Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych Pietrzkowski Henryk 2012

SAVE OFFLINE

Pietrzkowski Henryk

Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych Warszawa 2012 LexisNexis ISBN: 978-83-7806-288-2

Wykaz skrótów Biul. SN

- Biuletyn Sądu Najw yższego

d.k.p.c.

- rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 listopada 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 1950 r. Nr 43, poz. 394 ze zm.) - nie obowiązuje

d.u.k.s.c.

- ustawa z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88.)

instr. sąd.

- zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądow ych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. MS Nr 5, poz. 22).

k.c.

- ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)

k.k.

- ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

k.k.w.

- ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.)

k.p.

- ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)

k.p.c.

- ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)

k.r.o.

- ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.

k.s.h.

- ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlow ych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.)

k.z.

- rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) - nie obowiązuje

Konstytucja RP -

- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze spr ost. i zm.)

Lex

- system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer

LexPolonica

- Serwis Prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o.

M.P.

- Monitor Polski

M. Prawn.

- „Monitor Prawniczy”

NP

- „Nowe Prawo”

NSA

- Naczelny Sąd Administracyj ny

ONSA

- Orzecznictw o Naczelnego Sądu Administracyjnego

OSA

- Orzecznictw o Sądów Apelacyjnych

OSAB

- Orzecznictw o Sądów Apelacji Białostockiej

OSN

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego (do 1962 r.)

OSNAPiUS

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

OSNC

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.)

OSNC-ZD

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna - Zbiór Dodatkowy

OSNCP

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.)

OSNP

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.)

OSP

- Orzecznictw o Sądów Polskich

OSPiKA

- Orzecznictw o Sądów Polskich i Komisji Ar bitrażow ych

OTK

- Orzecznictw o Trybunału Konstytucyjnego

OTK-A

- Orzecznictw o Trybunału Konstytucyjnego, seria A

p.w.k.p.c.

- ustawa z 17 listopada 1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.)

PiP

- „Państwo i Prawo”

PPC

- „Polski Proces Cywilny”

PPH

- „Przegląd Prawa Handlowego”

pr. bank.

- ustawa z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665)

pr. pras.

- ustawa z 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24)

pr. upr. napr.

- ustawa z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 ze zm.)

Prok. i Pr.

- „Prokuratura i Prawo”

PS

- „Przegląd Sądow y”

PUG

- „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”

r. wpis sąd.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 gr udnia 1996 r. w sprawie określenia w ysokości w pisów w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze zm. - obowiązywało do 1 marca 2006 r.)

reg. sąd.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 249) - Regulamin urzędowania sądów powszechnych

rozp. o doręcz.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 62, poz. 697)

rozp. w spr. CIKW

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych (Dz.U. Nr 162, poz. 1571 ze zm.)

rozporządzenie nr 1896/2006

- rozporządzenie (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE 2006 L 399/1 ze sprost.)

rozporządzenie nr 805/2004

- rozporządzenie nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia w sprawie utworzenia Europejskiego T ytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE 2004 L 143/15 ze zm.)

rozporządzenie nr 861/2007

- rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE 2007 L 199/1)

RPO

- Rzecznik Praw Obywatelskich

SA

- Sąd Apelacyjny

SN

- Sąd Najwyższy

TK

- Trybunał Konstytucyjny

u.g.n.

- ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)

u. kom. sąd.

- ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądow ych i egzekucji (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191)

u.k.s.c.

- ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398)

u.k.w.h.

- ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361)

u.PG

- ustawa z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 169, poz. 1070 ze zm.)

u.s.p.

- ustawa z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070)

ustawa nowelizująca

- ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania z 16 września 2011 r. cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381)

ustawa o S N

- ustawa z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052)

Zb. Urz.

- Zbiór Urzędow y

Pietrzkowski Henryk

Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych Warszawa 2012 LexisNexis ISBN: 978-83-7806-288-2

Wykaz skrótów Biul. SN

- Biuletyn Sądu Najw yższego

d.k.p.c.

- rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 listopada 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 1950 r. Nr 43, poz. 394 ze zm.) - nie obowiązuje

d.u.k.s.c.

- ustawa z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88.)

instr. sąd.

- zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądow ych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. MS Nr 5, poz. 22).

k.c.

- ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)

k.k.

- ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

k.k.w.

- ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.)

k.p.

- ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)

k.p.c.

- ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)

k.r.o.

- ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.

k.s.h.

- ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlow ych (Dz.U. Nr 94, poz.

1037 ze zm.) k.z.

- rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) - nie obowiązuje

Konstytucja RP -

- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze spr ost. i zm.)

Lex

- system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer

LexPolonica

- Serwis Prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o.

M.P.

- Monitor Polski

M. Prawn.

- „Monitor Prawniczy”

NP

- „Nowe Prawo”

NSA

- Naczelny Sąd Administracyj ny

ONSA

- Orzecznictw o Naczelnego Sądu Administracyjnego

OSA

- Orzecznictw o Sądów Apelacyjnych

OSAB

- Orzecznictw o Sądów Apelacji Białostockiej

OSN

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego (do 1962 r.)

OSNAPiUS

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

OSNC

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.)

OSNC-ZD

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna - Zbiór Dodatkowy

OSNCP

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.)

OSNP

- Orzecznictw o Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.)

OSP

- Orzecznictw o Sądów Polskich

OSPiKA

- Orzecznictw o Sądów Polskich i Komisji Ar bitrażow ych

OTK

- Orzecznictw o Trybunału Konstytucyjnego

OTK-A

- Orzecznictw o Trybunału Konstytucyjnego, seria A

p.w.k.p.c.

- ustawa z 17 listopada 1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.)

PiP

- „Państwo i Prawo”

PPC

- „Polski Proces Cywilny”

PPH

- „Przegląd Prawa Handlowego”

pr. bank.

- ustawa z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665)

pr. pras.

- ustawa z 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24)

pr. upr. napr.

- ustawa z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 ze zm.)

Prok. i Pr.

- „Prokuratura i Prawo”

PS

- „Przegląd Sądow y”

PUG

- „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”

r. wpis sąd.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 gr udnia 1996 r. w sprawie określenia w ysokości w pisów w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze zm. - obowiązywało do 1 marca 2006 r.)

reg. sąd.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 249) - Regulamin urzędowania sądów powszechnych

rozp. o doręcz.

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 62, poz. 697)

rozp. w spr. CIKW

- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych (Dz.U. Nr 162, poz. 1571 ze zm.)

rozporządzenie nr 1896/2006

- rozporządzenie (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE 2006 L 399/1 ze sprost.)

rozporządzenie nr 805/2004

- rozporządzenie nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia w sprawie utworzenia Europejskiego T ytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE 2004 L 143/15 ze zm.)

rozporządzenie nr 861/2007

- rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. ustanawiającego euro pejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE 2007 L 199/1)

RPO

- Rzecznik Praw Obywatelskich

SA

- Sąd Apelacyjny

SN

- Sąd Najwyższy

TK

- Trybunał Konstytucyjny

u.g.n.

- ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)

u. kom. sąd.

- ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądow ych i egzekucji (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191)

u.k.s.c.

- ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398)

u.k.w.h.

- ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361)

u.PG

- ustawa z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 169, poz. 1070 ze zm.)

u.s.p.

- ustawa z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070)

ustawa nowelizująca

- ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania z 16 września 2011 r. cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381)

ustawa o S N

- ustawa z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052)

Zb. Urz.

- Zbiór Urzędow y

Przedmowa Książka przedstawia - podobnie jak w poprzednich pięciu w ydaniach - przebieg postępowania cywilnego w ujęciu praktycznym, według kolejności przyjętej w Kodeksie postępowania cywilnego, co umożliwia szybkie dotarcie do rozwiązań sytuacji procesow ych powstających w toku rozpoznawania spraw cywilnych. Zakres tematyczny publikacji został poszerzony przez omówienie stanu prawnego wynikającego z kilkunastu nowel do Kodeksu postępowania cywilnego, uchwalonych po ostatnim wydaniu książki. Jej treść została znacznie zmieniona w związku z likwidacją prekluzji dowodowej oraz odrębnego postępowania w sprawach gospodarczych, wpr owadzeniem nowego modelu pozyskiwania przez sąd materiału procesowego i jego gromadzenia w ramach systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego oraz nałożonego na strony ciężaru wspierania postępowania

sądowego. Nową treścią zostały objęte obszerne fragmenty dotyczące funkcji informacyj nej sądu (pouczenia), zdolności sądowej i procesowej, pełnomocnictwa procesowego, zawies zenia postępowania, przygotowania rozpraw y i jej przebiegu, postępowań w ywołanych wniesieniem sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciw u od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym oraz zarzutów w postępowaniu nakazowym, a także skargi na referendarza sądowego. Omówione zostały nowe regulacje dotyczące postępowania apelacyjnego i zażaleniowego. Liczne zmiany wprowadzone do postępowania egzekucyjnego zostały uwzględnione w rozdziale poświęconym postępowaniu klauzulowemu i egzekucyjnemu. Regulacje w prowadzone przez ustawę z 16 września 2011 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381), która weszła w życie 3 maja 2012 r., mają - zważywszy na ich zakres i znaczenie dla sposobu rozpoznawania spraw - znaczenie szczególne. Rozwiązania intertemporalne przyjęte w tej ustawie powodują, że sprawy, w któr ych postępowanie wszczęte zostało przed 3 maja 2012 r. będą prowadzone co do zasady według dotychczasowych reguł, natomiast sprawy, w których postępowanie wszczęte zostało w dniu 3 maja 2012 r. i później, rozpoznawane będą co do zasady zgodnie z nowymi regułami. Nowe regulacje praw ne omówione zostały - zważywszy na treść art. 9 ust. 1 tej ustaw y, z którego wynika, że przepisy ustaw y stosuje się do postępowań wszczętych po dniu jej wejścia w życie, z zastrzeżeniem ust. 2-7 - ze wskazaniem, w jakich sprawach, ze względu na chwilę wszczęcia postępowania, mają zastosowanie. Do powoł ywanego w poprzednich w ydaniach orzecznictwa Sądu Najwyższego został y dodane nowe judykaty mające istotne znaczenie dla kształtowan ia praktyki sądowej. Środki zaskarżenia został y omówione - podobnie jak w poprzednich wydaniach publikacji - w zakresie niezbędnym w pracy sędziego oraz osób uczestniczących w postępowaniu sądow ym w sprawach cywilnych. Ich szerokie i praktyczne omówienie Czytelnik odnajdzie w książce mojego autorstwa Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych , Warszawa 2011, mającej dla niniejszej publikacji charakter komplementar ny. Treść publikacji została wzbogacona nowym skorowidzem przedmiotow ym, co ułatwi korzystanie z książki.

Henryk Pietrzkowski

Wprowadzenie

Metody ka oznacza zbiór zasad dotyczących postępowania, efektyw nych ze względu na wyznaczony cel, określających sposób w ykonania zadań trudnych, zwykle w ymagających rozwiązania konkretnych problemów. Praca sędziego cywilisty, której istotą jest stosowanie prawa, wypełniona jest właśnie takimi zadaniami. Ich rozwiązywanie w ymaga doskonałej znajomości nie tylko prawa materialnego, ale także prawa procesowego, a więc zasad i reguł, według których sprawy są rozpoznawane. W pracy sędziego sama znajomość obu dziedzin prawa z reguły okazuje się niewystarczająca. Cel pracy sędziego, którym jest nie tylko trafne rozstrzyganie spraw, ale również rozpoznawanie ich w rozsądnym terminie, z poszanowaniem gwarancji procesowych stron postępowania sądowego, zostanie osiągnięty, jeśli czynności sędziego będą podejmowane w sposób metodyczny, a więc planowy, racjonalny i zgodny z regułami działania pragmatycznego. W realizacji tego celu ma pomóc przedstawione opracowanie. Zasady postępowania sędziego cywilisty w sprawach poddanych jego osądowi są zawarte przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego. Z tego względu reguły postępowania zapisane w tym akcie prawnym, opatrzone komentarzem i orzecznictwem sądow ym, w zasadzie wyznaczają treść książki. Ze względu na konieczność zachowania określonych jej ram zostały omówione czynności sędziowskie podejmowane w zasadniczym postępowaniu, jakim jest proces, z zaznaczeniem istnienia odmiennych regulacji w postępowaniu nieprocesowym, do którego przepisy o procesie stosuje się odpowiednio (art. 13 § 2 k.p.c.), a ponadto czynności sądu w postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym. Zostały pominięte pozostałe rodzaje postępowań (w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, o uz nanie orzeczeń sądów zagranicznych), których przepisy nie znajdują szerokiego zastosowania w pracy sędziego. Instytucje postępowania cywilnego - poza omówieniem ich istoty z uwzględnieniem najnowszych regulacji wprowadzonych do Kodeksu postępowania cywilnego - zostały przedstawione w sposób praktyczny ze wskazaniem przykładów czynności podejmowanych w określonych sytuacjach procesow ych. W opracowaniu w szerokim zakresie cytowane są orzeczenia Sądu Najwyższego, które ukształtowały praktykę sądową, a także orzeczenia naj nowsze, jeszcze

niepublikowane, mające duże znaczenie dla praktyki sądowej. Ze względu na charakter i przeznaczenie książki, której tematyka jest ujęta w sposób praktyczny, z pominięciem rozważań teoretycznych, zrezygnowano z cytowania źródeł poglądów nauki, z nielicznymi wyjątkami, gdy zachodziła konieczność powołania szczegółow ych opracowań. W pracy zostały omówione - pozostające w ścisł ym związku z czynnościami podejmowanymi przez sąd (sędziego) - przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) oraz przepisy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądow ych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) - tzw. instrukcja sądowa, zawierające szczegółowe unormowania mające na celu zapewnienie rzetelnego wykonywania zadań powierzonych sądom, sprawności, racjonalności oraz możliwości ekonomicznego i sprawnego ich działania. Pierwsze wydanie książki zostało opracowane z myślą o aplikantach i referendarzach sądowych, asystentach sędziów oraz o sędziach z krótkim doświadczeniem zawodowym. Z tych względów instytucje prawa postępowania cywilnego zostały przedstawione ze wskazaniem przykładów ich zastosowania, a niektóre jej części przybrały formę wręcz instruktażową. Kolejne wydania książki zostały przystosowane do potrzeb szerszego grona odbiorców, okazało się bowiem, że publikacja ta jest przydatna także w codziennej pracy sędziów orzekających na wszystkich szczeblach sądownictwa. Korzystają z niej także studenci, adwokaci i radcowie praw ni; sta nowi ponadto cenną pomoc w szkoleniu aplikantów sądowych, adwokackich i radcowskich. Wszystkie rozdziały zawierają tytuł y i podtytuły; zostały one opracowane w zasadzie według kolejności przyjętej w Kodeksie postępowania cywilnego. Taki układ książki umożliwia szybkie odnalezienie komentarza do poszczególnych przepisów oraz dotarcie do poszukiwanego rozwiązania sytuacji procesow ych powstających w praktyce sądowej. Ograniczenia wynikające z objętości książki spowodowały, że zagadnienia dotyczące organizacj i sądów, samorządu sędziowskiego, statusu sędziego, jego praw i obowiązków oraz nadzoru nad działalnością administracyjną sądów zostały przedstawione tylko w takim zakresie, w jakim było to konieczne przy omawianiu poszczególnych instytucji procesow ych i z wykorzystaniem wspomnianych przepisów wydanych przez Ministra Sprawiedliwości. Wobec tego, że ustrój sądów powszechnych pozostaje w ścisł ym związku z przepisami dotyczącymi postępowania przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, znajomość regulacji zawartych w tych ustawach staje się nieodzowna w pracy każdego sędziego. Poznanie tych zagadnień w najszerszym zakresie zapewnia, mimo częściowo zmienionego stanu prawnego, praca T. Erecińskiego, J. Gudowskiego, J. Iwulskiego, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa , Warszawa 2002. W książce poświęconej metodyce pracy sędziego przytoczono, na samym jej wstępie, uchwałę nr 16 Krajowej Rady Sądow nictwa z 19 lutego 2003 r. „Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów” („Biuletyn KRS” nr 10), w której można odnaleźć wiele reguł postępowania, którymi sędzia powinien kierować się w codziennej pracy.

Zbiór etyki zawodowej sędziów

Rozdział 1. Zasady ogólne § 1. Z pełnieniem urzędu sędziego wiążą się szczególne obowiązki oraz ograniczenia osobiste. § 2. Sędzia powinien zawsze kierować się zasadami uczciwości, godności, honoru, poczuciem obowiązku oraz przestrzegać dobr ych obyczajów. § 3. Sędziemu nie wolno w ykorzystywać swego statusu i prestiżu sprawowanego urzędu w celu wspierania interesu własnego lub innych osób. W szczególności sędzia nie powinien nadużywać posiadanego immunitetu. § 4. Sędzia powinien dbać o autor ytet swojego urzędu, o dobro sądu, w którym pracuje, a także o dobro w ymiaru sprawiedliwości i ustrojową pozycję władzy sądow niczej. § 5.1. Sędzia powinien przestrzegać zasad postępowania zawartych w niniejszym Zbiorze Zasad Etyki Zawodowej Sędziów (zwanym dalej Zbiorem). 2. Sędzia powinien unikać zachowań, które mogłyby przynieść ujmę godności sędziego lub osłabić zaufanie do jego bezstronności, nawet jeśli nie zostały uwzględnione w Zbiorze. 3. Sędzia, który naruszył zasady etyczne, powinien podjąć niezwłocznie działania zmierzające do usunięcia skutków tego naruszenia lub w inny sposób zadośćuczynić osobie do tkniętej takim postępowaniem.

4. Sędzia powinien w ymagać od innych sędziów nienagannego zachowania i kierowania się zasadami etyki zawodowej, a na naganne zachowania odpowiednio reagować. § 6. Przyjęte w Zbiorze zasady etyki mają odpowiednie zastosowanie do sędziów w stanie spoczynku. § 7. Krajowa Rada Sądownictwa może zmieniać lub uzupeł niać postanowienia Zbioru, a także dokonywać ich wykładni. Rozdział 2. Zasady pełnienia służby § 8. We wszystkich przydzielonych sprawach sędzia ma obowiązek podejmować czynności bez zwłoki, bez narażania stron i Skarbu Państwa na niepotrzebne koszty. § 9.1. Sędzia nie może ulegać jakimkolwiek wpł ywom naruszającym jego niezawisłość, bez względu na ich źródło lub przyczynę. 2. W razie wystąpienia okoliczności, które mogą zagrozić niezawisłemu sprawowaniu urzędu, sędzia jest obowiązany niezwłocznie powiadomić odpowiedniego przełożonego. § 10. Sędzia powinien unikać zachowań, które mogł yby podważyć zaufanie do jego niezawisłości i bezstronności. § 11.1. Sędzia, wyjaśniając stronom kwestie pr oceduralne i podając motywy orzeczenia, powinien czynić to w sposób dla nich zrozumiał y. 2. W motywach orzeczenia sędzia powinien unikać sformułowań w ykraczających poza rzeczową potrzebę uzasadnienia stanowiska sądu mogących naruszać godność lub cześć podmiotów występujących w sprawie albo też osób trzecich. § 12.1. Sędzia powinien dbać o porządek i właściw y przebieg oraz odpowiedni poziom stosowania procedur, w których uczestniczy. 2. W odniesieniu do stron i innych osób uczestniczących w postępowaniu sędzia powinien zachow ywać godną postawę, cierpliwość, grzeczność, a także w ymagać od tych osób właściwego zachowania. 3. Sędzia powinien odpowiednio reagować w przypadku niewłaściwego zachowania osób uczestniczących w postępowaniu, w szczególności w razie okazywania przez te osoby uprzedzenia ze względu na rasę, płeć, w yznanie, narodowość, niepełnosprawność, wiek lub stat us społeczny albo majątkow y, czy z jakiejkolwiek innej przyczyny. § 13. Sędzia nie powinien wyrażać publicznie opinii na temat toczącego się lub mającego się toczyć postępowania. § 14.1. Sędzia powinien w ykonywać swoje obowiązki w zakresie administracji sądowej sumiennie, mając na uwadze autorytet urzędu sędziego i dobro w ymiaru sprawiedliwości. 2. Sędzia, wykonując funkcje zwierzchnie w sądow nictwie, powinien troszczyć się o sprawy organizacyjne w sposób umożliwiający osiągnięcie najlepszych rezultatów w pracy przy respektowaniu zasady niezawisłości sędziowskiej. § 15. Sędzia może złożyć w niosek o w yłączenie od rozpoznania sprawy tylko wtedy, gdy istnieją do tego uzasadnione podstawy. Niedopuszczalne jest nadużywanie instytucji wyłączenia sędziego. Rozdział 3. Zasady postępowania sędziego poza służbą § 16. Sędzia nie może żadnym swoim zachowaniem stwarzać nawet pozorów nierespektowania porządku prawnego. § 17.1. Sędzia powinien unikać kontaktów osobistych i jakichkolwiek związków ekonomicznych z innym i podmiotami, jeśli mogł yby one wzbudzać wątpliwości co do bezstronnego w ykonywania obowiązków, bądź podważać prestiż i zaufanie do urzędu sędziowskiego. 2. Sędzia powinien dołożyć należytej staranności, żeby takie zachowanie nie było udziałem jego najbliższych. § 18.1. Sędzia powinien w ykazywać niebudzącą wątpliwości rzetelność w swoich sprawach finansowych oraz skrupulatność w w ypełnianiu wynikających stąd obowiązków. 2. Sędzia nie powinien podejmować działań finansow ych, które mogą być odebrane jako w ykorzystanie własnej pozycji sędziego. § 19. Sędziemu nie wolno przyjmować jakichkolwiek korzyści mogących wywołać odczucie, że stanowią próbę wpł ywu na jego osobę. Sędzia powinien dbać również o to, aby członkowie jego najbliższej rodziny nie przyjmowali takich korzyści. § 20. Sędzia, korzystając z ofert kierowanych wyłącznie do sędziów, powinien rozważyć, czy nie są one próbą w ywarcia wpływ u na jego osobę lub środowisko zaw odowe, w którym on pracuje. § 21. Sędzia nie może świadczyć usług prawniczych. § 22. Sędzia nie może należeć do jakiej kolwiek organizacji działającej poza obowiązującym porządkiem prawnym lub w jakiej kolwiek formie ją wspierać.

ROZDZIAŁ I Zagadnienia ogólne 1. Prawo do sądu Prawo do sądu jest uznawane za jedno z fundamentalnych praw obywateli. Określane jako prawo do w ymiaru sprawiedliwości, a także jako prawo do ochrony prawnej, wyraża ideę zapewnienia każdemu człowiekowi uprawnienia do przedstawienia swej spraw y przed organami państwa, stwarzając gwarancję podejmowania decyzji sprawiedliwych, obiektyw nych i słusznych. Prawo do sądu może być przedmiotem rozważań na płaszczyźnie prawa międzynarodowego i prawa krajowego. Podwaliny pod wspólne działanie międzynarodowej społeczności stworzyła - uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych - Powszechna deklaracja praw człowieka z 10 grudnia 1948 r. Pierwszym natomiast międzynarodow ym aktem dotyczącym praw i wolności człowieka była Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawow ych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.). Według ar t. 6 ust. 1 tej Konwencji: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w

rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej…”. Kolejnym ważnym krokiem był Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167), którego art. 14 odpowiada art. 6 Konwencji. Powołane akty międzynarodowe zostały ratyfikowane przez Polskę i stanowią część porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (ar t. 91 ust. 1 Konstytucji RP). Prawo do sądu, tworząc gwarancję podstawow ych praw i wolności człowieka, nabrało współcześnie charakter u zasady uniwersalnej. W wielu systemach prawnych stanowi zasadę konstytucyjną w yrażoną wprost w ustawie zasadniczej lub w yprowadzoną z niej w drodze interpretacji. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej formułuje „prawo do sądu”, stanowiąc w art. 45 ust. 1, że: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd” . Tę podstawową formułę prawa do sądu uzupełniają ar t. 77 ust. 2, zawierający zakaz zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, oraz art. 78, wyrażający proceduralną zasadę instancyj ności postępowania sądowego i decyzyjnego. Poszczególne instytucje konstytucyjne, do któr ych odwołuje się art. 45 ust. 1, zostały skonkretyzowane w art. 173 (niezależność sądów i tr ybunałów), ar t. 177 (monopol sądów w sprawowaniu w ymiaru sprawiedliwości) i w art. 178 ust. 1, stanowiącym o zasadzie niezawisłości sędziów, której gwarancje ujęte są w ar t. 178 ust. 2 i 3,art. 180 i 181. Konstytucyjna formuła prawa do sądu może być rozpatr ywana w dwu znaczeniach: jako zasada prawa konstytucyjnego i jako podmiotowe prawo jednostki. W pierwszym znaczeniu zasada ta jest dyrektywą tw orzenia prawa oraz dyrektywą interpretacyjną. Jako dyrektywa tw orzenia prawa nie pozwala prawodawcy na stanowienie norm z nią sprzecznych, wymaga natomiast tw orzenia norm z nią zgodnych, konkretyzujących tę zasadę. Jako dyrektywa interpretacyjna powinna być uwzględniana w pr ocesie stosowania prawa przez wszystkie organy władzy publicznej. W razie wątpliwości, a więc w tych wypadkach, w których Konstytucja RP nie zawiera wyraźnego w yłączenia, konstytucyjne domniemanie przemawia za istnieniem prawa do sądu. W drugim znaczeniu prawo do sądu jest prawem podmiotow ym, tworzy podstawę roszczenia jednostki, co zwłaszcza przy bezpośrednim stosowaniu Konstytucji RP (art. 8 ust. 2) może być samodzielną podstawą prawną. W literaturze prezentowany jest pogląd, że prawo do sądu jest odrębnym i niezależnym od innych powiązań normatyw nych prawem przysługującym jednostce wobec państwa. W szczególności prawo to przysługuje na mocy postanowienia konstytucyj nego każdemu, niezale żnie od istnienia i treści stosunku materialnoprawnego i w ynikających z niego upraw nień i obowiązków. Zgodnie z tą koncepcją, wartość prawa do sądu polega na tym, iż „jednostka mocą swej woli, odpowiednio

uzewnętrznionej (np. wytoczenie powództwa, wniesienie środka odwoławczego), może - przy

spełnieniu określonych warunków - zobowiązać właściwe organy państwowe (sądy) do podjęcia przewidzianych w ustawie działań, potrzebnych do rozpoznania sprawy i wydania orzeczenia. Innymi słowy - może uruchomić mechanizm związany ze wszczęciem i prowadzeniem postępowania przed sądem”. Prawo do sądu w znaczeniu prawa jednostki należy rozpatr ywać z uwzględnieniem jego zakresu podmiotowego oraz mając na względzie jego przedmiot i treść. Podmiotow y zakres prawa do sądu w Konstytucji RP odpowiada normom prawa międzynarodowego. Zgodnie bowiem z ar t. 45 ust. 1 Konstytucji RP „każdy” ma prawo do sądu, a według art. 77 ust. 2 „nikomu” w zakresie dochodzenia naruszonych wolności lub praw nie można, nawet w formie ustawy, „zamykać drogi sądowej”. Wobec tego, że zakres podmiotow y prawa do sądu jest w yznaczony przez pojęcie „każdy”, to nie może budzić wątpliwości, że prawo to przysługuje nie tylko osobom fizycznym, ale i innym podmiotom w ystępującym w obrocie prawnym, z tym zastrzeżeniem, że podmiotom prawa publicznego tylko w tedy, gdy nie w ystępują jako organy władzy publicznej w sposób władczy, lecz gdy jak inne podmioty poszukują ochrony sw ych praw. W ujęciu przedmiotowym prawo do sądu obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną i oc hronę cywilnoprawną, ale także sprawy administracyjne. Wpraw dzie tak szerokiego pojęcia „sprawa”, jako przedmiotu prawa do sądu, nie można wyprowadzić ze wspomnianych j uż przepisów prawa międzynarodowego ani z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, któr y nie określa dziedzin prawa, do któr ych odnosi się prawo do sądu, to mocną podstawą ujmowania przedmiotu tego prawa jest - wyrażona w art. 2 Konstytucji RP - zasada demokratycznego państwa prawnego. Z zasady tej - ustanowionej przez Parlament 29 grudnia 1989 r. i wpisanej do art. 1 poprzedniej Konstytucji - Trybunał Konstytucyjny w ywiódł prawo jednostki do rzetelnego i publicznego procesu, w którym są rozstrzygane jej prawa o charakterze administracyjnym, cywilnym, a także do postępowania w sprawach kar nych (por. orzeczenie TK z 7 stycznia 1992 r., K. 8/91, LexPolonica nr 312414, OT K 1992, cz. I, poz. 5, s. 76; stanowisko to Trybunał Konstytucyjny potwierdził w wielu późniejszych orzeczeniach). W rozważaniach nad zakresem konstytucyjnej zasady prawa do sądu istotne z naczenie ma unormowanie przyjęte w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP. Przepis ten stanowi, że: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw” . Wyłączenie zatem drogi sądowej w kwestiach wolności lub praw może być ustanowione jedynie przepisami konstytucyjnymi. Na tle takiego uregulowania powstaje pytanie, czy art. 77 ust. 2 ma na względzie prawa konstytucyjne (sensu stricto), czy także prawa przyznane na podstawie innych aktów normatywnych (sensu largo). Zgodnie z poglądem wyrażonym w literaturze, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP obejmuje szerokie rozumienie praw, a więc także ustanowionych w drodze ustawy, natomiast ar t. 77 ust. 2 ogranicza się do praw konstytucyj nych. Teza ta została uzasadniona słusznym stwierdzeniem, ż e ustawa nie może zamykać drogi sądowej w materii konstytucyjnej (wolności i praw konstytucyjnych), natomiast takie ograniczenie byłoby możliwe (choć z reguły niepożądane) w odniesieniu do praw przyznanych na podstawie innych aktów normatywnych. Wątpliwośc i w tym zakresie powinny być w yjaśnione przy założeniu konstytucyjnego domniemania prawa do sądu. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 grudnia 2003 r. (III CK 319/2003, LexPolonica nr 367109, OS NC 2005, nr 2, poz. 31) wyjaśnił, że pojęcie „sprawa” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP ma charakter autonomiczny i obejmuje spraw y, które nie są sprawami cywilnymi, sądowoadministracyjnymi lub karnymi; sprawy te rozpoznaje sąd powszechny w postępowaniu cywilnym. Na tle unormowań przyjętych w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP uzasadnione jest także pytanie, jak należy rozumieć konstytucyj ne pojęcie „droga sądowa”. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 grudnia 1997 r. (I CKN 370/97, LexPolonica nr 328086, OS NC 1998, nr 7-8, poz. 116), przyjmując niedopuszczalność drogi sądowej (art. 1 k.p.c.) w sprawie o roszczenia majątkowe właściciela - powstałe w związku ze zwrotem wywłaszczonej nieruchomości - uznał, że użyte w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP pojęcie „droga sądowa” oznacza drogę sądową sensu largo, obejmującą postępowanie przed jakimkolwiek sądem przewidzianym w art. 175 Konstytucji RP. Dochodząc do takiej konkluzji, słusznie - na tle w ówczas obowiązujących uregulowań - zaznaczył, że skoro przekazanie tego rodzaju spraw organom administracji oznacza jednocz eśnie poddanie ich jurysdykcji Naczelnego Sądu Administracyjnego (ar t. 16 i 17 obowiązującej wtedy ustaw y z 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyj nym - Dz.U. Nr 74, poz. 368 ze zm. w zw. z art. 184 Konstytucji RP), to zarzut zamknięcia drogi sądowej - wskutek odrzucenia pozwu na podstawie ar t. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. - jest nieusprawiedliwiony. Ustawodawca polski, uznając, że instytucja drogi

sądowej oraz przepisy procesowe z nią związane stanowią najpełniejszą gwarancję prawa do sądu, wprowadził do Kodeksu postępowania cywilnego 1 stycznia 2004 r. dodatkowo ar t. 199 1 k.p.c., któr y stanowi, że sąd nie może odrzucić pozwu z tego pow odu, że do rozpoznania spraw y właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administr acji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe. Prawo do sądu, które w piśmiennictwie określane jest także jako prawo do w ymiaru sprawiedliwości, prawo do drogi sądowej, prawo do powództwa lub obrony przed sądem, pozostaje - w zakresie ochrony cywilnoprawnej - w ścisłym związku, jak j uż podkreślono, z prawem procesowym. Przyjęte bowiem w prawie procesow ym unormowania stanowią gwarancje prawa do sądu. Z punktu widzenia tych gwarancji szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie przedmiotu procesu i dopuszczalności drogi sądowej. Potrzeba omówienia na samym początku niniejszej pracy obu instytucji prawa procesowego wynika przede wszystkim z istoty prawa do sądu, z którym instytucje te pozostają w ścisłym związku. Należy również pamietać, że problematyka dopuszczalności drogi sądowej oraz przedmiotu pr ocesu zawsze w ywoływała wiele wątpliwości i sporów w doktr ynie. Ponadto niektóre koncepcje dotyczące wymienionych zagadnień, obarczone w przeszłości założeniami ideologicznymi i ustrojow ymi, miał y wpływ na judykaturę okresu PRL, która pozostawiła „w spadku” orzeczenia oparte na założeniach sprzecznych z ideą współczesnej ochrony prawnej. Orzecznictwo z tamtego okresu - a zwłaszcza mająca moc zasady prawnej uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najw yższego z 20 kwietnia 1970 r. (III CZP 4/70, LexPolonica nr 312154, OSNCP 1970, nr 9, poz. 146) - nie pozostaje bez wpływ u na kwalifikowanie przez sądy powszechne, w ramach badania dopuszczalności drogi sądowej, roszczeń zgłaszanych przez powodów. W uchwale tej została wyrażona następująca zasada prawna: „1. Nie jest pozwem pismo, z którego treści

wynika w sposób niewątpliwy brak żądania rozstrzygnięcia sporu o charakterze sprawy cywilnej, jak również brak okoliczności, z których żądanie takie mogłoby wynikać, ani też pismo, którego rzeczywistym celem jest poniżenie lub ośmieszenie drugiej strony albo innej osoby lub instytucji. 2. Nie jest dopuszczalna droga sądowa w wypadku, gdy z twierdzeń powoda lub przytoczonych przez niego okoliczności wynika w sposób oczywisty, że między powodem a pozwanym nie istnieje żaden stosunek prawny, który mógł by stanowić podstawę żądania pozwu” . Przykładem wspomnianego wpł ywu tej uchwały na współczesne orzecznictwo sądów powszechnych jest chociażby postanowienie jednego z sądów apelacyjnych z 17 grudnia 1991 r. (I ACz 247/91, LexPolonica nr 298769, OSP 1994, nr 12, poz. 245), w któr ym została sformułowana teza, że: „Zgłoszone przez powoda roszczenie procesowe musi znajdować usprawiedliwienie w prawie materialnym; w przeciwnym bowiem razie sprawa nie ma cech sprawy cywilnej” . W powołanej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (teza druga) oraz postanowieniu sądu apelacyjnego konkluzje w postaci przyjętych tez został y zaprezen towane w następstwie oceny przesłanki procesowej, jaką jest dopuszczalność drogi sądowej. Ocena ta jest jurydycznie błędna, a z punktu widzenia omawianego prawa do sądu jest wręcz niebezpieczna, oznacza bowiem w praktyce pozbawienie powoda jakiejkolwiek drogi do dochodzenia roszczenia (por. szerzej rozdział II). Konkludując, warto jeszcze raz z całą mocą podkreślić, że prawo do sądu pozostaje w ścisły m związku z prawem procesowy m. Przyjęte w prawie procesowym unormowania stanowią gwarancje prawa do sądu. Z punktu widzenia tych gwarancji szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie przedmiotu procesu i dopuszczalności drogi sądowej. W zależności od tego, jak sędzia rozumie te pojęcia, właściwie bądź z naruszeniem art. 45 Konstytucji RP będzie realizował prawo obywatela do sądu. Wskazane zależności są istotne, bowiem, jak trafnie podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 16 września 2009 r., I PK 59/2009 ( LexPolonica nr 2104818), prawo do sądu nie oznacza, że sprawa musi zostać rozpoznana po myśli podmiotu, który ją kier uje, a jedynie fakt, że sąd - o ile sprawa pozostaje w jego gestii - ma obowiązek się nią zająć. O istnieniu drogi sądowej przed sądem powszechnym można mówić wówczas, gdy strona opiera swoje roszczenia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych. Sama możność rozpoznania sprawy przez sąd cywilny - sąd pracy - nie oznacza, że istnieje materialnoprawna podstawa do jej oceny (por. uwagi w rozdziale II).

2. Prawo do rzetelnego procesu a zasada prawdy materialnej w kontradyktoryjnym postępowaniu

Zasadnicze znaczenie dla realizacji prawa do sądu i pozostającego z nim w ścisłym związku prawa do rzetelnego procesu mają - dokonane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku oraz w

latach 2004- 2005, a także późniejsze - zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, a zwłaszcza w tych, które wyrażał y zasadę prawdy obiektywnej. Na zasadzie prawdy obiektyw nej oparte było postępowanie cywilne typu socjalistycznego. Zasada ta stanowiła w yraz rządzącej światopoglądem marksistowskim tezy o poznawalności obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Nazwa tej zasady została przyjęta w uchwale Całej Izby Cywilnej Sądu Najw yższego z 27 czerwca 1953 r. (C. Prez. 195/52, LexPolonica nr 364399, OSN 1953, nr 4, poz. 95) i zastąpiła nazwę „zasada prawdy materialnej”. Zgodnie z zasadą prawdy obiektywnej - mylnie niekiedy utożsamianej z zasadą praw dy materialnej - przed wymiarem sprawiedliwości zostało postawione wręcz niewykonalne zadanie wszechstronnego wyjaśnienia w procesie cywilnym każdego stosunku prawnego, ustalenia rzeczywistego stanu rzeczy i w ydania orzeczenia odpowiadającego faktom istniejącym obiektywnie. Zasada prawdy obiektywnej, łącznie z zasadą inkwizycyj ności, spowodowały niemal całkowite uśpienie inicjatyw y stron i peł nomocników, przy jednoczesnym zwolnieniu ich z jakiej kolwiek odpowiedzialności za wynik sprawy; cała odpowiedzialność została przerzucona na sąd. Zasadę tę wyrażał przede wszystkim dodany art. 3 § 2 k.p.c., który stanowił, że „Sąd powinien dążyć do

wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności sprawy i do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Sąd z urzędu może podejmować czynności dopuszczalne według stanu sprawy, jakie uzna za potrzebne do uzupełnienia materiału i dowodów przedstawionych przez strony i uczestników postępowania” . Uchylenie tego przepisu nowelą z 1

marca 1996 r. wywołało pytanie, czy jest to skutek zmian ustrojow o-politycznych i procesu odchodzenia od obcej ideologii, którą było przesiąknięte ustawodawstwo PRL, cz y oznacza to również rezygnację z zasady prawdy obiektywnej i powrót do zasady prawdy materialnej, czy może oznacza to oparcie postępowania cywilnego na zasadzie prawdy formalnej (sądowej). Odpowiedź nie była łatwa; mimo szerokich zmian w prowadzonych do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 1 marca 1996 r., a także z 24 maja 2000 r. w Kodeksie pozostało wiele przepisów, które w istocie w yrażały zasadę prawdy obiektyw nej. Można zatem postawić tezę, że ustawodawca - dokonując w tamtym czasie zmian w Kodeksie postępowania cywilnego - tylko ograniczył obowiązek sądu działania z urzędu, nie odstąpił natomiast od idei w ykrycia przez sąd prawdy obiektywnej. Sąd Najwyższy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, bardziej niż ustawodawca, zdystansował się od zasady prawdy obiektyw nej, podkreślając w sw ych orzeczeniach, że rzeczą sądu nie jest zarządzanie dochodzeń w celu uzupełnienia lub w yjaśnienia twierdzeń stron i wykr ycia środków dowodowych (w yrok SN z 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96, LexPolonica nr 318214, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 76); obowiązek wskazania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy obciąża strony, sąd natomiast został wyposażony jedynie w upraw nienie (a nie obowiązek) dopuszczenia dalszych, jeszcze niewskazanych przez żadną ze stron, dowodów, kierując się przy tym własną oceną, czy zebrany w sprawie materiał jest - czy też nie jest - dostateczny do jej rozstrzygnięcia (w yrok SN z 24 października 1996 r., III CKN 6/96, LexPolonica nr 313408, OSNC 1997, nr 3, poz. 29); art. 316 § 1 k.p.c. nie może być rozumiany jako pozostawienie nadal obowiązku badania z urzędu przez sądy obu instancji, czy „sprawa jest dostatecznie wyjaśniona do stanowczego rozstrzygnięcia” (postanowienie SN z 8 grudnia 1997 r., III CKN 285/97, LexPolonica nr 328084, OS NC 1998, nr 5, poz. 89); możliwość dopuszczenia przez sąd dowodu niewskazanego przez strony nie oznacza, że sąd jest obowiązany zastąpić własnym działaniem bezczynność strony, jedynie w szczególnych sytuacjach procesow ych o wyjątkow ym charakterze sąd powinien skorzystać ze swojego uprawnienia do podjęcia inicjatywy dowodowej (w yrok S N z 5 listopada 1997 r., III CKN 244/97, LexPolonica nr 326186, OS NC 1998, nr 3, poz. 52); uchylenie art. 3 § 2 oraz zmiana art. 6 i 232 k.p.c. oznaczają wprowadzenie w procesie dominacji zasady kontradyktoryjności i odstąpienie od odpowiedzialności sądu orzekającego za rezultat postępowania dowodowego, którego dysponentem są strony (w yrok SN z 16 gr udnia 1997 r., II UKN 406/97, LexPolonica nr 331855, OSNAPiUS 1998, nr 21, poz. 643). Wielokrotne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego przeprowadzone w latach 20042011 nie pozostawiają już wątpliwości, iż polskie postępowanie cywilne, a zwłaszcza proces, nie jest oparte na zasadzie praw dy obiektywnej rozumianej jako prawdy poszukiw anej przez sąd rozpoznający sprawę i w tym celu podejmujący działania z urzędu, skor o obecnie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego: 1) brak uregulowań, które stanowiły podstawę przypisywania sądom obowiązku w yjaśniania z urzędu wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a także możliw ości zarządzania przez sąd odpowiedniego

2)

3)

4)

5) 6) 7)

dochodzenia w celu uzupełnienia lub w yjaśnienia twierdzeń stron (art. 213 § 1 k.p.c. w daw nym brzmieniu); nieaktualna stała się dyrektywa w yrokowania, według której sąd mógł z amknąć rozprawę, gdy uznał, że sprawa jest dostatecznie wyjaśniona (ar t. 316 w daw nym brzmieniu); według obowiązującego art. 224 k.p.c. przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom; w ydanie wyroku częściowego, a także w yroku na posiedzeniu niejawnym w sprawach gospodarczych, nie musi już być poprzedzone ustaleniem, że sprawa została „dostatecznie wyjaśniona”; sędzia, podejmując decyzję o w ydaniu w yroku zaocznego lub upominawczego nakazu zapłaty, został zwolniony od obowiązku rozważenia, czy przytoczone przez powoda okoliczności są zgodne z prawdziwym stanem rzeczy; podobnie sąd, dokonując ustaleń na podstawie przyznania faktów przez stronę przeciw ną, nie jest już zobligowany do dokonania oceny, czy przyznanie faktu „budzi uzasadnione wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy” ; obecnie przyznanie faktu przez stronę przeciwną, aby mogło odnieść skutek procesowy, „nie może budzić wątpliwości” sądu (art. 229 k.p.c.); nie obowiązuje j uż reguła, wedł ug której w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy sąd pracy nie mógł oddalić powództwa tylko na tej podstawie, że powód nie udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia; należy przypomnieć, że w takim wypadku art. 477 1 § 11 k.p.c., któr y został uchylony, nakazywał sądowi prowadzenie postępowania dowodowego z urzędu; obowiązuje - po uchyleniu ar t. 321 § 2 k.p.c. - bez wyjątku podstawowa zasada wyrokowania, w myśl której sąd jest związany w pr ocesie żądaniami stron ( ne eat iudex ultra petita partium); szerokie zastosowanie ma zasada dyskrecjonalnej władzy sędziego (zob. rozdział I, 5); rozszerzeniu uległ zakres środków gwarantujących zasadę koncentracji materiału procesowego przez wprowadzenie reguły, zgodnie z którą zaniedbania stron w zakresie zgłaszania na określonym etapie postępowania twierdzeń, dowodów i zarzutów, w zasadzie nie mogą być konwalidowane w późniejszym czasie. Przytoczone zmiany wskazują na ostateczny kres zasady prawdy obiektywnej, co nie oznacza jak błędnie interpretują te zmiany niektórzy autorzy - że obecnie polskie postępowanie cywilne jest oparte na zasadzie prawdy for malnej. Jej przyjęcie - jako zasady naczelnej - wymagałoby wyraźnego unormowania, którego nie znajdujemy w Kodeksie postępowania cywilnego, możemy natomiast wskazać na typowe dla procesu kontradyktoryj nego, wspieranego zasadą dyspozycyjności, uregulowania służące docieraniu do prawdy. W procesie kontrady ktoryjny m strona zwraca się do sądu o ochronę wówczas, gdy uzna, że jej prawo zostało nar uszone bądź zagrożone, samodzielnie ustala zakres żądanej ochrony i sposób jej uzyskania, a zatem decyduje, jaki materiał dowodowy chce przedstawić sądowi na potwierdzenie prawdziwości swych twier dzeń. Strony (uczestnicy postępowania) zgodnie z zasadą vigilantibus iura sunt scripta są zobowiązane do dbałości o swoją sprawę, mają więc obowiązek przejawiać aktywność w celu wykazania wszystkich istotnych okoliczności i faktów, z któr ych wywodzą skutki prawne (ar t. 3 i ar t. 6 ust. 2 k.p.c.) Nadmiernie opiekuńcza rola sądu może być postrzegana jako niepożądana ingerencja w sferę prywatną oraz w ywoływać wątpliwości c o do bezstronności sędziego. Od sędziego więc nie należy oczekiwać szczególnej aktywności; jest ona wręcz niepożądana, gdyż cierpi na tym wizerunek sądu rozpoznającego sprawę w kontradyktoryj nym procesie. Zbytnia aktywność sądu może ponadto zrodzić podejrz enie o brak obiektywizmu sędziowskiego immanentnie związanego z prawem do rzetelnego procesu. Doświadczenie sędziowskie wskazuje, że zbyt duże ułatwienia i pomoc ze str ony sądu sprzyjają powstawaniu zjawiska demobilizacji stron i braku troski o własne interesy, natomiast rygorystyczne egzekwowanie od stron i ich pełnomocników ciążących na nich obowiązków procesow ych stanowi skuteczny sposób zwalczania apatii procesowej, prowadzącej z reguły do przewlekłości postępowania. Tę oczywistą prawdę coraz częściej d ostrzegają przedstawiciele nauki prawa procesowego, trafnie wskazując, z odw ołaniem się do doktryny państw Unii Europejskiej, że proces cywilny typu opiekuńczego a priori nie może być procesem sprawnym i dobrze zorganizowanym, tylko bowiem tam, gdzie strony odpowiadają za przebieg procesu, nie dochodzi do jego przewlekłości. Jedynie w szczególnych sytuacjach procesowych sąd powinien skorzystać ze swojego uprawnienia (nie obowiązku) do podjęcia inicjatyw y dow odowej (art. 232 zd. dr ugie k.p.c.). Nie może ona jednak przerodzić się - co umożliwiał art. 232 k.p.c. w dawnym brzmieniu - w przeprowadzanie dochodzenia w celu ustalenia koniecznych dowodów. Zdecydowane stanowisko w kwestii możliwości prowadzenia postępowania dowodowego zajął Sąd Najw yższy w uzasadnieni u uchwały składu siedmiu sędziów z 19 maja 2000 r. (III CZP 4/2000, LexPolonica nr 344800, OS NC

2000, nr 11, poz. 195), stwierdzając, że „Sąd podejmuje z urzędu inicjatywę dowodową jedynie w sytuacjach szczególnych (art. 232 zdanie drugie k.p.c.)” . Nie oznacza to jednak, że inicjatyw y takiej podjąć w ogóle nie może. Przeprowadzenie przez sąd dowodu z urzędu, nawet z przekroczeniem art. 232 zd. drugie k.p.c., nie daje podstaw do zakwestionowania go i uznania za nieistniejące lub niebyłe. Niekiedy jednak działanie sądu z urzędu może prowadzić - na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 12 grudnia 2000 r. (V CKN 175/2000, LexPolonica nr 351508, OSP 2001, nr 7-8, poz. 116) - do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady rów nego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Odmienne stanowisko w yraził Sąd Najw yższy w w yroku z 13 lutego 2004 r. (IV CK 24/2003, LexPolonica nr 368188, OSNC 2005, nr 3, poz. 45), w którym stwierdził, że „Dopuszczenie przez sąd

dowodu z urzędu nie może być uznane za działanie naruszające zasady bezstronności sądu i równości stron”.

1)

2) 3) 4)

Wskazane zmiany dokonane w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego nie oznaczają rezygnacji z zasady prawdy materialnej. Inny tylko, niż w okresie obowiązywania zasady prawdy obiektyw nej, jest sposób dochodzenia do prawdy. To strony w kontradyktor yjnym procesie mają jej poszukiwać, natomiast sąd ma zadbać o to, aby reguły postępowania obowiązujące przy jej dochodzeniu został y zachowane. Nie w yklucza to podjęcia inicjatywy dowodowej przez sąd, np. gdy strony zmierzają do obejścia prawa, w w ypadku procesów fikcyjnych oraz w razie nieporadności strony działającej bez pr ofesjonalnego pełnomocnika, która nie jest w stanie przedstawić środków dowodow ych w celu uzasadnienia sw oich twierdzeń (por. uzasadnienie w yroku SN z 13 lutego 2 004 r., IV CK 24/2003, LexPolonica nr 368188, OSNC 2005, nr 3, poz. 45). Należy także pamiętać, że obowiązek w ykr ycia przez sąd prawdy materialnej w sprawie może wynikać z przepisów ustawy. Przykładem są sprawy, w których nastąpiło wszczęcie postępowania z urzędu, a więc w wielu sprawach w postępowaniu nieprocesowy m (szerzej - rozdział XVII, 3). Również w pr ocesie - w postępowaniach odrębnych w sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunku między rodzicami i dziećmi, w których wyraźnie dominuje pierwiastek publicznopraw ny, a wiele zapadających orzeczeń ma charakter konstytutyw ny - sędzia nie może przybrać roli biernego arbitra, któr y ma jedynie ocenić fakty i dowody przedstawione przez str ony. Podobnie, aczkolwiek przy zachowaniu mniejszej aktywności, powinien działać sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, rozpoznając w pr ocesie roszczenia pracow nika i ubezpieczonego, skoro w sprawach tych ustawodawca wprowadził nieznaną w żadnym innym postępowaniu instytucję „czynności wyjaśniających”. W ramach tych czynności sąd zobowiązany jest do w yjaśnienia okoliczności mających znaczenie dla prawidłowego i szybkiego rozstrzygnięcia spraw y (art. 468 § 2 pkt 4 k.p.c.). Przytoczone uregulowania wskazują, że istota współczesnego sprawiedliwego (rzetelnego) postępowania cywilnego nie tkwi w tym, aby wymagać i oczekiwać wykr ycia prawdy materialnej w każdej sprawie i w każdej sytuacji procesowej, ale w tym, żeby kodyfikator dostarczył stronom oraz sądowi takich narzędzi, które - przy zachowaniu rozsądku i zw ykłej staranności - pozwolą dojść do prawdy materialnej, co jednak nie oznacza, że w praktyce w każdej sprawie dojście do tej prawdy nastąpi lub musi nastąpić. Rozważenia w ymaga także druga - zasadnicza z punktu widzenia omawianego prawa - kwestia, czy przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące uproszczenia i przyśpieszenia postępowania cywilnego zgodne są z regułą rzetelnego procesu. W polskiej procedurze cywilnej uproszczenia polegają na: odrębnym uregulowaniu uprawnień i obowiązków stron procesowych w postępowaniu uproszczonym, przewidzianym dla spraw drobnych (bagatelnych); postępowanie to charakteryzuje się sformalizowaniem czynności procesowych stron polegającym na obowiązku wykorzystania formularzy urzędow ych oraz zwiększeniu dyskrecjonalnej władzy sędziego w ocenie zasadności dochodzonych roszczeń; rozszerzeniu możliwości udzielenia ochrony prawnej przez wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym i nakazow ym; rozszerzeniu zakresu środków gwarantujących zasadę koncentracji ma teriału procesowego przez wprowadzenie reguły, zgodnie z którą zaniedbania stron w zakresie zgłaszania na określonym etapie postępowania twierdzeń, dowodów i zarzutów nie mogą być konwalidowane w późniejszym czasie; wyraźnym ograniczeniu ingerencji sądu przy kontroli aktów dyspozytyw nych str on. Uproszczenia postępowania zatem polegają na zdyscyplinowaniu stron przy podejmowaniu czynności procesow ych, ujednoliceniu formy tych czynności oraz usprawnieniu postępowania dowodowego. Przyspieszeniu przebiegu postępowania natomiast służą ograniczenia w zakresie

korzystania przez pozwanego i powoda z instytucji oraz środków prawnych przysługujących im w postępowaniu procesow ym „zwykłym”. Udzielając odpowiedzi na pytanie postawione przy rozważaniu przedstawianej kwestii, z jednej strony nie można zapominać, że prawo do sądu gwarantuje rozpatrzenie spraw y przez sąd w rozsądnym terminie, a zatem bez zbędnej zwłoki, z drugiej strony zaś należy pamiętać, że sprawiedliwość proceduralna w postępowaniu cywilnym nie jest urzeczywistniana w identyczny sposób, jak w postępowaniu sądowoadministracyjnym lub kar nym. Spory cywilnoprawne, powstające na tle stosunków prawnych opar tych na zasadzie równorzędności, powinny być rozpatrywane w postępowaniu sądow ym opartym na zasadzie równości stron. Zgodnie z wymaganiami rzetelnego procesu strony powinny mieć zapewnioną realną możliwość przedstawienia swoich racji, a sąd ma obowiązek je rozważyć (por. w yrok T K z 13 stycznia 2004 r., SK 10/2003, LexPolonica nr 365537, OTK-A 2004, nr 1, poz. 2). Wyjaśniając sens tej gwarancji, przede wszystkim należy zaznaczyć, że prawo do sądu nie ma bezwzględnego i absolutnego charakteru, stwarzającego uprawnionemu, w ramach każdej procedur y i każdego typu postępowania, możliwość nieograniczonej ochrony swych praw na drodze sądowej (wyrok Trybunał u Konstytucyjnego z 10 maja 2000 r., K. 21/99, LexPolonica nr 346305, OTK 2000, nr 4, poz. 109). Gwarancje związane z prawem do sądu nie mogą być w konsekwencji traktowane jako nakaz urzeczywistnienia w każdym tr ybie i w każdym rodzaju postępowania tego samego zestaw u instrumentów procesow ych, jednolicie określających pozycję stron postępowania i zakres przysługujących im środków procesow ych. Nie istnieje jeden idealny model postępowania, któr y dałoby się skonstr uować na podstawie regulacji konstytucyjnych, te bowiem zawierają tylko wskazania co do pewnych koniecznych elementów i mechanizmów, bez któr ych nie dałoby się urzeczywistnić prawa każdego do rozpoznania sprawy przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem w rzetelnie przeprowadzonym postępowaniu. Zasada prekluzji polegająca na tym, że ustawa w sposób wyraźny zakreśla chwilę, do której można gromadzić materiał procesow y, powołując fakty, dowody i zarzuty nawet w sposób ewentualny tylko na w ypadek, gdyby przedstawione w pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie został y uwzględnione przez sąd - pod r ygorem utraty możliwości późniejszego ich powoływania, która znajdowała wyraz w nieobowiązujących już art. 47912 § 2, art. 47914 § 2, art. 47914a, art. 495 § 3, art. 5055 i 50519 § 2 i 3 k.p.c., została zastąpiona systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego, której istota polega na tym, że o czasow ych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd (zob. rozdział I, 5). Zasadniczym celem zmian w procedurze cywilnej zaszłych w minionym 20-leciu, zwłaszcza w ustawie nowelizującej z 16 września 2011 r., jest koncentracja materiału dowodowego i w konsekwencji przyśpieszenie postępowań. W tej nowej rzeczywistości proceduralnej sędzia powinien przejawiać szczególną dbałość o właściwe przygotowanie rozprawy, kierowanie nią zgodnie z nowymi regułami przy jednoczesnym umiejętnym stosowaniu uprawnień w ynikających z dyskrecjonalnej władzy sędziego, pamiętając, że ustanawianie terminów, stawianie w ymagań formalnych czy wreszcie dyscyplinowanie stron i or ganów procesowych należy do istoty postępowania sądowego i stanowi jego immanentną cechę. W postępowaniu kontradyktoryjnym istotnego znaczenia nabrał art. 162 k.p.c., który stanowi, że: „Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu zwrócić

uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zaskarżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy”. Szerzej zob. rozdział I, 5, D.

Polskie postępowanie cywilne spełnia także - istotny z punktu widzenia rzetelnego procesu warunek, jakim jest prawo do wysłuchania. Jego przejawem jest instytucja prawa do obrony, którego nar uszenie w ywołuje skutek w postaci nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 5 k.p.c.), obowiązek udzielenia stronom głosu przed zamknięciem rozpraw y (art. 224 § 1 k.p.c.), a także zasada, że wyrok może być wydany jedynie przez sędziów, przed któr ymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio w ydanie wyroku (art. 323 k.p.c.). Elementy prawa do w ysłuchania zawarte są także w przepisach regulujących postępowanie nieprocesowe (art. 514 § 1, art. 533, 547 § 1, art. 548 § 2, ar t. 556 § 1, art. 565 § 1, ar t. 576 § 1, art. 582 k.p.c.), a także postępowanie egzekucyjne (art. 827, 987 w zw. z ar t. 760 § 2 k.p.c.). Gwarancją prawa do rzetelnego procesu jest sąd nie tylko niezawisły, ale także bezstronny. Na straży prawa do bezstronnego sądu stoi m.in. instytucja wyłączenia sędziego uregulowana w art. 4854 k.p.c. (por. rozdział VI, 2).

W polskim postępowaniu obowiązuje także proceduralna zasada instancy jności postępowania sądowego i decyzyj nego (por. rozdział XIX). W tym miejscu ograniczmy się tylko do stwierdzenia, że w obowiązującym systemie apelacyjno-kasacyjnym, opartym na zwykłym środku prawnym, jakim jest apelacja cum beneficio novorum, a więc apelacja pełna, a także środku prawnym nadzw yczajnym w postaci skargi kasacyjnej, przysługującym tylko od niektórych prawomocnych orzeczeń, wszelkie ograniczenia oraz w ymagania formalne w ystępujące w postępowaniu kasacyjnym nie mogą być oceniane jako sprzeczne z zasadą prawa do rzetelnego procesu, a j uż na pewno z zasadą instancyjności postępowania sądowego w yrażoną w art. 78 Konstytucji RP, który zapewnia każdej ze stron prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Dokonane zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego sprawiły, że zawarte w nim reguły gwarantują obywatelowi zarów no prawo dostępu do sądu, jak i prawo do właściwej procedur y, spełniającej wymaganie rzetelnego i sprawiedliwego procesu. Polskie postępowanie cywilne, realizując model postępowania kontradyktoryjnego, nie eliminuje całkowicie udziału sądu w dochodzeniu do prawdy. Zachowana możliwość działania przez sąd z urzędu stanowi gwarancję, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach oraz w sprawach, w których w yraźnie dominuje pierwiastek publicznoprawny, dochodzenie prawdy materialnej nie zostanie pozostawione wyłącznie stronom. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 30 listopada 20 10 r., III CZP 16/2010, LexPolonica nr 2418496 (OSNC 2011, nr 4, poz. 38), uznał, że ostateczny wyrok Europejskiego Trybunał u Praw Człowieka, w któr ym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego.

3. Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Skarga na przewlekłość postępowania

Prawo do sądu można rozpatrywać w różnych płaszczyznach (por. uwagi w pkt 1 i 2). Kontynuując rozważania na temat tego prawa w płaszczyźnie proceduralnej, nie można pominąć, wynikającego z aktów prawnych pow ołanych w pkt 1, nakazu rozpatrzenia spraw y przez sąd „w rozsądnym terminie” (ar t. 6 ust. 1Konwencji) lub „bez nieuzasadnionej zwłoki” (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Prawo do sądu staje się fikcją, jeśli postępowanie sądowe, w ramach którego obywatel poszukuje ochrony sw ych praw, jest długotrwałe czy wręcz dotknięte wadą przewlekłości. Dążenie do zapewnienia w ysokiej sprawności postępowania sądowego - zgodnie z zasadą koncentracji materiału procesowego - stanowi zatem ważny element pracy sędziego. Respektowanie tej zasady, wyrażonej w art. 6 k.p.c., która nakazuje sądowi „przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć

do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy”, nie jest zadaniem łatwym. Wymaga od sędziego nie tylko umiejętnego

stosowania reguł postępowania sądowego, ale także, a może przede wszystkim, egzekwowania obowiązków procesow ych nałożonych na strony i innych uczestników postępowania (np. biegłych sądowych, świadków czy też pełnomocników procesow ych). W doktrynie i judykaturze trafnie zwraca się uwagę, że liczne zmiany w procedurze cywilnej nie likwidują zasady prawdy materialnej i nie konfrontują jej z postulatem szybkości postępowania (por. pkt 2). Wobec tego, że wciąż niedoskonała organizacja polskiego sądow nictwa (m.in. nieefektywny administracyjny nadzór sądowy), niewłaściwe rozmieszczenie kadry sędziowskiej, nadmierna liczba sędziów funkcyjnych odciążonych od orzekania, niedostatki w wyposażeniu technicznym sądów, niewłaściwa organizacja pracy, a także budząca zastrzeżenia praktyka w zakresie w ykorzystania procesowych środków zapewnienia sprawności postępowania sprzyjają przewlekaniu postępowań sądowych, powodując, że do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wpływa corocznie wiele skarg. Trybunał ten doprowadził do w prowadzenia do polskiego systemu prawnego ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skar dze na nar uszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczy m prowadzony m lub nadzorowany m przez prokuratora i postępowaniu sądowy m bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843 ze zm.) , powoływanej dalej jako „ustawa”. Rozwiązania przyjęte w tej ustawie stanowią nie tylko skuteczny instrument przeciwdziałania przewlekłości postępowań sądow ych, ale także służą dochodzeniu od Skarbu Państwa na podstawie ar t. 77 ust. 1 Konstytucji RP, stanowiącego, że „każdy ma prawo do

wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej”, oraz art. 4171 § 3 k.c. odszkodowania za niew ydanie orzeczenia sądowego w rozsądnym terminie. Przewidziana w tej ustawie skarga na przewlekłość postępowania zatem pozostaje w ścisł ym związku z odpowiedzialnością Skarbu Państwa za szkody w yrządzone przez niezgodne z prawem działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej. Według art. 4171 § 3 k.c., jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich w ydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu - we właściwym postępowaniu - niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. W tym ostatnim przypadku chodzi o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego albo administracyj nego. Przepisy odrębne jednak mogą w odniesieniu do przesłanek przewidzianych w ar t. 417 1 § 3 k.c. „stanowić inaczej” (art. 4171 § 3 in fine k.c.). Tę odrębną regulację prawną stanowi właśnie powołana ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania spraw y w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądow ym bez nieuzasadnionej zwłoki. Skarga przewidziana w tej ustawie dotyczy m.in. przewlekłości postępowania cywilnego (ar t. 3 pkt 5 ustaw y). W postępowaniu rozpoznawczym skargę może wnieść strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania, natomiast w postępowaniu w ykonawczym - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienie w tym postępowaniu (ar t. 3 pkt 5 i 7 ustaw y). Sądem właściwy m do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed któr ym toczy się postępowanie. W ramach sądow nictwa powszechnego będzie to sąd okręgow y nad sądem rejonow ym oraz sąd apelacyjny nad sądem okręgow ym (w kwestii pojęcia „sąd przełożony” - por. uchwałę SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, LexPolonica nr 327602, OSNC 1998, nr 9, poz. 132). Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem okręgowym i sądem apelacyjnym - właściw y do jej rozpoznania w całości jest sąd apelacyjny. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem Najw yższym - właściw y do jej rozpoznania jest Sąd Najw yższy (ar t. 4 ust. 1b i 2 ustaw y). Według uchwał y Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego z 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu Sądu Najwyższego (M.P. Nr 57, poz. 898 ze zm.) skargi dotyczące przewlekłości postępowania przed Sądem Najwyższym w sprawach rozpoznawanych w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych rozpoznawane są w Izbie Cywilnej, natomiast gdy dotyczą spraw należących do właściwości Izby Cywilnej, rozpoznawane są w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Skarga przysługuje, jeżeli „toczy się postępowanie” (art. 4 ust. 1, art. 5 ust. 2 ustaw y), oznacza to, że po zakończeniu postępowania uprawniony traci prawo do w niesienia skargi. Skarga wniesiona po zakończe niu postępowania podlega, jako niedopuszczalna, odrzuceniu. Skar ga powinna spełniać wy magania pisma procesowego, a ponadto zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skar ga dotyczy, oraz przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie (obligatoryjne wymagania skargi - ar t. 6 ust. 1 i 2 ustaw y). Skarga może zawierać żądanie w ydania sądowi rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej w wysokości nieprzekraczającej 20 000 zł (fakultatywne w ymagania skar gi, art. 6 ust. 3 ustaw y). W toku postępowania skarżący może w ystępować z nową skar gą po upł ywie 12 miesięcy od daty wydania przez sąd orzeczenia uwzględniającego albo oddalającego skargę. Skar ga podlega opłacie stałej w wysokości 100 zł. Jeżeli skargę w niosło kilka osób, każda z nich uiszcza opłatę oddzielnie; jeżeli została uiszczona jedna opłata bez odpowiedniego wskazania, uznaje się, że wniosła ją osoba w ymieniona jako pierwsza w skardze. W razie uwzględnienia skargi sąd z urzędu zwraca uiszczoną opłatę. W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najw yższego z 16 listopada 2004 r. (III SPP 42/2004, LexPolonica nr 370358, OSNP 2005, nr 5, poz. 71), mającej moc zasady prawnej, stwierdzającej, że do skargi na przewlekłość postępowania rozpoznawanej przez Sąd Najw yższy w sprawie cywilnej stosuje się przymus adwokacko-radcowski, Sąd ten stwierdził, że postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępowania jest postępowaniem incydental nym (wpadkow ym) w ramach postępowania co do istoty sprawy. Ze stwier dzenia tego, które zasługuje na akceptację, wypływa wiele wniosków mających istotne znaczenie procesowe. Rozważenia w ymaga przede wszystkim kwestia, czy sąd, do którego w niesiono skar gę, powinien - nie dokonując żadnych czynności mających na celu nadanie jej biegu - przedstawić ją wraz z aktami sprawy sądowi właściwemu do jej rozpoznania, czy też powinien - w razie stwierdzenia, że nie została opłacona lub jest dotknięta usuwalnymi brakami formalnymi - wszcząć postępowanie mające na celu usunięcie

braków fiskalnych i formalnych skargi, stosując art. 370 w zw. z ar t. 397 § 2 k.p.c. i ar t. 8 ust. 2 ustawy. Artykuł 7 ustawy, nakazujący „niezwłoczne” przedstawienie skar gi sądowi właściwemu do jej rozpoznania, a także krótki termin dwóch miesięcy na jej rozpoznanie, liczony od daty jej złożenia (art. 11 ustaw y) - stanowią argumenty na rzecz pierwszego stanowiska. Stosując reguł y wykładni celowościowej, funkcjonalnej i systemowej, należy jednak opowiedzieć się za drugim ze wskazanych rozwiązań. Skarga na nar uszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki jest szczególnego rodzaju środkiem praw nym, który - ze względu na swą swoistość - nie mieści się w klasycznym podziale środków zaskarżenia na: odwoławcze (ar t. 367 i 394 k.p.c.), szczególne (art. 160, 226, 344, 491 i 502 k.p.c.), nadzwyczaj ne (art. 398 1, 399 i 1205 k.p.c.). Do postępowania toczącego się na skutek skar gi należy jednak - zgodnie z ar t. 8 ust. 2ustaw y - stosować odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowy m, co oznacza - zważywszy na art. 397 § 2 k.p.c. - konieczność sięgania także do przepisów o postępowaniu apelacyjnym. Odpowiednie stosowanie tych przepisów - wobec braku uregulowań w ustawie - nastąpi już na etapie nadania biegu skardze w sądzie, do którego została wniesiona. Sąd ten zatem powinien zbadać, czy skar ga spełnia wymagania przewidziane dla pisma procesowego (ar t. 6 ust. 1 ustawy) oraz czy została wniesiona opłata stała w kwocie 100 zł (art. 17 ust. 1 ustaw y). Jeżeli w skar dze wniesionej przez stronę jeden z tych warunków nie został spełniony, przewodniczący podejmie czynności określone w art. 130 k.p.c. Sąd, do którego skar ga wpłynęła, nie jest natomiast kompetentny do badania jej w zakresie wymagań określonych w art. 6 ust. 2 ustaw y lub innych świadczących o niedopuszczalności skargi. Za takim rozwiązaniem przemawia ar t. 9 ust. 2 ustawy. Nie dotyczy to sytuacji, gdy skarga została skierowana do Sądu Najwyższego bez zachowania przymusu adwokacko-radcowskiego za pośrednictwem sądu apelacyj nego - w związku z przewlekłością postępowania przed sądem apelacyjnym. Sąd ten powinien taką skargę odrzucić jako niedopuszczalną (ar t. 370 w zw. z art. 397 § 2 i art. 871 § 1 zd. drugie k.p.c. i ar t. 9 ust. 2 ustawy). Po przedstawieniu akt spraw y wraz ze skar gą sąd właściw y do jej rozpoznania dokonuje powtórnej kontroli w zakresie, w jakim dokonuje kontroli sąd, któr y skargę przedstawił, i odrzuca ją w razie stwierdzenia, że podlegała ona odrzuceniu już przez ten sąd . Jeżeli dostrzeże braki, do któr ych usunięcia strona nie była wezwana, zażąda ich usunięcia. W razie nieusunięcia braków w wyznaczonym terminie, skarga powinna zostać odrzucona (ar t. 373 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. i art. 9 ust. 2 ustawy). Sąd właściwy do rozpoznania skargi bada także, czy została ona wniesiona przez osobę uprawnioną, czy jest dopuszczalna ze względu na zachowanie terminu, jaki musi upł ynąć od wydania orzeczenia rozstrzygającego skargę uprzednio wniesioną, oraz czy została wniesiona „w toku postępowania”. Sąd ten w razie stwierdzenia, że skarga nie spełnia któregokolwiek z tych wymagań - odrzuca ją (art. 9 ust. 2 ustaw y). Jeżeli skar ga nie jest dotknięta brakami skutkującymi jej odrzuceniem, sąd właściwy do jej rozpoznania zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb Państwa - prezesa tego sądu, którego działanie lub bezczynność - wedł ug twierdzeń skarżącego - spowodowało przewlekłość postępowania, doręczając mu odpis skar gi. Skarbowi Państwa, w razie zgłoszenia udział u w sprawie, przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania skar gi (art. 10ustawy; por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 23 listopada 2005 r., III BZP 2/2005, LexPolonica nr 392331, OSNP 2006, nr 7-8, poz. 106). Sąd rozpoznaje skargę w składzie trzech sędziów na posiedzeniu niejawnym (ar t. 8 ust. 1 ustaw y oraz ar t. 397 § 1 k.p.c. w zw. z ar t. 8 ust. 2 ustawy). Rozstrzygnięcie w przedmiocie skargi zapada w formie postanowienia. Merytoryczną przesłanką skargi jest przewlekłość postępowania sądowego. Ustawodawca, definiując pojęcie „przewlekłość postępowania”, wskazał, że zachodzi ona wtedy, gdy

„postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego” (art. 2 ust. 1 ustaw y).

Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminow ość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd, w celu w ydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 ustaw y). W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu przyjmuje się, że przy ocenie przewlekłości bierze się pod uwagę całość postępowania łącznie z instancją odwoławczą, a także ewentualnym postępowaniem przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz egzekucją wyroku. W

orzecznictwie tym jest prezentowany pogląd, że w ykorzystywanie przez stronę wszystkich możliwych środków odwoławczych jest obiektywną przeszkodą w szybkim zakończeniu sprawy i okolicznością usprawiedliwiającą przedłużenie postępowania. Strona powinna powstrzymać się od składania wniosków i odw ołań mających na celu przedłużenie spraw y; powinna podejmować kroki umożliwiające sprawniejsze jej prowadzenie. Jedynie okresy zwłoki, za które państw o ponosi odpowiedzialność, uzasadniają stwierdzenie, że nie przestrzegano rozsądnego terminu. Okresy zwłoki mogą być powodowane nie tylko przez sądy rozpoznające spraw y, ale także przez współdziałające z sądami instytucje i osoby (np. biegli sądowi). W wielu orzeczeniach Trybunał podkreślał, że jeżeli przewlekłość w ynika z nadmier nego nagromadzenia spraw, dużego ich wpł ywu w krótkim czasie, państwo nie powinno ponosić odpowiedzialności za opóźnienia w ich rozpoznaniu, ale pod war unkiem, że zaległości są przejściowe, a państwo podjęło rozsądne, szybkie i skuteczne środki zaradcze. Przy ocenie zasadności skargi zatem należy mieć na względzie precedensowy charakter sprawy, nietypowe żądania stron, które mogą usprawiedliwiać długotrwałość postępowania. Należy pamiętać, że niektóre rodzaje spraw uzyskał y ustawowy priorytet w zakresie terminu ich rozpoznania (sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - art. 471 k.p.c.), inne zaś ze swej istoty powinny być r ozpoznane spraw nie (np. spraw y o alimenty). Trzeba uwzględnić zaniedbania strony w zakresie zgłaszania twierdzeń i dowodów, niew ykonywanie bądź w ykonywanie z opóźnieniem zarządzeń mających na celu koncentrację materiału dowodowego. Istotna z punktu widzenia oceny, czy została spełniona przesłanka przewlekłości postępowania, jest kwestia, czy ma ona miejsce jedynie w sytuacji całkowitej bezczynności sądu, czy też zachodzi także wtedy, gdy sąd wprawdzie podejmuje czynności sądowe, ale okazuje się, że nie zapewniają o ne sprawnego rozpoznania sprawy. Odpowiedzi na tak postawione pytanie należy poszukiwać w art. 1 ust. 1 i art. 2 ust. 2 ustawy. Z przepisów tych wynika, że prawo strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki może zostać naruszone nie tylko wskute k bezczynności, ale także na skutek działania sądu, a w celu stwierdzenia, czy doszło do przewlekłości postępowania, należy ocenić m.in. prawidłowośćczynności sądu. Z takiego uregulowania w ynika, że o przewlekłości postępowania możemy mówić także wtedy, gd y sąd podejmuje czynności, ale są one nieprawidłowe i powodują zbędne w ydłużenie postępowania (por. postanowienie SN z 29 listopada 2004 r., III SPP 48/2004, LexPolonica nr 374050, OSNP 2005, nr 5, poz. 75). W praktyce do przewlekłości postępowania najczęściej dochodzi wskutek bezczynności sędziego sprawozdawcy (referenta) albo gdy sędzia wprawdzie podejmuje czynności, ale stanowią one przyczynę w ydłużenia postępowania, np. wielokrotne udzielanie stronom terminu na zajęcie stanowiska procesowego w sprawie, wielokrotne zlecanie biegłym uzupełnienia opinii z powodu niewłaściwego sformułowania tezy dowodowej w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, niedopuszczalne odraczanie rozprawy w celu podjęcia decyzji na posiedzeniu niejawnym w przedmiocie wniosków procesowych zgłoszonych na rozprawie, brak koncepcji rozstrzygnięcia sprawy powodującej otwieranie rozprawy na nowo i kontynuowanie postępowania w zupełnie innym kierunku niż to miało miejsce przed zamknięciem rozpraw y, wielokrotne bezskuteczne nakłanianie stron do zawarcia ugody. Niestety jedną z przyczyn przewlekłości postępowania jest wadliwa interpretacja przez sądy drugiej instancji przepisów umożliwiających, w następstwie uwzględnienia apelacji, uchylenie sprawy i przekazanie jej do ponow nego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, zamiast w ydania orzeczenia reformatoryj nego (szerzej - por. rozdział X IX, 2, F). Zgodnie z art. 12 ust. 1 i 2 ustaw y skargę niezasadną sąd oddala, w razie natomiast jej uwzględnienia - stwierdza, że w postępowaniu, którego ona dotyczy, nastąpiła przewlekłość postępowania, a ponadto może na żądanie skarżącego lub z urzędu zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty odpowiednich czynności w w yznaczonym ter minie. Zalecenia nie mogą w kraczać w zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy. Uwzględniając skargę, sąd - na żądanie skarżącego - może mu przyznać od Skarbu Państwa bądź od komornika (gdy przewlekłością było dotknięte postępowanie egzekucyj ne) sumę pieniężną w w ysokości od 2000 do 20 000 zł. Żądanie takie jest zbliżone charakterem i funkcją do r oszczenia o zadośćuczynienie, przewidzianego w ar t. 445 § 1 k.c., przyznawane bowiem jest za negatywne emocje, jakich doznał skarżący w związku z przewlekłością postępowania sądowego. Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody w ynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skar bu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie co do stwierdzenia przewlekłości postępowania (ar t. 15 ustaw y). Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę dotyczącą przewlekłości postępowania sądowego sąd doręcza prezesowi właściwego sądu. Prezes sądu,

któremu doręczono orzeczenie, jest obowiązany do podjęcia czynności nadzoru przewidzianych w ustawie z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.). Sąd Najwyższy w uchwałach z 19 stycznia 2005 r. (III SPP 113/2004, LexPolonica nr 372743, OSNP 2005, nr 9, poz. 134 i III SPP 115/2004, LexPolonica nr 373856, OSNP 2005, nr 9, poz. 135) wyjaśnił - istotną dla praktyki sądowej - kwestię zakresu czasowego stosowania ustawy, przyjmując, że ma ona zastosowanie do przewlekłości postępowania rozpoznawczeg o lub egzekucyjnego istniejącej w dniu wejścia w życie ustawy, a więc 17 września 2004 r. Nie ma więc zastosowania do stanów przewlekłości zakończonych przed wejściem w życie ustaw y, a zatem w takich stanach faktycznych, w których przewlekłość w sprawie w ystąpiła, ale przed dniem wejścia w życie ustawy stan przewlekłości ustał i postępowanie w tym i po tym dniu nie jest dotknięte tą wadą. W praktyce sądowej istotne znaczenie ma kwestia, na jakim szczeblu instancyjny m sąd wydaje postanowienie w przedmiocie skargi na przewlekłość postępowania, a ponadto, czy postanowienie takie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie. Rozważając pierwszą kwestię, należy zwrócić uwagę na okoliczność, że mimo zawartej w ar t. 1 ust. 1 ustaw y z 17 czerwca 2004 r. deklaracji, że ustawa „reguluje zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi” - co mogłoby wskazywać, że jest to uregulowanie całościowe, uwzględniające swoisty charakter skar gi - art. 8 ust. 2 ustaw y stanowi jednak, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania toczącego się na skutek skar gi sąd stosuje odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w postępowaniu, którego skarga dotyczy. Oznacza to nie tylko możliwość stosowania obowiązujących w pr ocedurach cywilnej, karnej oraz administracyj nej przepisów dotyczących zażalenia, ale przede wszystkim wskazuje, że skarga jest quasi-zażaleniem, a sąd okręgowy lub apelacyjny, któr y ją rozpoznaje, orzeka jako sąd drugiej instancji. Formułując taką tezę, nie można nie odnieść się do pojęcia „sądu przełożonego” użytego w ustawie z 17 czerwca 2004 r., zwłaszcza że pojęcie takie w ystępuje także w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. W judykaturze i doktrynie przeważa pogląd, że sąd przełożony w rozumieniu ar t. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. orzeka jako sąd pierwszej instancji [por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152, postanowienie S N z 28 września 2001 r., I PZ 57/2001, LexPolonica nr 353405, OS NP 2003, nr 17, poz. 417 oraz powołane w jego uzasadnieniu orzecznictwo i stanowisko doktr yny]. Argumentów, które legły u podstaw takiej wykładni pojęcia „sądu przełożonego”, nie można - jak się wydaje powoływać, w yjaśniając znaczenie określeń „sąd przełożony” oraz „sąd okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja” - użytych w art. 4 ust. 1 i 4 ustawy z 17 czerwca 2004 r. Sąd przełożony bowiem rozpoznający skargę na przewlekłość postępowania nie orzeka - jak w przypadkach objętych art. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. - w zastępstwie sądu pierwszej instancji, któr y z pow odu określonych przeszkód nie może r ozpoznać sprawy, lecz rozstrzyga środek prawny, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu, działa zatem jako sąd odwoławczy. Cel postępowania w ywołanego skargą na przewlekłość postępowania również wskazuje na zasadność prezentowanego stanowiska. Skarga ta ma na celu w ywołanie szybkiej reakcji sądu właściwego do jej rozpoznania na zawarty w niej zarzut, że postępowanie w sprawie jest pr zewlekłe. Formą tej reakcji jest wydanie w krótkim terminie (nie dłuższym niż dwa miesiące - art. 11 ustawy) postanowienia, w którym kwestia przewlekłości postępowania zostaje prawomocnie rozstrzygnięta. Rzeczą sądu pozostającego pod zarzutem przewlekłego prowadzenia spraw y jest „niezwłoczne” przedstawienie skargi sądowi właściwemu do jej rozpoznania (art. 7 ustawy), gdy zaś skarga dotyczy przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego, wnosi się ją bezpośrednio do sądu, o którym mowa w ar t. 4 ust. 4 ustawy. Wskazany cel postępowania w ywołanego skargą na przewlekłość postępowania z reguły nie zostałby osiągnięty w razie uznania - jak to uczynił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwał y z 28 czerwca 2005 r., III SPZP 1/2005, LexPolonica nr 380737 (Biul. SN 2005, nr 6, poz. 20) - że sąd właściwy do rozpoznania skar gi orzeka o niej jako sąd pierwszej instancji. Powołane na uzasadnienie tej tezy argumenty zasługiwałyby na akceptację tylko w przypadku uznania, że postępowanie wywołane skargą na przewlekłość postępowania jest postępowaniem odrębnym w stosunku do postępowania, którego przewlekłość dotyczy. Takiego założenia jednak nie można przyjąć. S karga zawsze dotyczy postępowania, które toczy się w określonej sprawie. Postępowanie wyw ołane skar gą zatem ma charakter incydentalny (wpadkow y) i jest prowadzone w ramach postępowania co do istoty spraw y, a rozpoznanie skargi odbywa się w ramach postępowania odwoławczego z

odpowiednim zastosowaniem przepisów o postępowaniu zażaleniowym. Nie można więc twier dzić, że skargą zostaje wszczęta nowa (odrębna) sprawa. Wyjaśnienie dr ugiej kwestii, istotnej z punktu widzenia zaskarżalności orzeczenia rozstrzygającego skar gę zażaleniem do Sądu Najwyższego (art. 394 1 § 2 k.p.c.), wymaga zdefiniowania pojęcia „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” . W judykaturze i doktrynie pojęcie to jest definiowane rozbieżnie i z zastosowaniem różnych kr yteriów. Można spotkać w ypowiedzi, według których postanowieniami kończący mi postępowanie w sprawie są: takie, które zamykają drogę do wydania w yroku; po wydaniu których dalsze postępowanie nie może się toczyć; które kończą sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd; w w yniku których zostaje wykluczona możliwość przedsiębrania w danej sprawie dalszych czynności; które kończą całość postępowania, a nie tylko jego fragment; które zamykają drogę do w ydania wyroku; które dotyczą całości sprawy, będąc ostatnim orzeczeniem w ydanym w postępowaniu. Przyjmuje się, że w sformułowaniu „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” słowo „sprawa” w ystępuje w znaczeniu materialnoprawnym. W tym ujęciu „sprawę” należy rozumieć jako całość sporu (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów S N z 24 listopada 1998 r., III CZP 44/98, LexPolonica nr 333028, OSNC 1999, nr 5, poz. 87, uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/2000, LexPolonica nr 345238, OS NC 2001, nr 1, poz. 1, uchwałę składu siedmiu sędziów S N z 6 października 2000 r., III CZP 31/2000, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22). Uwzględniając dorobek myśli zawartych w przytoczonych poglądach, należy przyjąć, że kończącymi postępowanie w sprawie są te postanowienia, których uprawomocnienie się trwale zamyka drogę do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty przez sąd danej instancji. Przeciwieństwem tych postanowień są postanowienia niekończące postępowania w sprawie, lecz kończące w postępowaniu sądow ym jedynie zagadnienia incydentalne, uboczne (por. rozdział XVIII, 3, B, C). Postępowanie wyw ołane wniesieniem skargi na przewlekłość postępowania jest - jak wykazano - postępowaniem incydentalnym. Postanowienie rozstrzygające skargę na przewlekłość postępowania nie zamyka drogi do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty. Jeśli jest postanowieniem uwzględniającym skargę, to nie kończy, lecz otwiera etap, który ma służyć szybszemu zrealizowaniu głównego celu, jakim jest r ozstrzygnięcie sprawy merytorycznie przez w ydanie orzeczenia co do istoty spraw y. Przedstawiona definicja postanowienia kończącego postępowanie w sprawie została sformułowana na potrzeby postępowania rozpoznawczego. Może także - ze względu na art. 13 § 2 k.p.c. - stanowić jedną z podstaw definiowania pojęć: „sprawa egzekucyjna” oraz „inna sprawa dotycząca wykonania orzeczenia sądowego” - w rozumieniu art. 1 ust. 2 ustaw y z 17 czerwca 2004 r. W doktrynie przez sprawę egzekucyjną rozumie się materię załatwianą w postępowaniu egzekucyjnym, czyli przymusowe w ykonanie orzeczeń sądow ych oraz innych aktów, natomiast pojęcie „inna sprawa dotycząca wykonania orzeczenia sądowego” oznacza wszelkie kwestie nienależące do zakresu spraw y egzekucyjnej, a zmierzające do zrealizowania postanowień zawartych w danym orzeczeniu sądowym, w tym przede wszystkim czynności techniczno-manualne. W judykaturze wielokrotnie podnoszono, że w postępowaniu egzekucyjnym, w któr ym ar t. 394 § 1 in principio k.p.c. należy stosować „odpowiednio” (ar t. 13 § 2 k.p.c.), postanowieniami zaskarżalnymi zażaleniem - oprócz wymienionych w części III Kodeksu postępowania cywilnego - są także takie, które kończą lub zmierzają do zakończenia postępowania egzekucyjnego (por. uchwałę SN z 28 listopada 1969 r., III CZP 83/69, LexPolonica nr 309094, OSNCP 1970, nr 6, poz. 105, postanowienie S N z 15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86, LexPolonica nr 308992, OS NCP 1987, nr 7, poz. 102, oraz uchwałę SN z 15 września 1995 r., III CZP 110/95, LexPolonica nr 304246, OS NC 1995, nr 12, poz. 177). W postępowaniu egzekucyjnym postanowieniem kończącym postępowanie jest także takie, które kończy samodzielną (zasadniczą) jego część (por. postanowienie S N z 5 lipca 2006 r., IV CNP 25/2006, LexPolonica nr 420131, OSNC 2007, nr 3, poz. 4 8). Należy zatem uznać, że postanowienie w przedmiocie skargi na naruszenie prawa str ony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądow ym bez nieuzasadnionej zwłoki nie jest postanowieniem kończący m postępowanie w sprawie. Nie podlega więc zaskarżeniu zażaleni em do Sądu Najwyższego (por. art. 3941 § 2 k.p.c.). Trybunał Konstytucyj ny w uzasadnieniu wyroku z 1 kwietnia 2008 r. (S K 77/2006, LexPolonica nr 1874564, OT K-A 2008, nr 3, poz. 39), czyniąc rozważania odnośnie do istoty i charakteru skargi na przewlekłość, a także uprawnień stron dotkniętych szkodą powstałą na skutek przewlekłości postępowania sądowego, stwierdził, że „strona, która nie wniosła skargi na

przewlekłość postępowania, może dochodzić - na podstawie art. 417 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocny m zakończeniu postępowania co do istoty sprawy ”. Trybunał Konstytucyjny

podkreślił ponadto, że skar ga na przewlekłość postępowania jest „z jednej strony subs ydiarnym

środkiem dochodzenia konstytucyjnych wolności i praw, z drugiej strony instrumentem skutecznego egzekwowania konstytucyjnego prawa do sądu. To właśnie skarga na przewlekłość postępowania stanowi jednocześnie instrument dochodzenia szkody spowodowanej przez przewlekłość postępowania sądowego. Z tego względu Konstytucja nie nakazuje, aby ustawodawca stworzył skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem postanowienia oddalającego skargę na przewlekłość postępowania”. Skoro - jak twierdzi Trybunał Konstytucyjny - Konstytucja nie w ymaga, by skar ga

przewidziana w art. 4241 i nast. k.p.c. przysługiwała od orzeczeń oddalających (także odrzucających) skargę na przewlekłość postępowania, to mimo że w wyroku tym Trybunał stwierdził, że przepis art. 4241 § 1 i 2 k.p.c., w części obejmującej słowa „kończącego postępowanie w sprawie” jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji, należy uznać, że - niezależnie od tego, czy orzeczenie rozstrzygające skargę na przewlekłość uznane zostanie za kończą ce, czy też za niekończące postępowanie w sprawie - nie przysługuje od niego skarga przewidziana w art. 4241 k.p.c. Do takiego wniosku doszedł też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 6 listopada 2008 r. (II CO 17/2008, LexPolonica nr 1983957, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 32), stwierdzającego, że skarga o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu Najwyższego o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wydanego w przedmiocie przewlekłości postępowania podlega oddaleniu, jeśli jej podstawę stanowi w yrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 kwietnia 2008 r. (SK 77/2006, LexPolonica nr 1874564, OT K-A 2008, nr 3, poz. 39). W sprawie takiej Sąd Najwyższy orzeka w składzie jednoosobowym (OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 32). Stanowisko, że od postanowienia rozstrzygającego skargę na przewlekłość postępowania nie przysługuje skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jest aktualne także po znowelizowaniu art. 4241 § 1 k.p.c. oraz dodaniu art. 5192 § 1 k.p.c., w świetle któr ych skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje tylko od orzeczeń merytor ycznych (wyroku w procesie oraz postanowienia rozstrzygającego istotę spraw y w postępowaniu nie procesow ym, a ponadto w przypadkach wskazanych w art. 11481 § 3, art. 11511 § 3, art. 1152 oraz art. 1215 § 3 k.p.c.), bowiem postanowienie rozstrzygające skargę na przewlekłość postępowania nie ma takiego charakteru. Skoro jest to postanowienie, od którego skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje, strona poszkodowana takim prawomocnym postanowieniem może domagać się odszkodowania, w ytaczając powództwo przed sądem okręgow ym (ar t. 4241b oraz art. 17 pkt 44 k.p.c.).

4. Prawo do informacji i pouczeń co do czynności procesowych A. Uwagi wstępne

Zmiany społeczno-gospodarcze, jakie nastąpił y po 1989 r., spowodował y konieczność wprowadzenia głębokich zmian w prawie materialnym i procesowym. Jedną z najistotniejszych było przywrócenie zasady równości wszystkich podmiotów uczestniczących w obrocie cywilnoprawny m. Na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego oznaczało to konieczność przewartościowania aktyw ności informacyjnej sądu, bowiem aktywność, do jakiej sędzia był zobowiązany w procesie opar tym na prawdzie obiektyw nej (por. rozdział I, 2), a której przejawem było obligatoryjne udzielanie stronom, w ystępującym w sprawie bez zawodowego pełnomocnika, infor macji i wskazówek, nie znajduje żadnego uzasadnienia w postępowaniu kontradyktoryjnym. Zbytnia aktyw ność sędziego w zakresie udzielania stronom informacji i wskazówek nie sprzyja ponadto budowaniu właściwego wizerunku sądu; z reguł y wyw ołuje podejrzenie o brak obiektywizmu sędziowskiego. Obecnie regulacje odnoszące się do przysługującego stronom pra wa do informacji i pouczeń oparte są na założeniu, że w relacjach obywatel-państwo nie ma miejsca na nacechowany pater nalizmem stosunek petent-opiekun, lecz stosunek obywatel-instytucja publiczna, w ramach którego obywatel (strona postępowania sądowego) może uzyskać niezbędną pomoc, która jednak nie zastąpi jego własnej aktywności. Zmiana ta jest efektem wprowadzenia do postępowania cywilnego modelu kontradyktoryjnego, w ramach którego strony prowadzą spór przed sądem, którego rolą jest bezstronna ocena rezultatów ich starań. Nie oznacza to, że strona nieobeznana z regułami, według któr ych jej sprawa jest rozpoznawana, miałaby być pozbawiona niezbędnych informacji, których znajomość jest konieczna w celu zagwarantowania podstawow ych uprawnień procesow ych bądź wykonania obowiązków przewidzianych w procedurze.

Należy ponadto pamiętać, że we współczesnym europejskim cywilnym procesie sądowym, opartym na zasadzie kontradyktoryj ności, istotnego znaczenia nabiera - zważywszy na wpr owadzoną instytucję europejskiego tytułu egzekucyjnego - kwestia zapewnienia pozwanemu, jako ewentualnemu przyszłemu dłużnikowi, minimalnych standardów proceduralnych. Jednym z wymagań jest należyte poinformowanie dłużnika o niezbędnych czynnościach proceduralnych, które należy podjąć w celu zakwestionowania roszczenia. Wychodząc naprzeciw tej idei, polski ustawodawca wprowadził w art. 206 § 2 k.p.c. regulacje, które przewidują, że równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwania na pierwszą rozprawę poucza się pozwanego przede wszystkim o czynnościach procesowych, które może lub powinien podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu w całości lub w części, w szczególności sąd poucza o możliw ości lub obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym o obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy, lub przedstawienia swoich w niosków, twier dzeń i dowodów na r ozprawie. Wskazane w art. 206 k.p.c. czynności procesowe mają charakter przykładow y i nie w yczerpują katalogu czynności, które mogą być podjęte w celu skutecznej obrony. Zakresem pouczeń, o któr ych mowa w ar t. 206 k.p.c., objęte są podstawowe czynności procesowe podejmowane po raz pierwszy przez pozwanego w związku z doręczeniem mu odpisu pozw u. Skuteczność ich podejmowania jest zależna od dokonania ich w odpowiednim terminie i odpowiedniej formie. Dlatego - zgodnie z art. 206 k.p.c. - sąd zobligowany jest do pouczenia pozwanego o „obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy” . Funkcją informacyj ną sądu objęte są wyłącznie strony występujące przed sądem bez zawodowego pełnomocnika pr ocesowego (adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa). Zasada zaufania obywatela do udzielonych mu przez organ państwow y, a zwłaszcza organ w ymiaru sprawiedliwości, jakim jest są d, informacji i pouczeń, nakazuje, aby pouczenia były wyczerpujące i pełne, a więc takie, których wykonanie zapobiegnie powstaniu niekorzystnych skutków pr ocesowych. Zgodnie z art. 158 § 2 k.p.c., w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r., protokół sporządzony pisemnie powinien zawierać m.in. „udzielone pouczenia”, a więc wskazywać, jakiej treści pouczeń udzielił stronom przewodniczący składu orzekającego.

B. Obligatoryjne pouczenia

Na podstawie ustaw y nowelizującej z 16 września 2011 r. - art. 210 § 21 k.p.c. został rozszerzony o zakres obligatoryjnych pouczeń stosowanych przez sąd wobec strony występującej w sprawie bez zawodowego pełnomocnika (adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa) o treści art.162, 207, 217, 229 i 230 k.p.c. Przepisy te zawierają, charakter ystyczny w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego, rygor pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów (art. 207 i 217 k.p.c., zob. rozdział I, 5, A, B) bądź utratę prawa powoływania się na uchybienia sądu przepisom postępowania (art. 162 k.p.c., zob. rozdział I, 5, D), natomiast art. 229 i 230 k.p.c. zawierają regulacje umożliwiające sądowi ustalenie faktów wynikających z twierdzeń jednej strony, co do któr ych druga strona nie w ypowiedziała się (fakty przyznane w sposób dorozumiany bądź fakty niezaprzeczone, zob. rozdział XVII, 1). Są to więc regulacje, któr ych zastosowanie może powodować dla stron negatywne konsekwencje procesowe. Nałożony na sąd obowiązek pouczenia o nich strony w ystępującej w sprawie bez zawodowego pełnomocnika jest więc oczywisty i zrozumiał y, strona taka nie może bowiem ponosić niekorzystnych skutków procesow ych tylko na skutek niewiedzy o szczególnych regulacjach odnoszących się do sposobu ustalania przez sąd podstaw y faktycznej rozstrzygnięcia bądź nieznajomości r ygorów stosowanych w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego. Z tych samych względów na sąd nałożony został obowiązek pouczenia strony o rygorze pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów, które nie został y zgłoszone w zarzutach od nakazu zapłaty w ydanego w postępowaniu nakazow ym (art. 491 § 3 w zw. z ar t. 493 § 1 zd. trzecie k.p.c.), w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym (art. 502 § 2 w zw. z art. 503 § 1 zd. trzecie k.p.c.) oraz w sprzeciwie od wyroku zaocznego (art. 343 w zw. z ar t. 344 § 2 zd. drugie k.p.c.). Obligator yjnym pouczeniem przy doręczeniu nakazu upominawczego oraz wyroku zaocznego objęta jest ponadto informacja o sposobie ich zaskarżenia, a w przypadku nakazu upominawczego dodatkowo informacja o skutkach niezaskarżenia nakazu. W przypadku nakazu zapłaty w ydanego w postępowaniu nakazow ym jego treść zawiera informację o możliwości wniesienia zarzutów w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaty (ar t. 491 § 1 k.p.c.).

C. Fakultatywne pouczenia

Z art. 5 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r., któr y zgodnie z art. 9 ust. 2 tej ustaw y stosuje się z dniem jej wejścia w życie, tj. 3 maja 2012 r., wynika, że „w razie uzasadnionej potrzeby” sąd może stronom i uczestnikom postępowania w ystępującym w sprawie bez adwokata radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Pr okuratorii Generalnej Skarbu Państwa udzielić „niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych” . Treść art. 5 k.p.c. wskazuje, że prawo do informacji i pouczeń zostało ograniczone do pouczeń niezbędnych, a więc takich, które zapewniają stronie wiedzę pozwalającą na podjęcie czynności procesowej w celu ochrony jej praw procesowych. Podobnym zakresem został y objęte pouczenia, któr ych w toku rozprawy może udzielać przewodniczący. Zgodnie z nowy m brzmieniem art. 212 k.p.c., który dotyczy tzw. informacyjnego wysłuchania stron, przewodniczący „w razie uzasadnionej potrzeby” może udzielić stronom „niezbędnych pouczeń”, a stosownie do okoliczności zwraca uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego. Z obu przepisów wynika, że sąd i przewodniczący kier ujący rozprawą udzielają pouczeń w ramach przyznanego przez ustawodawcę uprawnienia, nie zaś nałożonego obowiązku, przy czym z uprawnienia tego mogą skorzystać, jeśli powstanie „uzasadniona potrzeba” (np. strona jest nieporadna), ponadto mogą to być tylko pouczenia „niezbędne”. Prawidłowa realizacja tego uprawnienia, z którego przewodniczący może skorzystać, przesłuchując informacyjnie str ony (art. 212 k.p.c.), a sąd na każdym etapie postępowania (ar t. 5 k.p.c.), daje gwarancję, że przewodniczący (sąd) nie popadną w konflikt z pozycją bezstronnego ar bitra. Wobec tego, że nawet na podstawie pierwotnego uregulowania zawartego w tych przepisach pouczenia i wskazów ki nie mogły przeradzać się w doradztwo prawne, tym bardziej pouczenia, o których mowa w art. 5 i 212 k.p.c. w obecnym brzmieniu, nie mogą mieć takiego charakteru. Pouczenia powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Innymi słowy, mogą być udzielane tylko wtedy, gdy strona - wskutek nieskorzystania z przysługujących jej upraw nień procesow ych bądź zaniedbując obowiązki wynikające z przepisów procesow ych - zostałaby dotknięta niekorzystnymi skutkami procesow ymi. Przykładowo, przewodniczący w toku informacyjnego przesłuchania może pouczyć stronę, że na twierdzoną przez nią okoliczność, która usprawiedliwiałaby jej żądanie bądź obronę, może zgłosić dowód z zeznań osoby, którą powoływała w toku w ysłuchania informacyjnego. Pouczenie, zważywszy na konkretne okoliczności sprawy, może dotyczyć również treści art. 210 § 2 k.p.c., zgodnie z którym każda ze stron obowiązana jest do składania w toku procesu oświadczeń co do twierdzeń strony przeciw nej, dotyczących okoliczności faktycznych. Przewodniczący, informując o tym strony, ma obowiązek udzielenia pouczenia, że jeśli strona nie w ypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd może fakty te uznać za przyznane (art. 230 w zw. z art. 210 § 21 k.p.c.). Ustalenie faktów na podstawie powszechnej znajomości (notoryjności) nie wymaga dowodu, natomiast gdy sąd zamierza dokonać ustaleń na podstawie notor yjności sądowej, a więc znajomości faktu w ynikającej z działalności urzędowej (np. fakt znany z innej sprawy), to przewodniczący powinien na rozprawie zwrócić uwagę stron na ten fakt, umożliwiając im wypowiedzenie się co do niego, a nawet przeprowadzenie dowodu przeciwnego. Zwrócenie stronom uwagi na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego powinno być dokonane w taki sposób, aby żadna ze stron nie odebrała tego jako w yraz negatywnej bądź pozytywnej oceny przewodniczącego o zgłoszonym r oszczeniu czy podjętej obronie. Jako niewłaściwe, a nawet niedopuszczalne należy uznać pouczenie zawierające stwierdzenie, że bez udziału adw okata (radcy praw nego) szanse na wygranie spraw y są znikome. Pouczenie przewodniczącego powinno przybrać przykładowo następującą treść: „W toku rozpoznawanej

sprawy - ze względu na jej wieloaspektowy i skomplikowany charakter - będzie zachodziła potrzeba podejmowania czynności procesowych wymagających profesjonalnego przygotowania prawniczego, zwracam w związku z tym uwagę stron na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego, którym może być adwokat lub radca prawny”.

D. Skutki zaniedbań sądu w zakresie obowiązku udzielenia pouczeń

W Kodeksie postępowania cywilnego można wyróżnić dwa rodzaje przepisów dotyczących aktywności informacyj nej sądu. Pierwszez nich to przepisy mówiące o pouczeniach mających charakter ogólny, nieodnoszące się wprost do konkretnych czynności (art. 5, 206 § 2, art. 212 § 2, art. 327 § 1, ar t. 357 § 2 k.p.c.). Dr ugie dotyczą udzielania pouczeń o uprawnieniach do

podejmowania konkretnych czynności (m.in. ar t. 125 § 3, art. 210 § 21,art. 343, 467 § 4, art. 477, art. 502 § 2, ar t. 6102, 761, 791 § 2, art. 881 § 3, art. 1046 § 9 k.p.c.). Z punktu widzenia skutków zaniedbań sądu w zakresie obowiązku udzielenia pouczeń, istotnego znaczenia nabiera podział na przepisy, które nakładają na sąd obowiązek udzielenia pouczenia (pouczenia obligatoryjne) oraz przepisy przewidujące jedynie uprawnienie sądu do udzielenia stronom (uczestnikom postępowania) stosownego pouczenia (pouczenia fakultatywne). O zaniedbaniu sądu w zakresie aktywności infor macy jnej można mówić tylko w przypadku zaniechania pouczenia, do udzielenia którego sąd jest zobowiązany (pouczenie obligatoryjne). Należy je kwalifikować w kategoriach popełnionego przez sąd uchybienia procesowego, które może spowodować różnego rodzaju skutki procesowe. Inaczej należy ocenić sytuację powstałą wskutek nieskorzystania przez sąd z uprawnienia do udzielenia stronom pouczenia (pouczenie fakultatywne). Okoliczność, że sąd mógł, ale nie udzielił stronie pouczenia, nie może stanowić podstawy formułowania zarzutu procesowego. Sąd, który nie skorzystał z uprawnienia nie popełnia uchybienia pr ocesowego. W judykaturze niejednokrotnie rozważana była kwestia, czy brak pouczenia o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, a więc także obowiązku jego opłacenia, powoduje, że termin do wniesienia środka prawnego nie rozpoczyna biegu. Zagadnienie to nie jest jednolicie rozstrzygane. Za przyjęciem stanowiska, że w takiej sytuacji termin nie biegnie, wypowiedział się Sąd Najw yższy w uchwale z 3 maja 1966 r. (III CO 12/66, LexPolonica nr 314784, OSNCP 1966, nr 11, poz. 182) oraz w postanowieniu z 15 maja 1997 r. (I PZ 18/97, LexPolonica nr 327957, OS NAPiUS 1998, nr 11, poz. 333). Należy wskazać także na - wpisujące się w nurt takiego orzecznictwa - postanowienie Sądu Najwyższego z 13 lutego 1997 r. (I CKN 73/96, LexPolonica nr 390907), w któr ym stwierdzono, że terminy ustawowe i sądowe do dokonania czynności procesowych mają tę wspólną cechę, że nie mogą rozpocząć biegu, gdy sąd nie wskaże stronie ich „długości”. Przeciwne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniach: z 30 września 1998 r. (I CKN 375/98, niepubl.), z 5 sier pnia 1999 r. (II CKN 342/99, LexPolonica nr 2083780), z 11 marca 2003 r. (V CZ 16/03, niepubl.) oraz z 19 sier pnia 2004 r. (V CZ 79/2004, LexPolonica nr 2455621), uznając, że brak pouczenia bądź błędne pouczenie dotyczące środka zaskarżenia nie usprawiedliwia nadania biegu środkowi prawnemu złożonemu po terminie, może natomiast stanowić istotny argument przy rozpoznawaniu wniosku o przywrócenie terminu do jego wniesienia. Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale Połączonych Izb - Izby Cywilnej oraz Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 22 listopada 2011 r. (III CZP 38/2011, LexPolonica nr 2793624, Biul. SN 2011, nr 11) stwierdzającej, że „ Niepouczenie albo błędne pouczenie strony działającej bez

adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu terminu do wniesienia tego środka”.

Należy przychylić się do dr ugiego z zaprezentowanych stanowisk. Warunkiem rozpoczęcia biegu terminu do zaskarżenia orzeczenia jest skuteczne jego doręczenie, nie zaś zakres, prawidłowość czy też wadliwość udzielonego przez sąd pouczenia co do terminu i sposobu jego wniesienia, obejmującego także informację dotyczącą obowiązku uiszczenia opłaty sądowej. W sprawach o alimenty i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolony m - zgodnie z ar t. 212 in fine k.p.c., w brzmieniu sprzed nowelizacji tego przepisu dokonanej ustawą z 16 września 2011 r., a więc mającego zastosowanie w sprawach, w których postępowanie wszczęte zostało przed 3 maja 2012 r. - przewodniczący ma obowiązek pouczania powoda w ystępującego w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego o roszczeniach wynikających z przytoczonych przez niego faktów. Zaniechanie przez przewodniczącego tego obowiązku może skutkować uzasadnionym zarzutem apelacyjnym nar uszenia tego przepisu, mogącym mieć wpł yw na wynik spraw y. Podnoszenie takiego zarzutu możliwe jest jednak tylko wtedy, gdy sąd pierwszej instancji oddali w całości lub w części powództwo, którym zostało objęte r oszczenie zgłoszone przez powoda. Jeśli powództwo zostanie w całości uwzględnione, powód nie będzie mógł żądać skutecznie uzupełnienia w yroku. Z kolei wniesioną apelację, jako skierowaną do nieistniejącego orzeczenia (brak substratu zaskarżenia), sąd powinien odrzucić. Przepis ar t. 212 k.p.c. w brzmieniu ustalonym ustawą z 16 września 2011 r. nie zawiera postanowienia nakazującego udzielenie takiego pouczenia.

5. System gromadzenia materiału procesowego

A. Obowiązek sądu i stron w zakresie koncenatracji materiału procesowego Zgodnie z art. 6 § 1 k.p.c. sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby r ozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. W świetle tego uregulowania na organach procesow ych, jakimi są przewodniczący i sąd, ciążą obowiązki w zakresie przygotowania i przebiegu rozprawy (posiedzenia) oraz właściwego jej kierownictwa (art. 206, ar t. 207 § 2-5, art. 210, 212, 218, 219, 220 i art. 224 § 1 k.p.c.), a także obowiązek koncentracji materiału dowodowego, któr y jest realizowany w ramach uprawnień sądu przewidzianych w ar t. 103 § 1 i 2, ar t. 214 § 2 i 3, art. 207 § 6 i 7,ar t. 217 § 2 i 3 k.p.c. Szybkość działania w celu sprawnego rozpoznania sprawy nie może jednak, co wynika z wyraźnego zastrzeżenia zawartego w art. 6 § 1 k.p.c., wpł ywać niekorzystnie na w yjaśnienie sprawy. We współczesnym procesie cywilnym okoliczność, że na sądzie spoczywa odpowiedzialność za koncentrację materiału procesowego nie uwalnia strony od ciężaru wspierania postępowania sądowego. Strona - zgodnie z zasadą vigilantibus iura sunt scripta - jest zobowiązana do dbałości o swoją sprawę. Doświadczenie sędziowskie wskazuje, że zbyt duże ułatwienia i pomoc ze strony sądu sprzyjają powstawaniu zjawiska demobilizacji stron i braku troski o własne interesy, natomiast rygor ystyczne egzekwowanie od stron i ich pełnomocników, zwłaszcza profesjonalnych, ciążących na nich obowiązków procesowych stanowi skuteczny sposób zwalczania apatii procesowej, prowadzącej z reguły do przewlekłości postępowania. Tę oczywistą prawdę coraz częściej dostrzegają przedstawiciele nauki prawa procesowego, trafnie wskazując, z odwołaniem się do doktr yny państw Unii Europejskiej, że proces cywilny typu opiekuńczego a priori nie może być procesem sprawnym i dobrze zorganizowanym, bowiem tylko tam, gdzie strony odpowiadają za przebieg procesu, nie dochodzi do jego przewlekłości. Strony procesu, a zwłaszcza ich zawodowi pełnomocnicy, powinni pamiętać, że ustanawianie terminów, stawianie wymagań formalnych czy wreszcie dyscyplinowanie stron i organów procesow ych należy do istoty postępowania sądowego i stanowi jego immanentną cechę. Zasada aktywności stron (vigilantibus iura sunt scripta ), której w yrazem jest art. 3 k.p.c. ma na względzie przede wszystkim ochronę praw przysługujących stronie, trudno więc byłoby wyprowadzić z niej obowiązek takiego zachowania stron, które zapew niałoby koncentrację materiału procesowego i sprzyjałoby sprawnemu rozpatrzeniu sprawy. Artykuł 3 k.p.c., mimo że został zmieniony przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r. i obecnie stanowi, że strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać w yjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dow ody, a przede wszystkim - co zostało dodane przez wspomnianą nowelę - „dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami”, nie zawiera normy prawnej, z której dla stron w ynikałby obowiązek wspierania postępowania sądowego. Ustawodaw ca, mając świadomość dużego znaczenia, jakie dla koncentracji materiału procesowego i zapewnienia szybkości postępowania mają działania stron, brak regulacji w tym zakresie w ypełnił dodając § 2 do art. 6 k.p.c. o treści: „Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie

okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko”. Normatywne ujęcie tej powinności procesowej sprawia, że sąd nie jest osamotniony w

działaniach mających na celu koncentrację materiału procesowego. Wsparcie stron w tym zakresie kwalifikowane jest jako ciężar wspierania postępowania przez strony. W praktyce jest ono realizowane przez ciężar: przytoczenia okoliczności faktycznych (ar t. 126 § 1 pkt 3, art. 187 § 1 pkt 2 i art. 210 § 1 zd. pierwsze k.p.c.), ciężar ustosunkowania się do twierdzeń str ony przeciwnej (ar t. 210 § 2 k.p.c.) oraz ciężar dow odu w znaczeniu formalnym (ar t. 126 § 1 pkt 3, art. 210 § 1 zd. pierwsze i art. 232 zd. pierwsze k.p.c.). Ustawa nowelizująca z 16 września 2011 r. wprowadziła wiele rozwiązań dodatkow ych, stanowiących normatywny wyraz dyrektyw y wspierania postępowania przez strony (por. uwagi w pkt B).

B. System dyskrecjonalnej władzy sędziego. System prekluzji

Zasada prekluzji polega na tym, że ustawa w sposób w yraźny zakreśla chwilę, do której można gromadzić materiał procesow y, powołując fakty, dowody i zarzuty nawet w sposób ewentualny tylko na wypadek, gdyby przedstawione w pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez sąd - pod rygorem utraty możliwości późniejszego

ich pow oływania. W systemie prekluzji obrona pozwanego, który dysponuje kilkoma zarzutami, powinna być podjęta - pod rygorem utraty niezgłoszonych zarzutów - w taki przykładow o sposób:

„Wnoszę o oddalenie powództwa z braku po stronie pozwanego biernej legitymacji procesowej, ponadto - w razie uznania, że pozwany ma tę legitymację - roszczenie podlega oddaleniu jako całkowicie bezzasadne, a gdyby uznać je za usprawiedliwione co do zasady, pozwany kwestionuje jego wysokość, ponadto zgłasza zarzut potrącenia przysługującej mu wierzytelności w wysokości prowadzącej do umorzenia wierzytelności powoda, niezależnie od tego podnosi zarzut przedawnienia”. Zważywszy na sur owe konsekwencje działania systemu prekluzji, ustawodawca

uzupełnia go wielokrotnie elementami dyskrecjonalnej władzy sędziego, co pozwala na przyjęcie i rozpoznanie spóźnionych twierdzeń o faktach, a także wniosków dowodowych i zarzutów, jeżeli strona nie mogła przedstawić ich wcześniej albo potrzeba ich przedstawienia powstała później. Zgodnie bowiem z systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego, o czasowych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd. Przed nowelizają Kodeksu Postępowania cywilnego dokonaną ustawą z 16 września 2011 r., zasada prekluzji znajdowała swój w yraz w sprawach gospodarczych ( art. 47912 § 1, art. 47914 § 2, art. 47914a k.p.c.),w postępowaniu nakazowym(art. 495 § 3 k.p.c.), w postępowaniu uproszczonym(ar t. 5055 k.p.c.) oraz w europejskim postępowaniu nakazow ym (art. 505 19 § 2 k.p.c.). Sąd Najwyższy, dokonując w ykładni przepisów w yrażających zasadę pr ekluzji, stwierdził w uchwale z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/2003, LexPolonica nr 365706 (OSNC 2005, nr 5, poz. 77), że w postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepow ołanyc h w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że wykaże, iż ich pow ołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że potrzeba powołania w ynikła później. Znaczenie tej uchwały polega na tym, że według jej treści w systemie prekluzji procesowej utratą możliwości zgłaszania - w razie niepowołania w odpowiedniej fazie postępowania - objęte są wszelkie twierdzenia, dowody i zarzuty, skoro skutek w postaci utraty ich powoł ywania następuje „bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy”, co oznaczało, że prekluzją objęte są zarówno zarzuty procesowe, jak i materialnoprawne. Potwierdzeniem takiego rozumienia uchwał y były późniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego. Przykładowo, w wyr oku z 19 stycznia 2005 r., I CK 410/2004, LexPolonica nr 378877 (OSNC 2006, nr 1, poz. 7), Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na pozew twierdzeń i zarzutów mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania. W uzasadnieniu tego orzeczenia podkreślono, że - zgodnie z zasadą prekluzji - jeśli pow ód w pozwie nie poda twierdzeń lub dow odów uzasadniających jego legitymację procesową oraz zgłoszone roszczenie, a pozwany z tego zaniedbania powoda wyprowadzi zarzut, to powód nie będzie mógł zwalczać tego zarzutu okolicznościami, któr ych, mimo obowiązku, nie powołał w pozwie. Jeśli natomiast pozwany nie zakwestionował w odpowiedzi na pozew twierdzeń pow oda i powołanych przez niego dowodów wskazujących na przysługującą powodowi czynną legitymację procesową oraz zasadność roszczenia, to pozwany nie tylko pozbawia się prawa zgłaszania w tym zakresie w toku postępowania twierdzeń, zarzutów i dowodów, lecz także stwarza podstawę zastosowania przez sąd art. 230 k.p.c. Istotne znaczenie miała uchwała Sądu Najw yższego z 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/2005, LexPolonica nr 380182 (OS NC 2006, nr 4, poz. 63), w której jest zawarta teza, że sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w ówcześnie obowiązującym art. 47912 § 1 oraz art. 381 k.p.c. W modelu środków skoncentrowania materiału procesowego przyjętym w następstwie znowelizowania Kodeksu postępowania cywilnego przez ustawę z 16 września 2011 r. dominuje system dyskrecjonalnej władzy sędziego, a więc władzy uznaniowej. Zgodnie z systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego, o czasow ych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sąd. W istocie system ten w yrugował prekluzję procesową. Nowe uregulowania zawarte w art. 217 § 2 i 3, art. 207 § 5, art. 344 § 2, art. 493 § 1 i art. 503 § 1 k.p.c., oparte są na założeniu, że wyłączenie spóźnionych t wierdzeń i dowodównie następuje z mocy prawa, lecz - jak już zaznaczono - decyduje o ty m sąd. Dyskrecjonalność „wpisana” w tych przepisach przejawia się w sędziowskiej ocenie przesłanek, które umożliwiają rozpoznanie s późnionych twierdzeń i dowodów (brak winy strony w opóźnieniu, brak r yzyka w ystąpienia zwłoki w razie rozpoznania spóźnionych twierdzeń lub dowodów oraz zaistnienie innych w yjątkow ych okoliczności). Podkreślenia w ymaga także okoliczność, że przepisy wyrażające zasadę dyskrecjonalnej

władzy sędziego nie są oparte na zasadzie ewentualności, strona nie jest bowiem obciążona obowiązkiem zgłoszenia od razu wszelkich twier dzeń i dowodów, choćby w formie ewentualnej, a więc na wypadek, gdyby twierdzenia i dowody zgłoszone w pierwszej kolejności nie odniosły skutku lub nie został y uwzględnione. Inna istotna różnica między przepisami, które wyrażają zasadę prekluzji, a now ymi regulacjami, w których dominuje pierwiastek dyskrecjonalności sędziego, polega na tym, że w now ych bądź znowelizowanych przepisach nie ma mow y o pominięciu zarzutów.Oznacza to, że systemem dyskrecjonalnej władzy sędziego nie są objęte zarzuty merytoryczne, skierowane przeciwko zasadności żądania (np. zarzut wykonania zobowiązania). Strona bez żadnych ograniczeń czasow ych może również podnosić materialnoprawny zarzut przedawnienia bądź potrącenia, a także powołać się na prawo zatrzymania. Jednak twierdzenia odnośnie do podstawy faktycznej wspomnianych oświadczeń, mających charakter materialnoprawny oraz twierdzenia co do ich złożenia objęte są rygorami systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego. Przykładow o pozwany może na każdym etapie postępowania zgłosić zarzut potrącenia (np. na rozprawie), natomiast okoliczności, w jakich złożył oświadczenie o potrąceniu przed wniesieniem spraw y do sądu, jako okoliczności faktyczne, sąd pominie, jeśli, zamiast w złożonej odpowiedzi na pozew, przedstawione zostały w późniejszym, a więc spóźnionym, piśmie przygotowawczym. Oznacza to, że zgłoszony zarzut potrącenia w istocie nie zostanie wykazany. Ustawa nowelizującą w istotny sposób zmieniła art. 207 k.p.c., którego znaczenie w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego oraz ciężaru wspierania przez strony postępowania sądowego jest pierwszoplanowe. W przepisie utrzymana została zasada fakultatyw ności odpowiedzi na pozew (ar t. 207 § 1 k.p.c.), natomiast możliwość zarządzenia przez przewodniczącego w niesienia odpowiedzi na pozew nie jest jednak ograniczona do spraw zawiłych lub rozrachunkow ych, lecz istnieje w każdej sprawie ( art. 207 § 2 k.p.c.). Odpowiedź na pozew złożona z naruszeniem art. 207 § 2 k.p.c. podlega zwrotowi ( art. 207 § 7 k.p.c.). W stanie prawnym sprzed nowelizacji ukształtowała się praktyka składania przez strony pism procesowych, mimo że przewodniczą cy (sąd) nie udzielił terminu na złożenie pisma. Strony często nadużywają tej możliwości, co negatywnie wpł ywa na tok postępowania i w ypacza zasadę ustności na rozprawie. W związku z tym w znowelizowanym art. 207 k.p.c. przyjęto, że dalsze pisma przygotowa wcze (inne niż odpowiedź na pozew) składane mogą być tylko wtedy, gdy zadecyduje o tym przewodniczący lub (w toku sprawy) sąd (art. 207 § 3 k.p.c.), a pismo przygotowawcze złożone z naruszeniem tej reguł y podlega zwrotowi (art. 207 § 7 k.p.c.). Zwrot odpow iedzi na pozew lub pisma przygotowawczego nie w yklucza prezentowania twier dzeń i dowodów przez str onę na rozprawie z zachowaniem reguł wynikających z art. 217 k.p.c. Przewidziano ponadto w yjątek dla sytuacji, w której pismo przygotowawcze obejmować będzie w yłącznie wniosek dowodowy. Pismo obejmujące taki w niosek może być złożone przez stronę z własnej inicjatyw y. Wyjątek ten nie może być w ykorzystywany do prezentowania - niejako „przy okazji” - now ych twierdzeń. Przewodniczący, a w toku sprawy sąd, mogą przed podjęciem decyzji co do w ymiany pism przygotowawczych wysłuchać strony na posiedzeniu niejaw nym (art. 207 § 4 k.p.c.). Rozwiązanie to ma umożliwić przewodniczącemu lub sądowi, przed określeniem porządku i terminów składania pism przygotowawczych oraz ich przedmiotu, w ysłuchanie propozycji str on w tym zakresie. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 127 k.p.c. pismo przygotowawcze może obejmować wskazanie przez stronę podstawy prawnej jej żądań lub wniosków. Zabieg ten zmierza do tego, aby działanie nowej regulacji zawartej w art. 207 § 3 i § 7 k.p.c. rozciągnąć także na takie pisma przygotowawcze, które będą obejmować wywody prawne stron lub będą nawet ograniczone do takich wyw odów. Wymaga podkreślenia, że nowe r ozwiązanie w yklucza składanie przez strony jakichkolwiek pism, obejmujących swoją treścią któr ykolwiek z elementów, o których mowa w art. 127 k.p.c. (z wyjątkiem wniosku dowodowego), pod pozorem, że chodzi o inne pismo pr ocesowe niż pismo przygotowawcze. O tym bowiem, czy pismo procesowe jest pismem przygotowawczym, rozstrzyga wyłącznie jego treść, nie zaś nazwa nadana mu przez stronę. W związku z tym, jeżeli strona złoży pismo procesowe obejmujące któr ykolwiek z elementów właściwych pismu przygotowawczemu (z wyjątkiem wniosku dowodowego), zastosowanie będzie miał w odpowiednim zakresie przepis art. 207 § 7 k.p.c. w now ym brzmieniu. Należy dodać, że - podobnie jak to jest już w obecnym stanie prawnym - pisma przygotowawcze będą mogł y być składane, na zasadach w ynikających z art. 207 § 3 k.p.c. w nowym brzmieniu, zarówno przed pierwszym posiedzeniem w yznaczonym na rozprawę, jak i przed kolej nymi posiedzeniami, które będą wyznaczane na rozprawę. Ponadto trzeba zwrócić

uwagę na okoliczność, że pojęcie pism przygotowawczych, co oczywiste, nie obejmuje załącznika do protokołu (ar t. 161 k.p.c.). Pominięcie spóźnionych t wierdzeń i dowodów przewidziane zostało w art. 217 § 2 i 3, art. 207 § 6, ar t. 344 § 2 zd. drugie, art. 493 § 1 zd. trzecie i art. 503 § 1 zd. trzecie k.p.c. Przesłanką pominięcia jest „spóźnione” ich przedstawienie. Odpowiadając na pytanie: kiedy mamy do czynienia ze spóźnionymi twierdzeniami i dowodami niepowołanymi: w pozwie, odpowiedzi na pozew lub w dalszym piśmie przygotowawczym (art. 207 § 6 k.p.c.), w sprzeciwie od w yroku zaocznego (art. 344 § 2 zd. drugie k.p.c.), w zarzutach od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazow ym (ar t. 493 § 1 zd. trzecie k.p.c.), w sprzeciwie od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 503 § 1 zd. trzecie k.p.c.) lub powołanymi na r ozprawie w celu uzasadnienia swoich wniosków albo dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej, które, wbrew art. 217 § 2 k.p.c., nie został y zgłoszone „we właściwym czasie”, należy przyjąć, że spóźnione są takie okoliczności faktyczne i dowody, które przytoczone zostały ze zwłoką (wnioskowanie a contrario z treści art. 6 § 2 k.p.c., stanowiącego, że wszystkie twierdzenia i dowody należy przytacz ać „bez zwłoki”). Spóźnienie nastąpi więc wtedy, gdy strona, mimo że powinna była, to jednak nie powołała faktu lub dowodu w pozwie, w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie od wyroku zaocznego, w zarzutach od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazow ym lub w sprzeciwie od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym. W odniesieniu do twierdzeń i dowodów przedstawianych na rozprawie w celu uzasadnienia swoich wniosków lub dla odparcia w niosków i twierdzeń strony przeciwnej należy przyjąć, że tylko ich zgłoszenie w c hwili, w której zaistniała potrzeba procesowa powołania faktu lub dowodu oznacza, że zgłoszenie nastąpiło „we właściwy m czasie”, a więc „bez zwłoki”. W pierwszych w ypowiedziach inter pretujących reguł y dyskrecjonalnej władzy sędziego wskazano, odwołując się do doktr yny niemieckiej, że „O tym, czy

strona powinna była powołać twierdzenie lub dowód już wcześniej, decyduje to, czy twierdzenie to lub dowód pozostaje w logicznym związku z uzasadnieniem jej żądania lub jej obroną przed żądaniem przeciwnika bądź z twierdzeniami lub dowodami przez nią wcześniej powołanymi (…). Przykładowo, można stwierdzić, że pozwany, który w odpowiedzi na pozew powołał się na fakt dokonania przed wszczęciem procesu potrącenia, musi nie tylko powołać fakt złożenia odpowiedniego oświadczenia woli, ale także wszystkie fakty, które dotyczą istnienia jego wierzytelności, którą potrącił. Gdyby poprzestał w odpowiedzi na pozew na pros tym powołaniu faktu złożenia oświadczenia woli o potrąceniu, a następnie dopiero na rozprawie próbował powołać fakty związane z istnieniem jego wierzytelności, to oznaczałoby to, że powołanie tych faktów byłoby spóźnione, gdyż pozwany mógł i powinien był powołać je w odpowiedzi na pozew”. (K. Weitz, System koncentracji materiału procesowego według projektu zmian Kodeksu postępowania cywilnego, w: Reforma postępowania cywilnego w świetle projektów Komisji Kodyfikacyjnej, red. K. Markiewicz, Warszawa 2011, s. 27-28). Rygor pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów nie ma charakteru bezwzględnego. W razie stwierdzenia, że opóźnienie w powołaniu twierdzeń lub dowodów nastąpiło bez winy strony albo uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zw łoki w rozpoznaniu spraw y lub w ystąpią inne wyjątkowe okoliczności, sąd nie powinien pominąć spóźnionych twierdzeń lub dowodów. Przesłankę „braku winy” należy oceniać według kryteriów i przy uwzględnieniu utrwalonej w doktrynie i judykaturze wykładni pojęcia „braku winy”, występującego w przepisach, w któr ych pojęcie to występuje, a więc w art. 162 i 348 k.p.c., szczególnie zaś w art. 168 § 1 k.p.c., który przewiduje przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej, jeżeli strona uchybiła terminowi „bez swojej winy” (zob. rozdział XII, 2, D). Dr uga z w ymienionych przesłanek, a mianowicie niespow odowanie zwłoki w rozpoznaniu sprawy, zostanie, jak się w ydaje, spełniona, jeśli uwzględnienie spóźnionych twierdzeń lub dowodów nie zakłóci dalszego przebiegu postępowania w tym sensie, że nie spow oduje jego w ydłużenia, nie stworzy r yzyka konieczności pow tórzenia przeprowadzonych czynności dowodow ych bądź możliwości zgłoszenia przeciwdowodu przez stronę przeciwną. Przykładowo, jeśli dowód z zeznań świadka, mimo że mógł być zgłoszony w odpowiedzi na pozew, został zgłoszony dopiero na rozprawie, na której świadek ten - ze względu na przyjętą przez sąd kolejność czynności dowodowych - nie byłby przesłuchiwany, nawet gdyby dowód z jego zeznań został złożony w odpowiedzi na pozew, to należy przyjąć, że wniosek o dopuszczenie dowodu z zeznań tego świadka nie spow oduje zwłoki w rozpoznaniu spraw y. Podobnie należy ocenić sytuację, gdy na rozprawie zgłoszony zostanie spóźniony dowód z zeznań świadka, któr y obecny jest w gmachu sądu. Wprawdzie jego nieplanowane przesłuchanie wydłuży rozprawę, jednak nie aż w takim stopniu, aby miało to „spowodować zwłokę w rozpoznaniu sprawy” .

Zakresem przesłanki „inne wyjątkowe okoliczności” nie są objęte sytuacje, które kwalifikują się do przesłanki pierwszej lub drugiej, wymienionych w powołanych przepisach. Obie z nich należy kwalifikować jako „wyjątkowe okoliczności", skor o ustawodawca przewidział w tych przepisach trzecią przesłankę: uwzględnienia spóźnionych twierdzeń lub dow odów w postaci także „innych” okoliczności mających wyjątkow y charakter. Praktyka sądowa niewątpliwie dostarczy przykładów „innych wyjątkowych okoliczności”, które będą usprawiedliwiały uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów. Przy ocenie przesłanki „innych wyjątkowych okoliczności” pomocne może okazać się orzecznictwo, w któr ym wskazane zostały przykłady usprawiedliwiające dopuszczenie dowodu z urzędu, a więc w sytuacji, gdy np. zachodzi potrzeba ochrony ważnego interesu publicznego, w sprawach, w których pominięcie spóźnionych twier dzeń lub dowodów mogłoby spowodować obejście prawa, a także w sprawach, w któr ych sąd w szerszym zakresie działa z urzędu (np. w wielu sprawach rozpoznawanych w trybie nieprocesow ym). Jeśli bowiem sądowi można skutecznie zarzucić nar uszenie art. 232 zd. drugie k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu niewskazanego przez stronę, to można bronić stanowiska, że również jako skuteczny należałoby ocenić zarzut pominięcia dowodu zgłoszonego przez stronę z opóźnieniem, jeśli dowód ten, zważywszy na okoliczności spraw y, sąd powinien dopuścić z urzędu. Można jednak bronić poglądu, że w takiej sytuacji sąd powinien oddalić wniosek strony o dopuszczenie dowodu ze względu na jego spóźnione zgłoszenie i dopuścić go z urzędu, ponieważ współczesne postępowanie cywilne, realizując model postępowania kontradyktoryjnego, nie eliminuje całkowicie udziału sądu w dochodzeniu do prawdy. Zachowana możliwość działania przez sąd z urzędu stanowi gwarancję, że zwłaszcza w sprawach, w których w yraźnie dominuje pierwiastek publicznoprawny - dochodzenie prawdy materialnej nie będzie pozostawione wyłącznie stronom. Niekiedy powstaje sytuacja procesowa, w której nieprzeprowadzenie przez sąd z urzędu dowodu stanowiącego element „zebranego materiału” stanowiłoby pogwałcenie elementarnych zasad, którymi kier uje się sąd przy w ymierzaniu sprawiedliw ości. Zaniechanie sądu mogłoby sprawić, że najwyższe prawo byłoby najwyższą krzywdą ( summum ius summa iniuria ). Takim sytuacjom zapobiega możliwość dopuszczenia przez sąd dowod u z urzędu (ar t. 232 zd. drugie k.p.c.). W orzecznictwie podjęto próby wskazania rodzaju spraw, w któr ych podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej jest nie tylko usprawiedliwione, ale także może się okazać konieczne. Może to mieć miejsce wówczas, gdy stro ny zmierzają do obejścia prawa, w sprawach o prawa stanu, w wypadkach procesów fikcyj nych oraz w razie rażącej nieporadności strony działającej bez profesjonalnego pełnomocnika, która nie jest w stanie przedstawić środków dowodow ych w celu uzasadnienia swoich twierdzeń (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 19 maja 2000 r., III CZP 4/2000, OSNC 2000, nr 11, poz. 195 oraz w yrok SN z 20 grudnia 2005 r., III CK 121/2005, LexPolonica nr 2027817). Rola ar t. 232 zd. drugie k.p.c. nie może jednak sprowadzać się tylko do wskazanych w ypadków wyjątkow ych, bowiem próba skatalogowania sytuacji, w któr ych mógłby, czy powinien, mieć zastosowanie ten przepis, nie jest łatwa, jeśli w ogóle jest możliwa. Na gr uncie nieobowiązujących już regulacji dotyczących prekluzji do wodowej znaczenie art. 232 zd. drugie k.p.c. w yjaśnione zostało w wyroku z 22 lutego 2006 r., III CK 341/2005, LexPolonica nr 412525 (OSNC 2006, nr 10, poz. 174), w któr ym Sąd Najwyższy wskazał, że nie jest w yłączone dopuszczenie przez sąd z urzędu - na podstawie art. 232 zd. drugie k.p.c. dowodu, któr y nie może być powołany przez stronę na podstawie ar t. 47912 § 1 k.p.c. To niebudzące zastrzeżeń stanowisko uzupełniano stwierdzeniem, że w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji dowodowej, skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy w zakresie dopuszczenia dowodu powinno być szczególnie rozważne i podejmowane z umiarem. Dopuszczenie przez sąd z urzędu dowodu, któr y dla strony uległ sprekludowaniu, powinno znajdować usprawiedliwienie w konkretnych okolicznościach sprawy, w przeciwnym bowiem razie sąd naraża się na zarzut naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady rów nego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). W takim duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy również w wyroku z 4 stycznia 2007 r., V CS K 377/2006, LexPolonica nr 1787662 (OSP 2008, nr 1, poz. 8), stwierdzając, że dopuszczenie dowodu z urzędu należy do dyskrecjonalnej władzy sędziego, niekiedy - zważywszy na interes publiczny przeradza się ono w obowiązek, natomiast w sprawach, w których mają zastosowanie zasady prekluzji dowodowej, podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej powinno być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami. Stanowisko to, jako trafne i godne upowszechnienia w praktyce stosowania przepisów o prekluzji dow odowej, tym bardziej zasługuje na uwzględnienie przy interpretacji przepisów w yrażających zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego. Należy zatem przyjąć, że w sytuacji, gdy przewidziana w art. 217 § 2 in fine k.p.c. przesłanka „wystąpienia innych

szczególnych okoliczności” jest spełniona, obecnie obowiązujące regulacje, które w stosunku do przepisów prekluzyjnych są bardziej elastyczne, umożliwiają sędziemu - w ramach jego władzy dyskrecjonalnej - uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów, mimo że spóźnienie jest zawinione przez stronę, a także wtedy, gdy uwzględnienie spóźnionych twierdzeń lub dowodów spowoduje zwłokę w rozpoznaniu spraw y. Jeśli spóźnienie nie jest usprawiedliwione „innymi szczególnymi okolicznościami” sąd powinien rozważyć możliwość dopuszczenia dowodu z urzędu, pamiętając jednak, że w postępowaniu kontradyktor yjnym i w sytuacji, gdy strony obciążone są ciężarem wspierania postępowania dopuszczenie dow odu z urzędu może nastąpić w zupełnie szczególnych i wyjątkow ych sytuacjach. W okresie obowiązy wania przepisów o prekluzji procesowej w j udykaturze rozważana była kwestia możliwości zastosowania art. 322 k.p.c. w sytuacji, gdy na skutek sprekludowania dowodów ścisłe udow odnienie w ysokości szkody stało się niemożliwe. Sąd Najwyższy dopuścił taką możliwość w w yroku z 26 stycznia 2006 r. (II CSK 108/2005, OSP 2007, nr 3, poz. 29) oraz w wyroku z 21 lutego 2007 r. (I CSK 446/2006, LexPolonica nr 1206308). Przeciwne stanowisko, które zasługiwało na aprobatę, Sąd Najw yższy zajął w wyroku z 16 kwietnia 2008 r., V CSK 563/2007, LexPolonica nr 1936346 (OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 42), w którym stwierdził, że art. 322 k.p.c. nie ma zastosowaniaw sytuacjach, w któr ych w ysokości żądania nie można dokładnie ustalić tylko dlatego, że dow ody zgłoszone w sprawie gospodarczej uległ y sprekludowaniu na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy trafnie podniósł, że art. 322 k.p.c., dający sądowi możliwość szacunkowego orzekania o w ysokości odszkodowania, jest przepisem szczególnym i ma zastosowanie w sytuacjach wyjątkow ych, gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest obiektyw nie niemożliwe, nie zaś w sytuacjach powstałych wskutek zaniedbań strony, prowadzących do sprekludowania dowodów w sprawie gospodarczej. Stosowanie ar t. 322 k.p.c. prowadziłoby do obejścia przepisów o prekluzji dowodowej, a więc w istocie reguł postępowania dow odowego, które obowiązywał y w sprawach gospodarczych. Podobny sposób rozumowania należy przyjąć w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego, gdy sąd, zgodnie z regułami przewidzianymi w art. 217 § 2 i 3 i art. 207 § 6 k.p.c., pominie spóźnione fakty i dowody, przez co ścisłe udowodnienie wysokości szkody okaże się niemożliwe. Konsekwencje tego stanu rzeczy poniesie powód, któr y we właściwym czasie nie przedstawił faktów i dowodów w celu wykazania w ysokości szkody (ar t. 217 § 2 k.p.c.), bądź przedstawił je z opóźnieniem (art. 207 § 6 w zw. z art. 6 § 2 k.p.c.). Stwierdzenie to należy uzupeł nić zastrzeżeniem, że w świetle reguł systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego, który zastąpił system prekluzji, możliwości uwzględnienia spóźnionych faktów i dowodów są większe niż możliwości uwzględnienia faktów i dowodów sprekludowanych.

C. Dyskrecjonalna władza sędziego w postępowaniu nieprocesowym Nowe regulacje zawarte w ar t. 3, ar t. 6 § 2 oraz ar t. 207 i 217 k.p.c. mogą być wykorzystywane, zważywszy na treść art. 13 § 2 k.p.c., także w postępowaniu nieprocesow ym. Należy jednak pamiętać, że w sprawach rozpatr ywanych w tr ybie nieprocesow ym nie zawsze występuje element sporności - z reguł y nie ma w nich sporu o prawo. W postępowaniu nieprocesow ym zasada kontradyktoryjności, której w yrazem jest ograniczenie roli sądu w przeprowadzeniu postępowania dowodowego, ma mniejsze znaczenie niż w procesie. W wielu przepisach ustawodaw ca nałożył na sąd obowiązek działania z urzędu bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania. Jako przykład można wskazać art. 45 § 1 k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c., które pozostają w ścisłym związku. Według pierwszego z tych przepisów

„Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynionez majątku wspólnego na majątek osobisty […]”, przepis przyznaje ponadto małżonkowi upraw nienie ( „może żądać”) do zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny, natomiast dr ugi z w ymienionych przepisów stanowi, że „[…] sąd rozstrzyga […] o tym, jakie

wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi”.

Z przepisów tych w ynika, że w ydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd uwzględnia bez osobnego żądania uczes tników postępowania. Należy ponadto zauważyć, że zgodnie z art. 684 k.p.c., któr y ma odpowiednie zastosowanie w sprawie o podział majątku wspólnego (art. 567 § 2 k.p.c.) „ Skład i wartość spadku ulegającemu podziałowi ustala sąd”. Sąd zobligowany jest zatem do ustalenia składu i wartości majątku wspólnego podlegającego podziałowi, a to oznacza, że - bez względu na aktyw ność uczestników postępowania - musi ustalić

wartość nakładów poczynionych z tego majątku na majątek osobisty. Takim obowiązkiem sąd nie jest obciążony w przypadku zgłoszenia żądania zwrotu w ydatków i nakładów, które poczynione zostały z majątku osobistego na majątek wspólny. Inaczej mówiąc, w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowy m, jeśli sąd rozpoznaje sprawę na podstawie przepisów nakładających na sąd obowiązek działania, służącego rozstrzygnięciu sprawy, „odpowiednie” - jak stanowi art. 13 § 2 k.p.c. - stosowanie przepisów o procesie polega na ty m, że przepisy nakazujące sądowi pominięcie spóźnionych twier dzeń i dowodów (art. 20 7 § 6 k.p.c. ) oraz twierdzeń i dowodów nie zgłoszonych we właściwy m czasie (art. 217 § 2 w zw. z art. 6 § 2 k.p.c.) nie będą mogły mieć zastosowania. Jeśli natomiast uczestnikowi przysługuje określone roszczenie, które podlega rozstrzygnięciu na wyraźne żądanie uczestnika postępowania, nie ma przeszkód, aby w zakresie tego roszczenia sąd stosował te przepisy bez żadnych modyfikacji, a więc wprost. W takim duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy, interpretując art. 207 § 3 k.p.c. w daw nym brzmieniu, a więc przepis, który niewątpliwie w yrażał zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego, podejmując uchwałę stwierdzającą, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania (uchwała SN z 21 lutego 2008 r., III CZP 148/2007, LexPolonica nr 1836119, OSNC 2009, nr 2, poz. 23).

D. Utrata prawa powoływania się na uchybienia procesowe sądu

Zgodnie z art. 162 k.p.c. strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie był y obecne, na najbliższym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zaskarżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których nar uszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez sw ojej winy. Przepis ten w okresie obowiązywania zasady praw dy obiektywnej oraz obowiązku działania sądu z urzędu w celu jej wykrycia (szerzej zob. rozdział I, 2) nie miał tak istotnego znaczenia jak współcześnie, aczkolwiek Sąd Najwyższy zwracał uwagę na zawartą w nim regulację. W wyroku z 12 stycznia 1976 r., II CR 689/75 ( LexPolonica nr 321854), stwier dził, że jeżeli strona nie w ykorzysta możliwości zwrócenia uwagi na uchybienia (art. 239 k.p.c.), to nie może opierać rewizji na zarzucie tych uchybień procesowych. Nie dotyczy to oczywiście wadliwości, które brane są przez sąd pod rozwagę z urzędu. W tym zakresie bowiem przy wykładni art. 239 k.p.c. należy mieć na względzie treść art. 162 k.p.c. Gdyby zatem strona np. została pozbawiona możności obrony sw ych praw, wówczas nie miałoby znaczenia to, że nie zwróciła uwagi na uchybienia procesowe popełnione w postępowaniu przed sądem wezwanym lub sędzią wyznaczonym.W w yroku z 3 maja 1973 r., I PR 86/73, LexPolonica nr 322257 (M. Prawn. 2007, nr 5, s. 259), Sąd Najw yższy wskazał, że bez znaczenia dla w yniku sprawy w postępowaniu rewizyjnym jest okoliczność, że powodowi nie doręczono odpisu odpowiedzi na pozew wraz z załączonymi doń odpisami dokumentów, bowiem uchybienie to nie zostało przez stronę wytknię te (art. 162 k.p.c.) przed sądem pierwszej instancji, a powód mimo ewentualnego uchybienia sądu nie został pozbawiony możności zapoznania się z treścią przedłożonych przez stronę przeciwną pism i dokumentów. W postępowaniu kontradyktoryjny m art. 162 k.p.c. nabrał istotnego znaczenia. Przyjęta w nim regulacja zapobiega nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Przepis ten służy pobudzeniu inicjatyw y str on w doprowadzeniu do szybkiego usunięcia dostrzeżonych przez nie nar uszeń przepisów postępowania i umożliwienie sądowi niezwłocznego naprawienia błędu. Zachowanie uprawnienia do powoływania się na uchybienia przepisom postępowania wymaga - poza dochowaniem terminu zgłoszenia zastrzeżenia - wskazania spostrzeżonego przez stronę uchybienia z wyczerpującym przytoczeniem naruszonych przepisów postępowania wraz z wnioskiem o wpisanie tak sformułowanego zastrzeżenia do pr otokołu. Niewpisanie zastrzeżenia do protokołu powoduje utratę podnoszonych zarzutów (por. uzasadnienie w yroku z 10 sierpnia 2006 r., V CS K 237/2006, LexPolonica nr 414840, Biul. SN 2006, nr 11, poz. 17). Koniecznością

dopełnienia tak określonych obowiązków obciążona jest strona bez względu na to, czy występuje sama, czy też zastąpiona jest przez peł nomocnika. Zgodnie z art. 210 § 21 k.p.c., dodanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r., „sąd poucza”, czyli ma obowiązek pouczyć stronę występującą w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o treści art. 162 k.p.c., natomiast według znowelizowanego także przez tę ustawę art. 158 § 2 k.p.c., jeżeli z przebiegu posiedzenia sporządzony został protokół pisemny, to powinien on zawierać także „udzielone pouczenie”. W przypadku niew pisania do protokołu, zgłoszonego w tr ybie ar t. 162 k.p.c., zas trzeżenia, rzeczą strony, a zwłaszcza jej zawodowego pełnomocnika, jest zgłoszenie w niosku o sprostowanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy. Nieskorzystanie z tego upraw nienia procesowego pow oduje, że zgłaszany później w apelacji bądź w skardze kasacyjnej zarzut dotyczący treści protokołu nie może być uznany za usprawiedliwiony (por. w yrok SN z 14 września 1998 r., I PKN 322/98, LexPolonica nr 342572, OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 641). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy podkreślił, że stronie, której nie doręczono odpisów załączników do pisma procesowego strony przeciwnej, nie przysługuje prawo powoływania się na naruszenie art. 128 k.p.c., jeżeli przed końcem posiedzenia następującego bezpośrednio po tym uchybieniu nie zgłosiła stosownego zastrzeżenia na podstawie art. 162 k.p.c. (wyrok SN z 20 sierpnia 2001 r., I PKN 580/2000, LexPolonica nr 354347, OS NP 2003, nr 14, poz. 332). Mimo niezgłoszenia zastrzeżenia do protokołu o popeł nionych przez sąd uchybieniach przepisom postępowania, strona może powoływać się na zaszłe uchybienia procesowe w dwóch przypadkach, a mianowicie, gdy popełnione zostały uchybienia, które sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu. Będą to zatem te uchybienia, które powodują nieważność postępowania (art. 379 i 1099 k.p.c.), a także inne wskazane w art. 202 k.p.c. Drugim przypadkiem objęta jest sytuacja, gdy strona nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy. Brak winy musi być uprawdopodobniony i będzie zachodził, gdy strona nieporadna występuje w postępowaniu bez pełnomocnika. Strona zastąpiona przez pełnomocnika, zwłaszczaprofesjonalistę, który uczestniczył w posiedzeniu, na którym popełnione został y uchybienia procesowe praktycznie pozbawiona jest możliwości uprawdopodobnienia, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy. Wobec tego, że m ożliwość zgłoszenia zastrzeżenia ograniczona została w czasie, tj. dla osób obecnych na posiedzeniu do chwili jego zakończenia, a dla nieobecnych - do zakończenia najbliższego posiedzenia, w ydaje się, że brak winy w niezgłoszeniu zastrzeżenia zachodzi także w przypadku nieobecności spowodowanej chorobą (rozprawa odbyła się pod nieobecność chorej strony, która nie żądała odroczenia rozprawy) lub siłą wyższą. Celem art. 162 k.p.c. jest nie tylko ożywienie inicjatywy stron w kier unku doraźnego, bezzwłocznego usuwania popełnianych przez sąd uchybień, ale również zapew nienie prawidłowego przebiegu postępowania przez eliminację przyczyn, które mogł yby stać się w przyszłości podstawą skutecznego zarzutu apelacyjnego. Chodzi więc także o przyspieszenie postępowania oraz podw yższenie jego sprawności. Cel ten byłby tr udny do osiągnięcia przy założeniu, że strona, która we właściwym czasie nie zgłosiła odpowiedniego zastrzeżenia, może powołać się na uchybienie procesowe we wniesionym środku zaskarżenia od w ydanego orzeczenia rozstrzygającego sprawę. Należy zatem przyjąć, że prekluzja przewidziana w art. 162 k.p.c. obejmuje także te uchybienia, które miały wpływ na wy nik postępowania i mogły być przedmiotem zarzutów apelacyjnych (por. wyrok z 10 grudnia 2004 r., III CK 9 0/2004, LexPolonica nr 409343, OSP 2006, nr 6, poz. 69, uchwałę Sądu Najwyższego z 27 października 2005 r., III CZP 55/2005, LexPolonica nr 391412, OS NC 2006, nr 9, poz. 144). W uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/2008, LexPolonica nr 1920900 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103) Sąd Najwyższy podniósł, że strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez Sąd pierwszej instancji przepisom postępowania dotyczącego wydania - na podstawie art. 47914 § 2 i 47918 § 3 k.p.c. - postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów, jeżeli nie zwróciła uwagi Sądu na to uchybienie (ar t. 162 k.p.c.).We wcześniejszej uchwale składu siedmiu sędziów (zasada prawna) z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/2007, LexPolonica nr 1811245 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najw yższy podniósł, że nie ma żadnego powodu ani rzeczowej potrzeby, aby sąd drugiej instancji z urzędu kontrolował i weryfikował wszystkie uchybienia procesowe popełnione przez sąd pierwszej instancji; niektóre z nich „dezaktualizują się”, a inne zostają „pochłonięte” lub „naprawione” w trakcie ponownego rozpoznania sprawy. Przykładowo, uchybienia sądu pierwszej instancji w zakresie prowadzenia dowodu mogą być usunięte przez ponowienie tego dowodu w postępowaniu apelacyjnym , a uchybienia, na które nie zwrócono uwagi przed sądem pierwszej instancji (ar t. 162 i 239 k.p.c.), uchylają się - jak podkreślił Sąd Najwyższy - spod jakiej kolwiek kontroli instancyjnej.

Jako szczególny przypadek należy potraktować sytuację, w której naruszenie przepisów postępowania znajduje wyraz w wydany m przez sąd postanowieniu, należy bowiem pamiętać, żeczęść postanowień w ydawanych w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji może być wprost zaskarżona, inne zaś postanowienia sądu mogą być po dważane przy w ykorzystaniu art. 380 k.p.c. Z tych względów należy wyróżnić kilka kategorii orzeczeń sądowych. Pierwszą kategorię postanowień stanowią te, które są zaskarżalne zażaleniem (ar t. 394 k.p.c.). W stosunku do takich postanowień art. 162 k.p.c. nie ma zastosowania, bowiem istnieje odrębny, odwoławczy tryb ich kwestionowania i wzruszenia. Do dr ugiej grupy zaliczyć należy postanowienia, które wprawdzie nie podlegają odrębnemu zaskarżeniu zażaleniem (nie są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie), ale wiążą sąd, który je wydał (ar t. 359 k.p.c.). Postanowienia te mogą być zmieniane jedynie w razie zmiany okoliczności. W stosunku do tych postanowień art. 162 k.p.c. też nie działa, skoro sąd „w danych okolicznościach” jest związany swoim postanowieniem. Wytykanie ewentualnych uchybień „w tych okolicznościach” i tak nie mogłoby odnieść skutku. Postanowienie „wiążące sąd” strona może podważać w apelacji, jeśli miało wpływ na wynik sprawy (art. 380 k.p.c.), choćby na zawarte w nim uchybienia nie zwróciła uwagi sądu w trybie określonym w art. 162 k.p.c. Do trzeciej kategor ii należy zaliczyć te postanowienia, które nie są oddzielnie zaskarżalne, nie wiążą sądu i mogą być zmieniane stosow nie do okoliczności spraw y. Jedynie do tych postanowień odnosi się art. 162 k.p.c. Podobne stanowisko w yraził Sąd Najwyższy w uchwale z 27 paździer nika 2005 r., III CZP 55/2005 (OS NC 2006, nr 9, poz. 144), i w w yroku z 15 czerwca 2007 r. (II CSK 96/2007, LexPolonica nr 2120028). Do tej ostatniej grupy niewątpliwie należą postanowienia dowodowe. Należy do nich zaliczyć postanowienia: o dopuszczeniu dowodu, o odmowie dopuszczenia dowodu, o zmianie i uchyleniu postanowienia o dopuszczeniu bądź odmowie dopuszczenia dowodu, o uzupełnieniu postępowania dowodowego, o przesłuchaniu jednej tylko strony (art. 302 k.p.c.), o pominięciu dowodu spóźnionego (art. 217 § 2 k.p.c.), o pominięciu dowodu powołanego jedynie dla zwłoki lub gdy okoliczności sporne zostały j uż dostatecznie wyjaśnione (art. 217 § 3 k.p.c.). W doktrynie niektórzy autorzy dokonują podział u postanowień dowodow ych na: 1) postanowienia dowodowe wadliwe, tj. takie, które wydane zostały z naruszeniem przepisów postępowania (np. dopuszczenie dowodu z przesłuchania osoby w charakterze strony, mimo że osoba taka powinna być przesłuchana w charakterze świadka, przeprowadzenie dowodu bez wydania postanowienia dowodowego albo na podstawie postanowienia nieokreślającego tezy dowodowej); 2) postanowienia dowodowe błędne, tj. nieprawidłowo rozstrzygające w niosek dowodow y (np. oddalające zasadny wniosek dowodow y bądź uwzględniające bezzasadny wniosek dowodow y). Wskazany podział postanowień dowodow ych służy w ykazaniu, że tylko do postanowień z pierwszej grupy (postanowień wadliwych) ma zastosowanie art. 162 k.p.c., bowiem tylko w przypadku takich postanowień istnieje możliwość zwrócenia przez stronę uwagi na uchybienia przepisom w zakresie tr ybu wydawania bądź for my postanowień dowodow ych. W przypadku postanowień z drugiej grupy (postanowień błędnych) brak jest takich możliwości. Postanowienia takie mogą być zakwestionowane wraz z zaskarżeniem orzeczenia rozstrzygającego istotę spraw y, nie stosuje się zatem do nich art. 162 k.p.c. Takie rozumowanie nie jest pozbawione racji. M ożna bronić tezy, że sąd, oddalając zasadny wniosek bądź uwzględniając bezzasadny wniosek dowodow y, nie popełnia żadnego uchybienia procesowego, postanowienia rozstrzygające o zgłoszonym wniosku dowodow ym w ydaje bowiem w następstwie dokonanej oceny z punkt u widzenia przydatności zgłoszonego dowodu, celowości jego przeprowadzenia, adekwatności środka dowodowego do okoliczności podlegającej udowodnieniu itp. Nierzadko ocena w przedmiocie zgłoszonego dowodu podejmowana jest w następstwie oceny dotychczasowego materiału dow odowego, której sędzia nie ujawnia w toku rozpoznawania sprawy. Do nierzadkich przypadków oddalenia wniosku dowodowego dochodzi wskutek uznania przez sąd, że okoliczności, na które dow ód został zgłoszony, wpraw dzie są sporne i istotne, ale - w przekonaniu sądu - wyjaśnione zostały za pomocą innych środków dowodow ych zgodnie z twierdzeniem strony zgłaszającej dowód. W takiej sytuacji od strony, której wniosek dowodowy został oddalony ze wskazanych przyczyn, a któr ych strona nie zna, nie można wymagać, aby w tr ybie ar t. 162 k.p.c. zwracała sądowi uwagę na uchybienia przepisom. Mogłoby okazać się, że strona kwestionuje zasadność postanowienia dla niej korzystnego. Należy zatem przyjąć, że strona, mimo niespełnienia warunku przewidzianego w ar t. 162 k.p.c., zachowuje uprawnienie do podniesienia w apelacji (skardze kasacyjnej) zarzutu naruszenia ar t. 217 § 3 k.p.c. przez oddalenie wniosku dow odowego na okoliczności, które, jak się ostatecznie okazało, nie zostały ustalone zgodnie z twierdzeniem strony zgłaszającej wniosek dow odow y.

W judykaturze Sądu Najw yższego nie dokonuje się - z punktu widzenia stosowania bądź niestosowania art. 162 k.p.c. - podziału na postanowienia dowodowe wadliwe i postanowienia dowodowe błędne (por. powołane niżej orzecznictwo). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Celem regulacji zawartej w art. 162 k.p.c. jest m.in. zapobieganie nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celowego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Zarzut naruszenia art. 47914b k.p.c. przez przeprowadzenie przez Sąd Apelacyj ny dowodu z przesłuchania stron (ograniczony do przesłuchania pozwanego) nie jest uzasadniony w przypadku, gdy w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji został zgłoszony, bez uchybienia terminu prekluzyjnego, wniosek o przeprowadzenie tego dowodu (wyrok SN z 10 lutego 2010 r., V CSK 234/2009, LexPolonica nr 2372308, OSNC-ZD 2010, nr D, poz. 102). 2. Zastrzeżenie, o jakim mowa w art. 162 k.p.c., może dotyczyć jedynie takich uchybień popełnionych przy dokonywaniu czynności procesowych przez sąd, któr ych podjęcie zostało stronom zakomunikowane przez wydanie postanowienia lub zarządzenia (w yrok SN z 3 lutego 2010 r., II CSK 286/2009, LexPolonica nr 2222240, OS NC 2010, nr 9, poz. 125). 3. Przepisy art. 47912 § 1, art. 47914 § 3 k.p.c. (także ar t. 495 § 3 i art. 503 k.p.c.) dotyczą postępowania dowodowego przed sądem pierwszej instancji, znaczenie zaś ar t. 162 k.p.c. realizuje się w postępowaniu odwoławczym. Ujmując rzecz inaczej należy stwierdzić, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych, nakazowym i upominawczym sąd ma obowiązek pominięcia sprekludowanych twierdzeń, zarzutów i dowodów; jeśli jednak tego nie uczyni, strona może skutecznie podnieść taki zarzut w apelacji pod warunkiem, że uprzednio zwróciła uwagę sądu na to uchybienie zgodnie z ar t. 162 k.p.c., w przeciwnym zaś razie obowiązkiem sądu jest co do zasady pominięcie takiego zarzutu (w yrok S N z 3 lutego 2010 r., II CSK 286/2009, LexPolonica nr 2222240, OSNC 2010, nr 9, poz. 125). 4. Jeśli sąd wyda postanowienie o oddaleniu wniosków dowodowych, uczestnik postępowania, w celu skutecznego powoł ywania się w dalszym toku postępowania na zarzuty z tym związane, powinien zgłosić do protokołu zastrzeżenia. Jeśli jednak postanowienie takie nie zostało w pisane do protokołu, nie można strony, która nie zgłosiła zastrzeżeń, pozbawiać prawa do formułowania zarzutów co do przebiegu postępowania dowodowego. Artykuł 162 k.p.c. nie ma więc zastosowania w sytuacji, w której sąd pominie dowód bez wydania postanowienia oddalającego w niosek o jego przeprowadzenie (wyrok SN z 24 września 2009 r., IV CSK 185/2009, LexPolonica nr 2079727, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 65). 5. Strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, dotyczącego w ydania - na podstawie art. 47914 § 2 i art. 47918 § 3 k.p.c. postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie (art. 162 k.p.c.) (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/2008, LexPolonica nr 1920900, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103). 6. Zarzut uchybienia art. 246 k.p.c. może być skutecznie podniesiony w kasacji tylko wówczas, gdy strona zwróciła na nie uwagę na podstawie ar t. 162 k.p.c., chyba że uprawdopodobni, że nie uczyniła tego bez swojej winy (w yrok SN z 10 gr udnia 2005 r., III CK 90/2004, LexPolonica nr 409343, OSP 2006, nr 6, poz. 69). 7. Stronie, której nie doręczono odpisów załączników do pisma procesowego strony przeciwnej, nie przysługuje prawo powoływania się na naruszenie art. 128 k.p.c., jeżeli przed końcem posiedzenia następującego bezpośrednio po tym uchybieniu nie zgłosiła stosow nego zastrzeżenia na podstawie art. 162 k.p.c. (w yrok S N z 20 sierpnia 2001 r., I PKN 580/2000, LexPolonica nr 354347, OS NP 2003, nr 14, poz. 332). 8. Nieskorzystanie przez stronę z w niosku o sprostowanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy przed sądem pierwszej instancji pow oduje, że zarzut dotyczący treści protokołu nie może być uznany za usprawiedliwioną podstawę kasacji (art. 3931 pkt 2 w zw. z art. 162 i art. 160 k.p.c.) (wyrok SN z 14 września 1998 r., I PKN 322/98, LexPolonica nr 342572, OS NAPiUS 1999, nr 20, poz. 641). 9. Artykuł 162 k.p.c. nie ma zastosowania w sytuacji, w której sąd pominie dowód bez wydania postanowienia oddalającego wniosek o jego przeprowadzenie (w yrok S N z 24 września 2009 r., IV CSK 185/2009, LexPolonica nr 2079727, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 65).

ROZDZIAŁ II

Przedmiot procesu cywilnego. Droga sądowa 1. Przedmiot procesu cywilnego Poglądy na przedmiot procesu kształtowały się w trzech etapach. W pierwszym z nich za przedmiot procesu uważano roszczenie materialnoprawne, w drugim - roszczenie o ochronę sądową, natomiast w trzecim etapie za przedmiot procesu uznano r oszczenie procesowe. Według zapatrywań prezentowanych w pierwszym etapie, przedmiotem procesu jest stosunek materialnoprawny, roszczenie materialne, konkretne prawo podmiotowe. Prawo do powództwa (actio) stanowi instr ument służący do ochrony prawa podmiotowego w razie jego naruszenia. Do wszczęcia procesu potrzebne jest obiektywne istnienie tego prawa; aby żądanie powoda mogło być przedstawione do rozstrzygnięcia sądowi, musi znaj dować usprawiedliwienie w prawie materialnym. Teoria ta - w istocie ograniczająca prawo dostępu do sądu - znajdowała zwolenników w okresie poprzedzającym transformację polityczno-ustrojową zapoczątkowaną w Polsce w 1989 r. W drugim etapie kształtowania się poglądów powstała koncepcja, w myśl której przedmiotem procesu jest roszczenie o ochr onę sądową rozumiane jako prawo do powództwa, k tóre pod postacią roszczenia o ochronę sądową, czyli roszczenia o korzystny w yrok, skierowane jest przede wszystkim do państwa i z tego względu ma charakter publiczny. Z kr ytyki koncepcji roszczenia materialnoprawnego i roszczenia o ochronę sądową - jako przedmiotu procesu - powstała konstrukcja roszczenia procesowego. We wszystkich koncepcjachroszczenia procesowegojako przedmiotu procesu przyjmuje się, że ma ono odrębny byt od prawa materialnego. Wprawdzie - jako przedmiot procesu - może ukrywać istniejące roszczenie materialne, ale jest to r oszczenie hipotetyczne, materialne twierdzone. Element „twierdzeniowy” jest w tej koncepcji wykładnikiem roszczenia procesowego jako przedmiotu procesu, roszczenia, które - co warto jeszcze raz podkreślić - ma charakter samoistny. Według tej koncepcji każdy może wytoczyć powództwo, jakie uzna za słuszne. Uznając za trafny pogląd, według którego przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe, trzeba przyjąć, iż kwestia dopuszczalności drogi sądowej powinna być oceniona w granicach wyznaczonych przez roszczenie procesowe. Na tym etapie postępowania sąd nie powinien badać istnienia prawa podmiotowego, a tym bardziej rozważać, czy zgłoszone przez powoda roszczenie jest usprawiedliwione prawem materialnym. Do wytoczenia proce su nie jest przecież potrzebne obiektyw ne istnienie tego prawa, konieczne jest jedynie twierdzenie o jego istnieniu.

2. Dopuszczalność i niedopuszczalność drogi sądowej

A. Dopuszczalność drogi sądowej. Pojęcie ,,sprawa cywilna" Zagadnienie dopuszczalności drogi sądowej pozostaje w ścisłym związku z badaniem przedmiotu procesu i w jego ramach. Od tego zatem, jak sąd (sędzia), któremu sprawa została przedstawiona do rozpoznania, pojmuje przedmiot procesu, będzie uzależniona ocena w zakresie dopuszczalności drogi sądowej, a w konsekwencji realizacja przysługującego każdemu prawa do sądu. Pamiętając zatem o uwagach dotyczących przedmiotu procesu, należy z całą mocą podkreślić, że badanie sprawy pod kątem dopuszczalności drogi sądowej powinno być ograniczone do kwestii, czy prawo podmiotowe, którego istnienie stwierdza powód, wchodzi w zakres pojęcia „sprawa cywilna” w rozumieniu art. 1 k.p.c. Na tle unormowania przyjętego w art. 1 k.p.c. należy rozróżnić dwa rodzaje spraw cywilnych: 1) w znaczeniu materialny m; są to spraw y wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, a także prawa pracy; 2) w znaczeniu for malny m; są to spraw y, które uchodzą tylko za spraw y cywilne ze względu na to, że ich rozpoznanie odbywa się według Kodeksu postępowania cywilnego - z mocy przepisów zawartych bądź w tym kodeksie (np. spraw y z zakresu ubezpieczeń społecznych - art. 459 i 4778 k.p.c., sprawy z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwow ych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego - art. 6911 k.p.c.), bądź też w innych ustawach (np. ustawa z 29

września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego zapoczątkowanym postanowieniami z 22 kwietnia 1998 r. (I CKN 1000/97, LexPolonica nr 333021, OSNC 1999, nr 1, poz. 6) oraz z 10 marca 1999 r. (II CKN 340/98, LexPolonica nr 334817, OS NC 1999, nr 9, poz. 161), które dotyczą dopuszczalności drogi sądowej, stanowisko co do znaczenia art. 1 i 2 k.p.c. uległo istotnej zmianie w tym sensie, że pojęcie „sprawa cywilna” (art. 1 k.p.c.) rozumiane jest szeroko. W obu orzeczeniach w ydanych w sprawach, w któr ych chodziło o skutki działań władczych administracji publicznej, trafnie podkreślono, że sprawami cywilnymi w rozumieniu ar t. 1 k.p.c. są nie tylko sprawy ze stosunków cywilnoprawnych w świetle art. 1 k.c. Działaniem lub zaniechaniem, którego skutki mogą być rozpoznawane na dr odze sądowej, jest - opr ócz zdarzeń cywilnoprawnych regulowanych w Kodeksie cywilnym, takich jak czynność prawna czy też czyn niedozwolony - także akt administracyjny wywołujący skutki w zakresie prawa cy wilnego. Gdy ponadto uwzględni się koncepcję, według której dopuszczalność drogi sądowej zależy od twierdzeń powoda (stanu faktycznego), na któr ych opiera w pozwie swoje roszczenie, nie jest natomiast uwarunkowana w ykazaniem istnienia roszczenia oraz stosunku prawnego łączącego strony, to rodzi się uzasadniony wniosek, że jeśli roszczenie opar te jest na zdarzeniach praw nych w ywołujących konsekwencje cywilnopraw ne, droga sądowa - choćby pow ołane zdarzenia w rzeczywistości nie wywoł ywały skutków cywilnopraw nych jest dopuszczalna (por. uzasadnienie w yroku T K z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, LexPolonica nr 347787, OT K 2000, nr 5, poz. 143 z powołaną tam literaturą i orzecznictwem Sądu Najw yższego). Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku podkreślił, że nie można z góry wy kluczyć możliwości powstania stosunku cy wilnoprawnego między podmiotami związany mi stosunkiem administracyjnoprawny m. Roszczenia cywilnoprawne bowiem wynikają z tak różnych źródeł, iż nie sposób przyjąć, że źródło przesądza o charakterze stosunku prawnego. Między osobami pozostającymi w stałym stosunku cechującym się brakiem równorzędności może także dojść do ukształtowania więzi, w której podmioty te mają równy status. W judykaturze Sądu Najw yższego zwieńczeniem wskazanej linii orzeczniczej jest uchwała składu siedmiu sędziów z 12 marca 2003 r., III CZP 85/2002, LexPolonica nr 360045 (OSNC 2003, nr 10, poz. 129), stwierdzająca, że droga sądowa w sprawie, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na podstawie ar t. 527 k.c. ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jest dopuszczalna. Ewolucja orzecznictwa dotyczącego dopuszczalności drogi sądowej w sprawach, w których przedmiotem spor u jest należność publicznopraw na spowodowała, że straciły na aktualności orzeczenia Sądu Najw yższego w yrażające pogląd przeciwny (postanowienia Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1999 r., II CKN 298/99, OS NC 2000, nr 1, poz. 15, z 1 października 1999 r., II CKN 710/99, LexPolonica nr 2112510, z 21 grudnia 1999 r., II CKN 789/99, LexPolonica nr 2547466, z 30 lipca 2002 r., IV CKN 1246/2000, LexPolonica nr 377887). Stwierdzenie dopuszczalności dr ogi sądowej z oczywistych względów nie przesądza o skuteczności roszczenia dochodzonego na tej drodze. Na konieczność odróżnienia obu kwestii zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 28 października 2010 r., II CSK 227/2010, LexPolonica nr 2405829 (OSNC-ZD 2011, nr A, poz. 23), podkreślając, że dopuszczalność drogi sądowej w określonej sprawie oraz możliwość uzyskania w postępowaniu sądow ym ochrony prawnej to dwie różne kwestie. W sprawie tej, w której przedmiotem spor u było roszczenie o ochronę na podstawie art. 527 k.c. należności podatkowej, ustalonej w postępowaniu administracyjnym, Sąd Najwyższy jednak zaznaczył, że jeśli wierzytelność, której źródłem jest decyzja administracyj na, może być przedmiotem rozpoznania na dr odze sądowej, to nie powinno być przeszkód w sięganiu przy jej rozpatrywaniu do przepisów prawa materialnego zapew niającego powodowi efektywną ochronę prawną. Rozumowanie przeciwne tworzyłoby iluzję w zakresie prawa do drogi sądowej i w efekcie naruszałoby zasady demokratycznego państwa prawnego w takim samym stopniu, jak ograniczanie drogi sądowej. W świetle przedstawionych uwag należy przyjąć, że droga sądowa jest dopuszczalna, jeśli: 1) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym i brak przepisu szczególnego, który przekazywałby jej rozpoznanie do właściwości innego or ganu niż sąd powszechny (art. 1 oraz art. 2 § 1 i 3 k.p.c.); 2) sprawa ma charakter sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym. Z niedopuszczalnością drogi sądowej natomiast mamy do czynienia wtedy, gdy: 1) sprawa nie ma charakter u sprawy cywilnej ani w znaczeniu materialnym, ani w znaczeniu formalnym;

2) sprawa ma wprawdzie charakter spraw y cywilnej w znaczeniu materialnym, ale na podstawie szczególnego przepisu została przekazana do właściwości innego organu niż sąd powszechny. W postanowieniu z 22 sierpnia 2007 r. (III CZP 76/2007, LexPolonica nr 1562768, Biul. S N 2007, nr 8) Sąd Najwyższy stwierdził, że o dopuszczalności (niedopuszczalności) drogi sądowej nie decyduje obiektyw ne istnienie (nieistnienie) roszczenia, podlegającego ochronie na drodze sądowej, lecz przesądzają twierdzenia pow oda o istnieniu stosunku prawnego z zakresu objętego pojęciem sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 i 2 § 1 i 3 k.p.c. We wstępnej fazie zaznajamiania się z twierdzeniami powoda podanymi w pozwie sąd nie bada prawa podmiotowego, o którego istnieniu twierdzi pow ód, a tym bardziej nie rozważa, czy zgłoszone przez powoda roszczenie jest usprawiedliwione prawem materialnym. Przedmiotem procesu jest bowiem roszczenie procesowe, mające byt odrębny od prawa materialnego. Kwestia dopuszczalności drogi sądowej powinna być zatem oceniana w granicach w yznaczonych przez roszczenie procesowe (hipotetyczne roszczenie materialne, o którego istnieniu twierdzi powód). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Po ogłoszeniu upadłości wierzycielowi pragnącemu uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowe go, do udziału w któr ych niezbędne jest ustalenie wierzytelności, przysługuje - jako droga w yłączna - prawo zgłoszenia swej wierzytelności w tr ybie przewidzianym w art. 150 Prawa upadłościowego. Jeżeli mimo to wierzyciel w celu realizacji swego uprawnienia wystąpi na drogę procesu, to pozew nie może ulec odrzuceniu, ale - jako mylnie skierowany - sąd procesowy przekaże go sędziemu-komisarzowi. Wierzyciel, któr y nie chce uczestniczyć w w ymienionych czynnościach, może dochodzić swoich praw w drodze procesu. Dłużnik wierzytelności zabezpieczonej zastawem lub hipoteką odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem, a nie tylko rzeczami obciążonymi zastawem lub hipoteką (w yrok SN z 29 września 1967 r., I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OSNCP 1968, nr 7, poz. 121) (por. rozdział III, 2, D). 2. Droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód opiera swoje roszczenia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnopraw nych (postanowienie S N z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97, LexPolonica nr 333021, OSNC 1999, nr 1, poz. 6). 3. Dopuszczalność drogi sądowej zależy od okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda jako podstawa roszczenia, nie jest natomiast warunkowana w ykazaniem istnienia tego roszczenia; nie jest także uzależniona od zarzutów pozwanego ani zastosowanego przez niego sposobu obrony (postanowienie S N z 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, LexPolonica nr 334817, OSNC 1999, nr 9, poz. 161). 4. O dopuszczalności drogi sądowej nie decyduje obiektywne istnienie prawa podmiotowego. D o wytoczenia procesu bowiem w ystarcza twierdzenie powoda o istnieniu tego prawa (roszczenie procesowe) (w yrok SN z 31 marca 2000 r., II CKN 768/98, LexPolonica nr 396172). 5. Artykuł 1 k.p.c. rozumiany w ten sposób, iż w zakresie pojęcia „sprawa cywilna” nie mogą mieścić się roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, któr ych źródło stanowi decyzja administracyj na, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w yrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, LexPolonica nr 347787, OTK 2000, nr 5, poz. 143). 6. Droga sądowa w sprawie, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jest dopuszczalna (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 12 marca 2003 r., III CZP 85/2002, LexPolonica nr 360045, OSNC 2003, nr 10, poz. 129). 7. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie, w której właściciel rzeczy ruchomej, nabytej w drodze licytacji publicznej w administracyj nym postępowaniu egzekucyj nym, żąda jej wydania od osoby, pod której dozorem rzecz się znaj duje (uchwała SN z 8 października 2003 r., III CZP 66/2003, LexPolonica nr 364017, OSNC 2004, nr 12, poz. 190). 8. Roszczenie członka stowarzyszenia o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem w ykreśleniem ze stowarzyszenia podlega rozpoznaniu na drodze sądowej (uchwała S N z 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/2004, LexPolonica nr 372357, OSNC 2005, nr 11, poz. 188). 9. Droga sądowa jest dopuszczalna w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych o przekazanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych części składki na ubezpieczenie emer ytalne do otwartego funduszu emerytalnego. Ubezpieczony, na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), jest uprawniony do wystąpienia do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o wydanie decyzji w tym przedmiocie (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 5 kwietnia 2006 r., III CZP 121/2005, LexPolonica nr 404105 - zasada prawna, OS NC 2006, nr 11, poz. 178).

10. Dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia przez właściciela gr untu dotkniętego szkodliw ym wpł ywem zmiany stanu wody roszczeń o ochronę własności, z w yjątkiem roszczeń o przywrócenie stanu poprzedniego i o w ykonanie urządzeń zapobiegającym szkodom (art. 29 ust. 3 ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.) (uchwała SN z 27 czerwca 2007 r., III CZP 39/2007, LexPolonica nr 1494200, Biul. SN 2007, nr 6). 11. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania przed dniem 1 września 2004 r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwierdzona ostateczną decyzją administracyj ną po tym dniu (uchwała SN z 6 listopada 2008 r., III CZP 101/2008, LexPolonica nr 1961081, Biul. S N 2008, nr 11, poz. 7). 12. Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania przed dniem 1 września 2004 r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwierdzona ostateczną decyzją administracyj ną po tym dniu (postanowienie SN z 6 listopada 2009 r., I CSK 101/2009, LexPolonica nr 2097030, Orzecznictwo Sądów w sprawach Gospodarczych 2010, nr 10, poz. 69) 13. Roszczenie refundacyjne podmiotów prowadzących apteki wynika z ustaw y, ale ma charakter cywilnoprawny, ustawa może bowiem w prost kreować zobowiązanie będące podstawą praw ną takiego roszczenia. Funkcjonuje ono między równorzędnymi podmiotami w sytuacji, w której nie został ustanowiony odrębny tryb rozstrzygania sporów w ynikłych na tym tle (art. 2 k.p.c. w zw. z art. 1 k.c.). Precyzyjne i w yczerpujące uregulowanie w ustawach i rozporządzeniach wykonawczych warunków i sposobu refundacji oznacza, że strony tego stosunku prawnego nie mogą go korygować (w yrok S N z 14 paździer nika 2009 r., V CSK 103/2009, LexPolonica nr 2085686, „Palestra” 2010, nr 5-6, s. 236). 14. Pow ództwo o w ydanie lokalu mieszkalnego przeciwko Skarbowi Państwa - jednostce organizacyjnej podległej Ministrowi Spraw Wewnętrznych, oparte na twierdzeniu o bezprawnym pozostawaniu tego lokalu w dyspozycji tej jednostki, podlega rozpoznaniu przez sąd powszechny (wyrok SN z 15 maja 2008 r., I CS K 526/2007, LexPolonica nr 1917939, OS NC-ZD 2009, nr A, poz. 12). 15. Z ar t. 42 § 4 ustaw y z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.), wynika wprost uprawnienie każdego członka spółdzielni do zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia. Za dopuszczalnością powództwa o stwierdzenie nieważ ności uchwały walnego zgr omadzenia przemawia treść art. 42 § 9 tej ustaw y. Przewiduje on, poza dwoma innymi środkami obrony, także powództwo o ustalenie istnienia uchwały walnego zgromadzenia. Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) nie przewiduje wprost uprawnienia członka stowarzyszenia do zaskarżenia uchwały walnego zebrania członków. Nie oznacza to jednak, że członkowi stowarzyszenia nie przysługuje żadna ochrona, gdy uchwała godzi w jego interesy, a zwłaszcza gdy rozstrzyga o jego członkostwie. Dopuszczalna jest dr oga sądowa dla rozpoznania roszczenia członka stowarzyszenia o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem w ykreśleniem ze stowarzyszenia (wyrok S N z 24 czerwca 2009 r., I CS K 535/2008, LexPolonica nr 2375681). 16. Wymienione w art. 90 ustaw y z 1991 r. o systemie oświaty niepubliczne placów ki, uprawnione do dotacji, nie podlegają podmiotom zobowiązanym do udzielenia dotacji. W ustawie o systemie oświaty ustawodawca nie przewidział potrzeby władczego orzekania w przedmiocie dotacji należnej niepublicznym szkołom i innym placów kom. Co więcej, nawet gdyby taki obowiązek dopuścić, to nie można by w ykluczyć dopuszczalności drogi sądowej do dochodzenia dotacji pr zyznanej, lecz niewypłaconej lub wypłaconej częściowo, ponieważ ustawodawca nie przewidział możliwości dochodzenia dotacji na drodze administracyj nej. Nawet z przepisów prawa publicznego mogą wynikać takie stosunki prawne, których istota jest zbliżona do stosunków cywilnoprawnych (postanowienie S N z 23 paździer nika 2007 r., III CZP 88/2007, LexPolonica nr 1639581, Biul. S N 2007, nr 10). 17. Roszczenie członka koła łowieckiego o ochronę jego członkostwa przed niezgodnym z prawem lub statutem w ykluczeniem z koła łowieckiego podlegają rozpoznaniu na drodze sądowej. Nie ma przy tym znaczenia sam sposób sformułowania roszczenia zmierzającego do takiej ochrony w konkretnym przypadku. Drogi sądowej w omawianym zakresie nie wyłączają też przewidziane w art. 33 ust. 5 ustaw y z 1995 r. - Prawo łowieckie kompetencje nadzorcze or ganów statutow ych PZŁ w stosunku do uchwał kół łowieckich (postanowienie SN z 20 czerwca 2007 r., II CSK 100/2007, LexPolonica nr 1911660, OSNC-ZD 2008, nr B, poz. 37). 18. W sprawach o roszcze nia żołnierza zawodowego o potrąconą część uposażenia i o odsetki za zwłokę w wypłacie uposażenia droga przed sądem powszechnym jest niedopuszczalna, chyba że

uprzednio organ administracji wojskowej lub sąd administracyjny uznał y się w tych sprawach za niewłaściwe (art. 2 § 3 i ar t. 1991 k.p.c.); wówczas właściwy jest sąd pracy (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 18 listopada 2009 r., II PZP 7/2009, LexPolonica nr 2097990, OS NP 2010, nr 7-8, poz. 82).

B. Niedopuszczalności drogi sądowej

Niedopuszczalność drogi sądowej jest okolicznością, którą sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (ar t. 202 zd. drugiek.p.c.). W przypadku stwier dzenia, że droga sądowa jest niedopuszczalna, sąd powinien wydać na rozprawie (art. 148 § 1 k.p.c.) lub na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3 k.p.c.) postanowienie, na podstawie którego odrzuci pozew (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.). Jeśli zostanie zgłoszony zarzut niedopuszczalności drogi sądowej, sąd powinien go rozpoznać i orzec przez w ydanie jednego z trzech poniższych postanowień, na podstawie któr ych: 1) „odmawia odrzucenia pozwu”; postanowienie takie, jako podjęte w następstwie oddalenia zarzutu, którego uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie pozwu, powinno być w ydane oddzielnie; sąd może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia (art. 222 zd. pierwsze k.p.c.), dając temu wyraz w jego treści (np. „odmawia odrzucenia pozwu i wstrzymuje dalsze rozpoznanie sprawy do uprawomocnienia się niniejszego postanowienia” ); sąd z reguły odmawia odrzucenia pozwu, jeśli nie podziela zarzutu, że droga sądowa w sprawie jest niedopuszczalna; sąd wyda także postanowienie o odmowie odrzucenia pozw u, jeśli zarzut niedopuszczalności drogi sądowej wprawdzie jest zasadny, ale pozew nie może być odrzucony, właściwy bowiem do rozpoznania sprawy organ administracji publicznej lub sąd administracyjny wcześniej uznał y się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 199 1 k.p.c.). Sens art. 1991 k.p.c. polega na przeciwdziałaniu automatycznemu odrzucaniu pozwów tylko dlatego, że dana sprawa nie jest „sprawą cywilną” w rozumieniu art. 1 k.p.c. i nie została powierzona do rozpoznania przez sąd powszechny. Jest to w niosek spój ny z ar t. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 177 Konstytucji. Skoro bowiem w konkretnym przypadku organy pozasądowe skutecznie uchylił y się od jej rozstrzygnięcia, choć miał y taki obowiązek, strona pozostawałaby zupełnie pozbawiona ochrony prawnej, co jest w demokratycznym państwie prawnym niedopuszczalne. W hipotezie normy statuowanej przez art. 1991 k.p.c. nie mieszczą się w ogóle przypadki, kiedy nie istnieje żadna norma prawna przewidująca rozpoznawanie danej kategorii spraw przez organy administracji publicznej lub sądy administracyjne. Pojęcie „uznania się za niewłaściwy”, o którym mowa w tym przepisie, trzeba bowiem rozumieć wąsko, jako synonim braku właściwości rzeczowej organu administracji do rozpatrzenia sprawy w postępowaniu administracyjnym (por. wyrok SN z 3 stycznia 2007 r., IV CS K 312/2006, LexPolonica nr 1091201); 2) „odrzuca pozew”; 3) „przekazuje sprawę właściwemu organowi” w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w niesioną przez pracow nika lub ubezpieczonego, chyba że or gan ten uprzednio uznał się za niewłaściwy (ar t. 464 § 1 i art. 4777 k.p.c.); jeśli jednak sprawa nie należy do drogi sądowej, a zarazem nie ma organu właściwego do jej rozpoznania, sąd odrzuca pozew (por. postanowienie SN z 23 kwietnia 1975 r., I PZ 11/75, LexPolonica nr 317787, OSPiKA 1975, nr 11, poz. 243). Postanowienie o odrzuceniu pozw u jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, niezależnie od tego, czy zostało wydane z urzędu, czy w następstwie uwzględnienia zarzutu niedopuszczalności drogi sądowej, jest więc zaskarżalne (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Zaskarżalne jest także postanowienie o odmowie odrzucenia pozw u (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Przy wydaniu tego postanowienia należy więc uwzględnić art. 357 k.p.c., któr y stanowi o obowiązkach sądu w zakresie uzasadniania i doręczania postanowień sądowych. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odrzuceniu pozwu, jako mającego charakter postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, przysługuje skarga kasacyj na, nie przysługuje natomiast od postanowienia sądu dr ugiej ins tancji oddalającego zażalenie na postanowienie o odmowie odrzucenia pozw u, to ostatnie postanowienie bowiem nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie (art. 398 1 k.p.c.). Postanowienie o przekazaniu sprawy innemu or ganowi podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia jako kończące postępowanie w sprawie (ar t. 394 § 1 k.p.c.), od postanowienia sądu drugiej instancji jednak skarga kasacyjna nie będzie przysł ugiwała, skoro nie jest to postanowienie „w przedmiocie odrzucenia pozwu” (art. 3981 k.p.c.).

WYBRA NE ORZECZENIA 1. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o zwrot wydatków poniesionych zastępczo przez gminę w przypadku niewywiązywania się z obowiązku opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej przez osoby, o których mowa w ar t. 61 ust. 2 pkt 2 ustaw y z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.) (uchwała SN z 29 października 2009 r., III CZP 77/2009, LexPolonica nr 2090743, OSNC 2010, nr 5, poz. 66). 2. Roszczenie o ustalenie i podział kosztów utrzymania urządzeń w odnych ma charakter cywilnoprawny, ale rozpoznaje je - na wniosek właściciela - or gan administracyj ny właściw y do wydania pozwolenia wodnoprawnego. Droga sądowa w tym zakresie jest niedopuszczalna [art. 2 § 3 k.p.c. w zw. z art. 64 ust. 1a ustaw y z 18 lipca 2001 r. - Prawo w odne (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.)] (postanowienie SN z 24 listopada 2009 r., V CSK 156/2009, LexPolonica nr 2109689, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 77). 3. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa jednostki prowadzącej parking przeciwko Skar bowi Państwa o zapłatę należności za par kowanie pojazdu, którego własność przeszła na rzecz Skarbu Państwa z mocy prawa na podstawie art. 130a ust. 10 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogow ym (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.) (uchwała SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 47/2007, LexPolonica nr 1459013, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 80). 4. Przyjęta w uchwale Sądu Najw yższego z 19 czerwca 2007 r., III CZP 47/2007, LexPolonica nr 1459013 (OSNC 2008, nr 7-8, poz. 80) niedopuszczalność drogi sądowej w sprawie o zapłatę należności za przechowywanie pojazdu, którego własność przeszła na rzecz Skarbu Państwa z mocy prawa na podstawie ar t. 130a ust. 10 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o r uchu drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.), zachodzi także w przypadku dochodzenia takich należności za okres poprzedzający przejście pojazdu na własność Skarbu Państwa (postanowienie S N z 11 lutego 2009 r., V CSK 332/2008, LexPolonica nr 1998639, Biul. SN 2009, nr 4). 5. W sprawie z powództwa gminy o zapłatę kwoty z tytułu dodatkowej opłaty rocznej ustalonej decyzją podjętą na podstawie art. 63 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) droga sądowa jest niedopuszczalna (uchwała SN z 18 grudnia 2008 r., III CZP 116/2008, LexPolonica nr 1976653, OSNC 2009, nr 11, poz. 148). 6. Droga sądowa jest niedopuszczalna, gdy powód żąda ustalenia, że złożył lekarski egzamin państwow y z w ynikiem pozytywnym (art. 199 § 1 pkt 1 w zw. z art. 2 k.p.c.) (postanowienie SN z 18 listopada 2008 r., II CSK 303/2008, LexPolonica nr 1965776, Biul. SN 2009, nr 5, s. 10). 7. W sprawie z powództwa Skarbu Państwa - organu celnego o zwrot kosztów przechow ywania towaru, któr y uległ przepadkowi (art. 31 ust. 4 w zw. z ust. 2 ustaw y z 19 marca 2004 r. - Prawo celne, Dz.U. Nr 68, poz. 622 ze zm.), droga sądowa jest niedopuszczalna (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 44/2008, LexPolonica nr 1920898, OS NC 2009, nr 7-8, poz. 101). 8. Niedopuszczalna jest droga sądowa dla zaspokojenia należności podatkowych Skarbu Państwa, stwierdzonych tytułem wykonawczym wystawionym przez wierzyciela domagającego się ich uwzględnienia w podziale sumy uzyskanej przez sądową egzekucję z nieruchomości (art. 1036 k.p.c.) (uchwała SN z 14 grudnia 2007 r., III CZP 114/2007, LexPolonica nr 1777318, OSNC 2009, nr 1, poz. 1). 9. Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie przeciw ko osobie dysponującej tytułem prawnym do lokalu o nakazanie w ymeldowania osób przebywających w tym lokalu. Realizacja obowiązku meldunkowego następuje w postępowaniu administracyjnym (wyr ok S N z 26 kwietnia 2007 r., II CSK 556/2006, LexPolonica nr 1543313, OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 26). 10. Nie jest dopuszczalna droga sądowa do dochodzenia przez komornika należności z tytułu kosztów egzekucyjnych ustalonych prawomocnym postanowieniem komornika, wydanym prz eciwko dłużnikowi egzekwowanemu w stosunku do osób trzecich, które zobowiązały się je pokryć w drodze przejęcia długu (uchwała SN z 20 kwietnia 2006 r., III CZP 20/2006, LexPolonica nr 405521, OSNC 2007, nr 2, poz. 25). 11. Nie jest dopuszczalna droga sądowa przed sądem cywilnym do dochodzenia przez osobę godną zaufania (w r ozumieniu ar t. 228 § 1 k.p.k.) wynagrodzenia za przechowanie rzeczy oddanej jej na przechowanie w tr ybie określonym w tym przepisie (uchwała SN z 9 lutego 2007 r., III CZP 161/2006, LexPolonica nr 1179133, Biul. S N 2007, nr 2). 12. Niemożność wzruszenia prawomocnego orzeczenia w rozumieniu art. 64 ustawy o Sądzie Najwyższym oznacza niemożność wzruszenia orzeczenia w chwili orzekania przez Sąd Najw yższy o wniosku Prokuratora Generalnego. Niedopuszczalność drogi sądowej uzasadniona stwierdzeniem nieważności prawomocnego orzeczenia na podstawie ar t. 64 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie

Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) musi istnieć nie tylko w chwili wydania orzeczenia będącego przedmiotem wniosku o jego unieważnienie, lecz także w chwili orzekania o tym wniosku. Sprawa wszczęta na podstawie ar t. 64 ustaw y z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najw yższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) stanowi samodzielną sprawę, której przedmiotem jest ważność prawomocnego orzeczenia i jej wynikiem może być tylko stwierdzenie nieważności orzeczenia lub oddalenie wniosku. Sąd Najw yższy nie może odrzucić pozwu wniesionego w sprawie zakończonej prawomocnym orzeczeniem (postanowienie SN z 16 września 2010 r., III CN 1/2010, OSNC 2011, nr 3, poz. 37).

ROZDZIAŁ III

Rodzaje postępowania cywilnego. Właściwość trybu postępowania rozpoznawczego 1. Rodzaje postępowania cywilnego

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

1) 2) 3)

Sprawa cywilna, która w płynęła do sądu, powinna być rozpoznana we właściwy m postępowaniu oraz we właściwy m trybie. Dlatego też znajomość przez sędziego rodzajów postępowań, a zwłaszcza wzajemnych relacji, w jakich do siebie pozostają w ramach postępowania cywilnego, ma ważne znaczenie przy nadaniu sprawie biegu i w toku jej rozpoznawania. Z praktycznego punktu widzenia jeszcze większego znaczenia nabiera znajomość związków zachodzących między rodzajami postępowań a dwoma podstawow ymi trybami postępowania, jakimi są proces i postępowanie nieprocesowe. Znaczenie tego zagadnienia można zobrazować chociażby na przykładzie spraw gospodarczych, w których postępowanie wszczęte zostało przed 3 maja 2012 r. Niektóre z nich rozpoznawane są w procesie według przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 4791 § 1 i 2 k.p.c.), inne w postępowaniu nieprocesowym (art. 691 1 i nast. k.p.c.), jeszcze inne według przepisów o postępowaniu upadłościow ym i naprawczym, a niektóre sprawy, mimo że mają charakter gospodarczy, rozpoznawane są w procesow ym postępowaniu zwykłym (wymienione w art. 4792 § 2 k.p.c.). Postępowanie cywilne nie jest jednolite, obejmuje dziewięć następujących rodzajów postępowań: procesowe, nieprocesowe, zabezpieczające, egzekucyjne, w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych, przed sądem polubownym, upadłościowe, naprawcze. Dwa ostatnie postępowania uregulowane są poza Kodeksem postępowania cywilnego, a mianowicie w ustawie z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.). W postępowaniu procesowy m wyróżnia się: postępowanie zwykłe (art. 15-42412 k.p.c.), postępowanie mediacyjne i pojednawcze (ar t. 183 1 -186 k.p.c.), postępowania odrębne (ar t. 425-50514 k.p.c.) w sprawach: a) małżeńskich, b) ze stosunków między rodzicami a dziećmi, c) z zakresu prawa pracy, d) z zakresu ubezpieczeń społecznych, e) o naruszenie posiadania, f) gospodarczych (zob. rozdział XX, 3), g) z zakresu ochrony konkurencji, h) o uznanie postanowień wzorca umow y za niedozwolone, i) z zakresu regulacji energetyki,

j) z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty, k) z zakresu regulacji transportu kolejowego, l) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazow ym, m) o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, n) podlegających postępowaniu uproszczonemu, o) regulowanych dwoma europejskimi postępowaniami w sprawach transgranicznych, p) regulowanych postępowaniami elektronicznymi. W ramach postępowania nieprocesowego wyróżnia się: 1) postępowanie zwykłe regulowane przepisami ogólnymi o postępowaniu nieprocesow ym (art. 506 525 k.p.c.), przepisami tytułu wstępnego (art. 1-13 k.p.c.) i stosowanymi odpowiednio przepisami o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.), 2) postępowania odrębne, które mają zastosowanie w sprawach określonego rodzaju, a mianowicie sprawy z zakresu: a) prawa osobowego, b) prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, c) prawa rzeczowego, d) prawa spadkowego, e) przepisów o przedsiębiorstwach państwow ych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, f) postępowania rejestrowego oraz g) spraw depozytow ych. Każde z tych postępowań jest regulowane przepisami wskazanymi w pkt 1, a także przepisami szczególnymi, które zawarte są bądź w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 526-6948 ), bądź w innych ustawach. Są to m.in.: 1) ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264), której przepisy regulują m.in. sposób sprostowania i ustalania treści aktu stanu cywilnego, 2) ustawa z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.) oraz ustawa z 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz.U. Nr 220, poz. 1414 ze zm.), których przepisy regulują m.in. postępowanie w sprawie wyboru (zmiany) obywatelstwa dziecka oraz zmiany nazwiska dziecka, 3) ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) oraz ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu nar komanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.), których przepisy przewidują postępowanie w przedmiocie skierowania osoby uzależnionej od środków odurzających, która nie ukończyła 18 lat, na przymusowe leczenie i rehabilitację, 4) ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciw działaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.) przewidująca postępowanie w sprawie przymusowego skierowania na leczenie alkoholików, 5) ustawa z 19 sier pnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.), która reguluje m.in. postępowanie w sprawach o przyjęcie do szpitala psychiatr ycznego osoby chorej psychicznie, 6) ustawa z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.), 7) dekret z 7 lipca 1945 r. o odtworzeniu dyplomów i świadectw z ukończenia nauki (Dz.U. Nr 27, poz. 164 ze zm.), 8) dekret z 10 gr udnia 1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20), 9) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.), której przepisy dotyczą m.in. tr ybu umarzania weksla, 10) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.), której przepisy dotyczą m.in. tr ybu umarzania czeku, 11) ustawa z 17 maja 1989 r. - Prawo geodezyjne i kar tograficzne (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 ze zm.), której przepisy przewidują postępowanie o rozgraniczenie nier uchomości w następstwie przekazania spraw y z postępowania administracyj nego do sądowego; rozgraniczenie nieruchomości może nastąpić także w procesie w sprawie o własność lub o wydanie nieruchomości albo jej części, jeżeli ustalenie przebiegu granic jest potrzebne do rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy (art. 36),

12) ustawa z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924), której przepisy przewidują postępowanie ewidencyjne partii politycz nych w Sądzie Okręgowym w Warszawie, 13) ustawa z 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 112 ze zm.), która weszła w życie 1 sierpnia 2011 r. zgodnie z ar t. 1 ustaw y z 5 stycznia 2011 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Kodeks w yborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 113), a która przewiduje postępowanie w sprawach nieprawidłowości w rejestrach i spisach w yborców, protestów przeciwko ważności wyborów itp. W ramach postępowania zabezpieczającego wyróżnia się: 1) zabezpieczenie roszczeń pieniężnych (art. 747-7541 k.p.c.), 2) inne wypadki zabezpieczenia (ar t. 755-757 k.p.c.). W ramach postępowania egzekucy jnego wyróżnia się: 1) postępowanie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art. 776-795 k.p.c.), 2) postępowanie w przedmiocie w ykonalności orzeczeń sądów państw obcych oraz państw członkowskich Unii Europejskiej i ugód zawartych przed takimi sądami (art. 1150-11533 k.p.c.), 3) właściwe postępowanie egzekucyjne (ar t. 796-1088 k.p.c.).

2. Właściwość trybu postępowania rozpoznawczego

A. Rozpoznanie sprawy według przepisów o postępowaniu zwykłym i odrębnym Sprawa, która należy do dr ogi sądowej (por. rozdział II, 2), powinna być rozpoznana przez właściwy sąd (por. rozdział V, 1) i we właściwym trybie. Sprawa cywilna podlega rozpoznaniu w tr ybie procesow ym albo w tr ybie nieprocesowym. Trybem zasadniczym jest proces. O jego nadrzędności świadczy ar t. 13 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Z ustanowionego w tym przepisie domniemania drogi tr ybu procesowego w ynika, że jeśli nie ma przepisu szczególnego, przekazującego daną sprawę do załatwienia według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, to należy ją rozpoznać w trybie procesowym. Przepisy szczególne zawarte są w księdze dr ugiej części pierwszej (art. 506-6948 k.p.c.) oraz w licznych ustawach odsyłających konkretne sprawy na drogę postępowania nieprocesowego. Wyczerpujący w ykaz takich spraw podał J. Gudowski, w: T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz , t. 3, Warszawa 2009. Nadrzędność trybu procesowego przejawia się także w tym, że przepisy o procesie stosuje się odpowiednio w innych postępowaniach unormowanych w Kodeksie postępowania cywil nego (art. 13 § 2 k.p.c.). Przykładowo, w postępowaniu egzekucyj nym będzie miał odpowiednie zastosowanie ar t. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.; przepisy o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego bowiem nie określają skutków zaniechań wierzyciela, powodujących niemożność nadania biegu postępowaniu egzekucyjnemu. Nie wszystkie spraw y, dla których właściwym trybem jest proces, sąd rozpoznaje według tych samych reguł postępowania. Dla wielu spraw ustawodawca przewidział - ze względu na ich swoistość, szczególny charakter, a także konieczność zapewnienia sprawnego ich przebiegu odrębne reguły postępowania zawarte w przepisach o postępowaniach odrębnych (por. rozdział III, 1). Postępowania odrębne przebiegają w myśl przepisów o postępowaniu zwykłym (ar t. 1542412 k.p.c.) z odrębnościami przewidzianymi w przepisach im poświęconych. Innymi słowy sąd, rozpoznając sprawę, dla której przewidziane zostało postępowanie odrębne, stosuje w pierwszej kolejności przepisy tego postępowania, a dopiero w braku odrębnych uregulowań - przepisy ogólne dotyczące procesu. Gdy zakresy podmiotow y i przedmiotow y określonej spraw y odpowiadają przesłankom kwalifikującym ją do więcej niż jednego postępowania odrębnego, sąd może rozpoznać taką sprawę, stosując przepisy zawar te w dwóch lub nawet więcej postępowaniach odrębnych. Przykładow o, sprawę gospodarczą wszczętą przed 3 maja 2012 r., w której wartość przedmiotu spor u nie przekracza 10 000 zł (art. 5051 pkt 1 k.p.c.), a dochodzone roszczenie wynika z umowy i zostało udowodnione np. zaakceptowanym przez pozwanego rachunkiem, sąd rozpozna z zastosowaniem przepisów trzech postępowań odrębnych: w sprawach gospodarczych ( art. 4791 i nast. k.p.c.), nakazow ym (ar t. 4841 i nast. k.p.c.) i uproszczonym (art. 505 1 i nast. k.p.c.). W sprawie takiej

pozew powinien spełniać w ymagania właściwe dla wszystkich trzech postępowań (zob. uwagi w rozdziale III, 3, B). Zastosowanie w jednej sprawie przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych nie zawsze będzie możliwe. Nie mogą być łączone z innymi postępowania w sprawach: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami a dziećmi, o naruszenie posiadania. Nie wszystkie sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych będą mogł y b yć rozpoznane z zastosowaniem przepisów dwóch lub więcej postępowań odrębnych. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się także w sprawach gospodarczych o roszczenia przewidziane w art. 5051 k.p.c. W postępowaniu upr oszczonym toczącym się na skutek zażalenia sąd rozpoznaje zażalenie w składzie jednego sędziego i uzasadnia z urzędu wszystkie postanowienia kończące to postępowanie (uchwała SN z 27 listopada 2001 r., III CZP 61/2001, LexPolonica nr 353287, OS NC 2002, nr 5, poz. 62 ). Zob. uwagi w rozdziale XX, 3. 2. W postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 476 § 1 k.p.c.) o roszczenia wynikające z umow y o pracę (art. 5051 pkt 1 k.p.c.) stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu upr oszczonym (ar t. 5051 -50513 k.p.c.) (uchwała SN z 6 marca 2003 r., III PZP 2/2003, LexPolonica nr 360052, OS NP 2003, nr 15, poz. 350).

B. Czynności przewodniczącego związane z oceną charakteru sprawy cywilnej oraz trybu postępowania

Po stwierdzeniu, że sprawa należy do drogi sądowej, przewodniczący bada, w jakim trybie powinna być ona rozpoznana oraz czy podlega rozstrzygnięciu według przepisów o postępowaniu odrębnym. W zależności od w yników oceny dokonanej w tym zakresie - w yda odpowiednie zarządzenia. Jeśli istnieją podstawy do w ydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, przewodniczący w yznaczy w tym celu posiedzenie niejawne (art. 201 k.p.c.). W art. 201 k.p.c. został wymieniony tylko jeden przypadek w yznaczenia posiedzenia niejawnego w celu wydania orzeczeni a, pomimo że nie jest on jedyny (por. np. ar t. 484 1 § 3 k.p.c.), z tego względu, że wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym następuje z urzędu. Już zatem w tej wstępnej fazie postępowania zachodzi konieczność dokonania oceny co do istnienia przesłanek w ydania nakazu zapłaty i przesądzenia o zakwalifikowaniu sprawy do postępowania upominawczego. Zakwalifikowanie przez przewodniczącego sprawy do danego trybu (procesowego, nieprocesowego) lub rodzaju postępowania (procesowego zwykłego lub procesowe go odrębnego) będzie podstawą do: a) nierejestrowania sprawy w wydziale, do którego wpłynęła, lecz wydania przez przewodniczącego - na podstawie § 55 ust. 1 reg. sąd. - zarządzenia, na podstawie którego nastąpi przekazanie pozwu (wniosku) innemu wydziałowi tego sądu, któr y zgodnie z wewnętrznym podziałem czynności w danym sądzie jest właściwy do rozpoznania sprawy; z taką sytuacją będziemy mieć do czynienia, gdy na przykład do wydział u cywilnego wpłynie sprawa, która w ocenie przewodniczącego jest sprawą z zakresu prawa pracy; wobec tego, że zarządzenie w ydane na podstawie § 55 ust. 1 reg. sąd. nie ma charakteru procesowego (w ydane zostało przed nadaniem sprawie biegu), lecz jest zarządzeniem o charakterze administracyjno-or ganizacyjnym, nie będą miały zastosowania przepisy dotyczące zaskarżalności zarządzeń (art. 394 k.p.c.) i doręczania zarządzeń (ar t. 357 § 2 w zw. z art. 362 k.p.c.); przewodniczący w ydziału, do którego pozew (w niosek) został przekazany, nie jest związany zarządzeniem o przekazaniu pozwu (w niosku); nie może jednak wydać zarządzenia na podstawie § 55 ust. 1 reg. sąd. o przekazaniu pozwu (wniosku) do innego w ydziału (w tym do wydziału, w którym nastąpiło przekazanie), lecz powinien przedstawić pozew (w niosek) prezesowi sądu, któr y - na podstawie § 55 ust. 2 reg. sąd. - wskaże w ydział właściwy do rozpoznania spraw y; b) zarejestrowania sprawy we właściwym repertorium (C) i wyznaczenia posiedzenia niejawnego w celu wydania przez sąd postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu spraw y sądowi właściwemu; z taką sytuacją będziemy mieć do czynienia na przykład wtedy, gdy do sądu rejonowego, w którym nie został utw orzony sąd (w ydział) pracy (np. Sąd Rejonowy dla Łodzi Widzewa w Łodzi), w płynęła sprawa, którą przewodniczący zakwalifikował jako sprawę z zakresu prawa pracy; c) zarejestrowania spraw y w repertorium Nc - „upom” i wydania zarządzenia o w yznaczeniu posiedzenia niejawnego w celu wydania przez sąd nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym; d) zarejestrowania sprawy we właściwym repertorium (np. C, Ns, Cupr, Nc) i w ydania na podstawie art. 130 k.p.c. zarządzeń mających na celu nadanie sprawie dalszego biegu (por. rozdział XI, 2).

C. Czynności sądu związane z oceną charakteru sprawy cywilnej oraz trybu postępowania Dokonana przez przewodniczącego kwalifikacja sprawy do określonego trybu (procesowego, nieprocesowego) lub rodzaju postępowania (procesowego zwykłego lub procesowego odrębnego) nie jest - z oczywistych względów - wiążąca dla sądu, któremu sprawa została przedstawio na do rozpoznania. Jeśli sąd uzna, że dokonana przez przewodniczącego wstępna kwalifikacja charakteru sprawy nie jest właściwa, sprawa otrzyma bieg jako stricte cywilna. Taki pogląd wyraził też Sąd Najwyższy w uchwale z 19 kwietnia 2007 r. (III CZP 11/2007, LexPolonica nr 1343711, OSNC 2008, nr 2, poz. 23), stwierdzając, że zarządzenie przewodniczącego o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu odrębnym nie wiąże sądu. Rozpoznanie sprawy w innym postępowaniu w ymaga zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia są du. Gdyby okazało się, że sprawa jednak ma charakter spraw y z zakresu prawa pracy, a mimo to została rozpoznana według przepisów o postępowaniu zwykłym, zamiast zgodnie z przepisami o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, a ponadto rozpoznał ją niewłaściwy sąd rejonow y (powinna zostać przekazana do właściwego sądu rejonowego - sądu pracy), okoliczności te nie powodują nieważności postępowania. Nie mieszczą się bowiem w zakresie zamkniętego katalogu sytuacji wskazanych w art. 379 k.p.c. Jeśli jednak sąd rozpoznał taką sprawę w składzie jednego sędziego, a więc w składzie, w któr ym z reguły sądzone są sprawy w w ydziałach cywilnych (art. 47 § 1 k.p.c.), natomiast sprawa ta podlegała rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, to postępowanie w takiej sprawie (mającej w istocie charakter sprawy z zakresu prawa pracy) dotknięte jest nieważnością, skład sądu orzekającego bowiem był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 w zw. z art. 47 § 2 k.p.c.). Do r ozpoznania apelacji od w yroku sądu rejonowego, który sprawę z zakresu prawa pracy rozpoznał w postępowaniu zwykłym (w w ydziale cywilnym), właściwy jest wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych), a nie w ydział cywilny właściwego sądu okręgowego. O właściwości wydziału apelacyjnego bowiem decyduje charakter sprawy, nie zaś to, która jednostka organizacyjna sądu rejonowego w ydała zaskarżone orzeczenie. Jeśli w sądzie okręgow ym nie został utworzony wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych), to w opisanej sytuacji apelację rozpozna wydział cywilny tego sądu. Gdy sąd podzieli dokonaną przez przewodniczącego kwalifikację co do charakter u sprawy, to w analizowanym w pkt B przykładzie Sąd Rejonow y dla Łodzi-Widzewa w Łodzi powinien wydać - na podstawie art. 200 § 1 k.p.c. - postanowienie: „stwierdza swą niewłaściwość i przekazuje sprawę

Sądowi Rejonowemu dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, jako miejscowo i rzeczowo właściwemu”. Wobec tego, że jest to postanowienie zaskarżalne (art. 394 § 1

pkt 1 k.p.c.) i zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, powinno być doręczone z uzasadnieniem obu stronom (art. 357 § 2 k.p.c.). Jeżeli okoliczności świadczące o tym, że sprawa ma charak ter inny od przyjętego przy jej rejestrowaniu i z tego powodu powinna być rozpoznana w innym wydziale tego samego sądu, ujawnią się dopiero na etapie rozpoznawania sprawy przez sąd, przekazanie sprawy nastąpi na podstawie postanowienia sądu (art. 354 k.p.c.). Postanowienie takie - podobnie jak zarządzenie przewodniczącego w ydane na podstawie § 55 ust. 1 reg. sąd. - jest niezaskarżalne, nie jest bowiem postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie jest w ymienione w enumeratywnej części art. 394 § 1 k.p.c. W odróżnieniu jednak od wspomnianego zarządzenia przewodniczącego zostało ono wydane po nadaniu sprawie biegu procesowego. Z tego względu - jeśli zostało w ydane na posiedzeniu niejawnym - powinno być doręczone stronom (art. 357 § 2 zd. pierwszek.p.c.). Pomimo w yznaczenia posiedzenia niejawnego w celu w ydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, sąd, gdy stwierdzi występowanie przeszkód wskazanych w art. 499 k.p.c., nie w yda nakazu zapłaty. Z posiedzenia niejawnego, na którym nie w ydano orzeczenia, sporządza się notatkę urzędową (art. 157 § 3 k.p.c.). Powinna ona wskazywać datę i przedmiot posiedzenia oraz zawierać ogólne stwierdzenie, że brak było podstaw do w ydania nakazu zapłaty bez ujawniania, która z przeszkód z art. 499 k.p.c. uniemożliwiła wydanie go (co do dalszych czynności w takiej w sprawie por. rozdział XX, 4, A). Sąd nie jest związany także zarządzeniem, w którym przewodniczący określił tryb postępowania. Zgodnie z ar t. 201 § 2 k.p.c., jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w tr ybie właściw ym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim tr ybie. Powołanym przepisem zostały objęte dwie sytuacje procesowe. W pierwszej z nich,

gdy sąd, przed któr ym wszczęto sprawę w niewłaściwym trybie, sam jest właściw y do jej rozpoznania, powinien w ydać postanowienie: „podjąć sprawę w trybie nieprocesowym”. Postanowienie takie jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.). Gdy podjęcie postępowania w innym tr ybie powoduje, że do jej rozpoznania właściw y jest inny sąd, mamy do czynienia z drugą sytuacją. W tym przypadku sąd w postanowieniu o podjęciu sprawy w trybie właściwym powinien ponadto stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę sądowi właściwemu (np. „podjąć sprawę

w trybie nieprocesowym, stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi, jako rzeczowo i miejscowo właściwemu” ). Postanowienie takie, jako że dotyczy podjęcia

sprawy w innym tr ybie, będzie zaskarżalne także wtedy, gdy sprawa zostanie przekazana sądowi wyższemu. Poczynienie tej uwagi jest konieczne, samo bowiem postanowienie o przekazaniu sprawy według właściwości sądowi wyższemu nie jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. z zastosowaniem wnioskowania a contrario). Rozpoznanie spraw y w tr ybie niewłaściwym samo przez się nie prowadzi do nieważności postępowania, nie jest też uchybieniem procesowym mającym wpływ na w ynik spraw y, chyba że naruszenie przepisów o postępowaniu w ywołało skutek nieważności lub miało wpływ na wynik sprawy. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Przekazanie spraw y między w ydziałem cywilnym a sądem pracy (w ydziałem pracy) - i odwrotnie w tym samym sądzie następuje na podstawie zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia sądu niepodlegających zaskarżeniu w drodze zażalenia (uchwała składu siedmiu sędziów S N mająca moc zasady praw nej z 14 marca 1989 r., III PZP 45/88, LexPolonica nr 310644, OSNCP 1989, nr 11, poz. 167). 2. Rozpoznanie w pierwszej instancji spraw y z zakresu prawa cywilnego przez sąd gospodarczy nie powoduje nieważności postępowania, nie jest też samo przez się uchybieniem procesowym mającym wpływ na w ynik spraw y, chyba że nar uszenie przepisów o postępowaniu w ywołało skutek nieważności lub miało wpływ na w ynik sprawy. Powierzenie sądom rozpoznawania spraw gospodarczych w postępowaniu odrębnym nie oznacza, że są one rozstrzygane w „innym trybie” niż sprawy cywilne rozpoznawane w procesie (postanowienie SN z 21 sier pnia 1990 r., II CZ 160/90, LexPolonica nr 303644, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 115).

D. Sprawa przeciwko syndykowi masy upadłości

Sąd Najwyższy w uchwale z 30 marca 1992 r. (III CZP 22/92, LexPolonica nr 302823, OSNCP 1992, nr 11, poz. 188), odstępując od stanowiska w yrażonego w wyroku z 29 września 1967 r. (I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OS NCP 1968, nr 7, poz. 121), stwierdził, że pozew przeciwko upadłemu wniesiony po ogłoszeniu upadłości o należność dotyczącą jej masy podlega odrzuceniu. Pogląd ten spotkał się z kr ytyką przedstawicieli doktryny. Nie był też aprobowany w orzecznictwie sądów powszechnych, które - odwołując się do stanowiska wyrażonego we wspomnianym w yroku Sądu Najw yższego z 29 września 1967 r. - uznawał y, że jeżeli wierzyciel w celu realizacji swego uprawnienia wystąpi na drogę procesu, to pozew nie może ulec odrzuceniu, ale - jako mylnie skierowany - powinien być przekazany sędziemu komisarzowi. Podobne stanowisko prezentował Sąd Najwyższy w orzeczeniach w ydanych po wspomnianej uchwale z 30 marca 1992 r. W uchwale z 25 sierpnia 1994 r. (I PZP 33/94, LexPolonica nr 298835, OSNAPiUS 1994, nr 10, poz. 161) stwierdził, że pozew wniesiony po ogłoszeniu upadłości dłużnika, obejmujący powstałą po tym zdarzeniu wierzytelność stanowiącą niezaspokojoną należność pracowniczą, która została uwzględniona z urzędu w projekcie listy wierzytelności, nie podlega odrzuceniu, lecz przekazaniu sędziemu komisarzowi, w postanowieniu zaś z 27 lutego 1998 r. (II CKN 627/97, LexPolonica nr 348434) uznał, że jeżeli pow ód w ystępuje na drogę sądową w nieświadomości o upadłości pozwanego, uzasadnia to przekazanie sprawy sędziemu komisarzowi w tr ybie art. 201 k.p.c. Praktyka sądowa w omawianym zakresie jednak nie jest jednolita, a dotychczasow e orzecznictwo Sądu Najwyższego mogło nie sprzyjać jej zachowaniu. Odnosząc się do tego zagadnienia, które jest aktualne także na podstawie art. 144 ust. 1 i ar t. 236 ust. 1 ustaw y z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.), należy stwierdzić przede wszystkim, że niezależnie, czy pozew zostanie skierowany przeciw ko upadłemu, czy przeciw ko syndykowi, kwestia, jak sąd powinien postąpić z pozwem (z powództwem), ma ten sam wymiar. Niewątpliwie postępowanie dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości - zgodnie z art. 144 Prawa upadłościowego i naprawczego może być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu, a więc upadł y

traci na rzecz syndyka legitymację procesową w postępowaniu dotyczącym mienia wchodzącego w skład masy upadłości. Zawarta w tym artykule nor ma prawna nie ma charakteru procesowego, lecz materialnoprawny. W konsekwencji nie powinna być odczytywana jako norma wprowadzająca niedopuszczalność drogi sądowej dla powództwa wierzyciela przeciwko syndykowi o wierzytelność zgłoszoną do masy upadłości, tj. w sprawie, która niewątpliwie jest sprawą cywilną w znaczeniu materialnym (art. 1 k.p.c.). Koncepcja odrzucenia pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p. c. jest więc wadliwa (por. r ozdział II, 2, B). Warto podkreślić, że powołana uchwała Sądu Najwyższego z 30 marca 1992 r., według której pozew przeciw ko upadłemu wniesiony po ogłoszeniu upadłości o należność dotyczącą jej masy podlega odrzuceniu, odnosi się tylko do pierwszej z dwóch sytuacji, które były przedmiotem oceny Sądu Najw yższego, mianowicie tej, gdy powód dochodził swej należności „dwutorowo”, tj. równolegle wszczął sprawę sądową i zgłosił swą wierzytelność syndykowi masy upadłości pozwanego. W dr ugiej z rozważanych sytuacji, kiedy powód jedynie pomył kowo wstępuje na drogę procesu sądowego, Sąd Najw yższy w uchwale tej uznał, że ma zastosowanie ar t. 201 § 2 k.p.c., na podstawie którego sprawa powinna zostać przekazana sędziemu komisarzowi, celem jej rozpoznania we właściwym tr ybie. W tej mierze Sąd Najwyższy podzielił stanowisko zajęte wcześniej w wyroku z 29 września 1967 r. (I CR 100/67, LexPolonica nr 296530, OS NCP 1968, nr 7, poz. 121). Podzielając pogląd o konieczności zastosowania w omawianym przypadku art. 201 § 2 k.p.c., należy jedynie dodać, że los powództwa wierzyciela o wierzytelność zgłoszoną do masy upadłości musi być jednakow y, niezależnie od tego, czy powództwo zostało wytoczone przez pomyłkę, czy też świadomie. Zar ówno w przypadku omyłkowego, jak i świadomego wniesienia pozw u, nie podlega on odrzuceniu, skoro sprawa ma charakter sprawy cywilnej (ar t. 1 k.p.c.) i brak przepisu, który wyłączałby ją z drogi sądowej. Jeżeli wierzytelność nie została wcześniej zgłoszona w postępowaniu upadł ościow ym sędziemu komisarzowi i jest dochodzona przez wytoczenie powództwa przeciwko syndykowi, to sąd powinien na podstawie art. 201 § 2 k.p.c. przekazać sprawę sędziemu komisarzowi celem jej rozpoznania w trybie właściwym, chyba że powód oświadczy, że nie chce uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego. Od w oli pow oda więc zależy, czy jego roszczenie zostanie rozpoznane w postępowaniu upadłościowym, czy też w procesie w ytoczonym przeciwko syndykowi. Z żadnego przepisu Kodeksu postępowania cywilnego nie wynika, aby roszczenie o należność dotyczącą masy upadłości nie mogło być dochodzone w drodze procesu. Należy zatem przyjąć, że wierzyciel, któr y nie chce uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego w ymagających uprzedniego ustalenia wierzytelności, może po ogłoszeniu upadłości wszcząć proces przeciw ko syndykowi co do mienia wchodzącego w skład masy upadłości (por. postanowienie SN z 23 czerwca 2004 r., V CK 679/2003, LexPolonica nr 2447055).

ROZDZIAŁ IV

Wpływ postępowania i wyroku karnego na postępowanie i orzeczenie cywilne 1. Moc wiążąca prawomocnych skazujących wyroków karnych A. Uwagi wstępne Między sprawami cywilnymi i karnymi często w ystępuje związek faktyczny i prawny. Z sytuacją taką mamy do czynienia w tedy, gdy ten sam czyn w ywoła skutki zarówno w prawie karnym, stanowi bowiem przestępstwo, jak i w sferze stosunków z zakresu na przykład prawa cywilnego, gdy wskutek popełnionego przestępstwa powstała szkoda, za którą sprawca będzie odpowiadał na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i nast. k.c.). Pomimo odrębności przedmiotów jur ysdykcji karnej i cywilnej, ustalenia dotyczące określonego czynu nie powinny - ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości i jednolitość systemu sądowego, w ramach którego są dokonywane - różnić się między sobą. Uregulowanie przyjęte w art. 11 k.p.c. jest wyrazem dążenia ustawodawcy do w yeliminowania sprzeczności między rozstrzygnięciami sądu karnego i cywilnego. Wpł yw postępowania karnego na postępowanie cywilne jest różny w zależno ści od tego, czy postępowanie karne:

a) zakończyło się przed wszczęciem postępowania cywilnego; b) jest prowadzone równolegle z postępowaniem cywilnym; c) zostało wszczęte po zakończeniu postępowania cywilnego.

B. Zakończenie postępowania karnego przed wszczęciem postępowania cywilnego

1) 2)

1)

2)

Jeśli postępowanie karne zakończyło się przed wszczęciem postępowania cywilnego, to tylko wyrok prawomocny i skazujący w ydany w postępowaniu karnym będzie miał moc wiążącą (prejudycjalną) w postępowaniu cywilnym. Taką moc ma także prawomocny w yrok nakazow y, mocy takiej natomiast nie będzie miało orzeczenie niebędące w yrokiem (np. postanowienie). Sąd cywilny nie będzie związany także wyrokiem wprawdzie prawomocnym, ale uniewinniającym. Wyrok uniewinniający, jako dowód z dokumentu urzędowego, będzie podlegał ocenie według reguł przyjętych przy tego rodzaju dowodzie (art. 244 i 233 § 1 k.p.c.). Sąd cywilny jest związany tylko ustaleniami co do popełnienia przestępstwa. Oznacza to, że w postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem, iż nie popełnił przestępstwa, za które w cześniej został skazany prawomocnym w yrokiem w ydanym w postępowaniu karnym. Wszelkie wnioski dowodowe zmierzające do wykazania, że przestępstwo nie zostało popełnione, sąd cywilny powinien oddalić, z powołaniem się na związanie wynikające z art. 11 k.p.c. Związanie dotyczy, ustalonych w sentencji w yroku, znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia co do czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego skazującego wyroku karnego, w ykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa, nie mają mocy wiążącej dla sądu cywilnego, nawet jeśli są zawarte w sentencji w yroku. Nie są wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu wyroku. Sąd cywilny może zatem czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, któr ych dokonał sąd kar ny. Istotna dla praktyki sądowej kwestia związania sądu cywilnego ustaleniem przez sąd karny wysokości szkody powinna być rozstrzygana w zależności od tego, czy ustalona wysokość szkody stanowi niezbędny element stanu faktycznego przestępstwa przypisanego oskarżonemu. Nie wiąże sądu cywilnego ustalenie sądu karnego co do w ysokości szkody, jeśli: nie stanowi niezbędnego elementu stanu faktycznego przestępstwa, lecz ma jedynie charakter posiłkow y; stanowi wprawdzie niezbędny element stanu faktycznego przestępstwa, lecz ma charakter ocenny, np. ocena sądu karnego w zakresie przesłanki „wyrządzenia znacznej szkody majątkowej” w rozumieniu art. 296 k.k. wprawdzie nie może być dowolna, ale nie musi pr owadzić do ścisłego określenia w ysokości szkody w granicach, w jakich skazany byłby zobowiązan y do jej wyrównania w procesie odszkodowawczym; należy więc przyjąć, że sąd cywilny nie jest związany ustaleniem wysokości szkody wyrządzonej przestępstwami przeciw ko obrotowi gospodarczemu (rozdział XXXVI k.k.); może samodzielnie ustalić, że szkoda w yrządzona np. przestępstwem z ar t. 296 k.k. jest wyższa albo niższa od ustalonej w w yroku karnym skazującym; wobec tego, że koniecznym elementem przestępstwa z art. 296 k.k. jest „wyrządzenie znacznej szkody majątkowej” , samo ustalenie, że „szkoda została wyrządzona”, jest dla sądu cywilnego wiążące. Wiąże sąd cywilny ustalenie sądu karnego co do w ysokości szkody, jeśli: dotyczy ono szkody w yrządzonej zaborem w celu przywłaszczenia lub przywłaszczeniem konkretnej rzeczy lub sumy pieniężnej; w takich przypadkach określona w wyroku karnym war tość rzeczy (suma pieniędzy) staje się elementem istoty przypisanego sprawcy przestępstwa i jako taka wiąże sąd cywilny; ustalenie w ysokości szkody stanowi o granicy między przestępstwem a wykroczeniem. Zagadnienie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody stanowi domenę sądu cywilnego (art. 362 k.c.). Badanie okoliczności, czy poszkodowany przyczynił się do powstania szkody, nie może więc być wyłączone spod kognicji tego sądu. Sąd cywilny, dokonując własnyc h w tym zakresie ustaleń, może dojść do ocen mniej korzystnych od tych, które stanowiły podstawę wyroku kar nego. W konsekwencji może dojść do w niosku, że poszkodowany nie przyczynił się do powstania szkody. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest uchwała Sądu Najwyższego stwierdzająca, iż ustalenie w ydanego w postępowaniu karnym prawomocnego w yroku karnego skazującego, że sprawca przestępstwa działał w obronie koniecznej, której granice przekroczył, nie wyłącza dopuszczalności ustalenia przez sąd w postępowaniu cywilnym, że poszkodowany nie

przyczynił się do powstania szkody (uchwała S N z 11 stycznia 1983 r., III CZP 56/83, LexPolonica nr 347968, OS NCP 1983, nr 8, poz. 108). Zagadnienie związania sądu cywilnego kwalifikacją praw ną w zakresie winy przyjętą w prawomocnym w yroku karnym było przedmiotem w ypowiedzi Sądu Najwyższego w uchwale składu siedmiu sędziów z 28 kwietnia 1983 r. (III CZP 14/83, LexPolonica nr 312524, OSNCP 1983, nr 11, poz. 168), mającej moc zasady prawnej, według której prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwości ustalenia w postępowaniu cywilnym, że sprawca działał umyślnie, a także w uchwale z 20 stycznia 1984 r. (III CZP 71/83, LexPolonica nr 312577, OSNCP 1984, nr 8, poz. 133), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że prawomocne skazanie za przestępstwo umyślne w yłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwość ustalenia, że sprawca działał nieumyślnie. W pierwszej z powołanych uchwał Sąd Najwyższy podkreślił, że związanie sądu cywilnego, przewidziane w art. 11 k.p.c., nie wynika z istoty procesu karnego i cywilnego, lecz jest rezultatem konkretnego rozwiązania ustawowego ograniczającego samodzielność sądu cywilnego, zwłaszcza w zakresie swobodnej oceny dow odów i zasady bezpośredniości. Z ty ch względów w ykładnia art. 11 k.p.c. powinna być ścisła. Powinna ona mieć rów nocześnie na względzie przyświecający art. 11 k.p.c. cel jedności jur ysdykcji sądowej, któr y polega na niedopuszczalności podważania przez sąd w postępowaniu cywilnym przypisanego skazanemu przestępstwa, to znaczy ustalenia, że przypisane skazanemu przestępstwo zostało przez niego popełnione. Przez sformułowanie „ustalenie co do popełnienia przestępstwa” należy rozumieć okoliczności należące do istoty przestępstwa. Skoro zaś do istoty przestępstwa należy wina przypisana sprawcy, to i w tym zakresie skazujący wyrok wiąże sąd w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że uznanie skazanego za winnego przestępstwa będzie przesądzało o jego odpowiedzialności za szkodę w ynikłą z tego przestępstwa oraz że sąd w postępowaniu cywilnym nie byłby uprawniony do ustalenia braku winy skazanego w jej wyrządzeniu. Sąd Najwyższy podniósł, iż wyrażone w uchwale stanowisko, według którego przypisanie skazanemu w wyroku skazującym winy nieumyślnej nie wyłącza ustalenia przez sąd cywilny, że sprawca działał umyślnie, pozostaje w zgodzie z art. 11 k.p.c. Nie podważa ono bowiem faktu skazania, natomiast pozwala sądowi do celów postępowania cywilnego czynić ustalenia zmierzające do określenia rzeczywistej odpowie dzialności sprawcy. Wina nieumyślna sprawcy określona w skazującym wyroku wydanym w postępowaniu kar nym stanowi w takim wypadku minimum tego, czym sąd w postępowaniu cywilnym jest związany, przez co nie dochodzi do jego podważenia, natomiast nie zamyka drogi do ustalenia właściwej odpowiedzialności cywilnej. Odmienność celów postępowania karnego i postępowania cywilnego, aczkolwiek w każdym z nich obowiązuje zasada prawdy materialnej, może w konsekwencji prowadzić do zrozumiał ych odmiennych ocen przez przypisanie skazanemu w postępowaniu karny m winy nieumyślnej, a surowszej w tym względzie oceny w postępowaniu cy wilny m. Łączy się to w szczególności z obowiązującą w postępowaniu kar nym zasadą in dubio pro reo, nieobowiązującą w postępowaniu cywilnym, w któr ym stosownie do ogólnej zasady zawartej w art. 233 § 1 k.p.c. oraz z ewentualnym zastosowaniem domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.) prawidłowa ocena dokonana przez sąd cywilny nie wyłączy poczynienia w omawianym zakresie ustaleń mniej korzystnych dla spra wcy. Zasada in dubio pro reo bowiem może w postępowaniu karnym prowadzić nie tylko do uniewinnienia oskarżonego, lecz rów nież do przypisania mu winy nieumyślnej zamiast zarzucanej mu winy umyślnej. Przyjęcie w takim w ypadku związania sądu w postępowaniu cywilnym zawartym w zaskarżonym w yroku kar nym orzeczeniem o winie nieumyślnej wychodziłoby poza ramy ar t. 11 k.p.c., gdyż wiązałoby sąd w postępowaniu cywilnym zasadami znanymi jedynie postępowaniu karnemu. Uzasadniając drugą z wymienionych uchwał, Sąd Najwyższy doszedł do w niosku, że surowsza ocena działania sprawcy przestępstwa, oparta na dow odach zebranych w postępowaniu cywilnym, nie podważa faktu skazania, pozwala natomiast na określenie rzeczywistej odpowiedzialności sprawcy za szkodę. Argumenty przemawiające za trafnością tej uchwały nie mają zastosowania do sytuacji odwrotnej, gdy sprawca szkody został skazany za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej, a sąd cywilny ustala, że istnieją jedynie podstaw y do przypisania mu winy nieumyślnej. Przyjęcie w postępowaniu cywilnym winy nieumyślnej prowadziłoby do łagodzenia odpowiedzialności sprawcy i podważania w yroku karnego skazującego go za przestępstwo umyślne, czego ustawodaw ca chciał uniknąć, regulując w art. 11 k.p.c. stosunek postępowania cywilnego d o kar nego w sposób zapewniający jedność jurysdykcji sądowej.

Istota związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku karnego skazującego polega na wyłączeniu możliwości ustalenia w postępowaniu cywilnym, że prawomocny wyrok karny skazujący jest wadliwy. Tymczasem ustalenie przez sąd cywilny, że skazany nie popełnił przestępstwa z winy umyślnej, gdyż działał nieumyślnie, prowadziłoby do wniosku, że wydany przez sąd karny w yrok jest wadliw y i że ukarano sprawcę zbyt sur owo. Do takiego w niosku nie prowadzi ustalenie sądu cywilnego, że sprawca przestępstwa nieumyślnego działał umyślnie. Obowiązująca bowiem w postępowaniu kar nym zasada in dubio pro reo może doprowadzić nie tylko do przypisania oskarżonemu o przestępstwo umyślne winy nieumyślnej, ale nawet do uniewinnienia go, a w takiej sytuacji sąd cywilny, wolny od związania wyrażonego w art. 11 k.p.c., może czynić własne ustalenia zarówno co do faktu popełnienia przestępstwa, jak i rodzaju winy sprawcy. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Wyrok skazujący z reguł y nie wiąże sądu cywilnego w zakresie w ysokości wskazanej przez sąd karny szkody. Wyjątek od tej zasady stanowią wypadki dotyczące prawomocnego skazania w postępowaniu kar nym za zabór w celu przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej rzeczy (wyrok SN z 17 kwietnia 1961 r., 1 CR 467/60, LexPolonica nr 316085, OS NCP 1963, nr 1, poz. 13). 2. Wyrok skazujący pasera z art. 161 k.k. sam przez się nie wyłącza jego odpowiedzialności cywilnej za szkodę na podstawie art. 136 k.z. Odpowiedzialność taka istnieje w wypadku, gdy podejrzenia nabyw cy, iż przedmiot pochodzi z w yrządzonej drugiemu szkody, był y na tyle poważne i uzasadnione, że zignorowanie ich stanowiło rażące niedbalstwo (w yrok S N z 17 lutego 1964 r., I CR 30/63, LexPolonica nr 314910, OSNCP 1966, nr 4, poz. 90 oraz glosa, OSPiKA 1966, nr 10, poz. 212). 3. Sąd w postępowaniu cywilnym jest związany ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że ustalenia sądu w postępowaniu cywilnym nie mogą iść dalej, niż to wynika z wyroku w sprawie karnej, i w konsekwencji doprowadzić do ustaleń mniej korzystnych dla pracownika (w yrok SN z 30 gr udnia 1966 r., III PRN 66/66, LexPolonica nr 317270, OSNCP 1967, nr 9, poz. 154). 4. Związanie sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego w yroku skazującego dotyczy jedynie ustalonej w wyroku war tości zagar niętych lub przywłaszczonych dewiz, natomiast nie ma charakteru wiążącego dla sądu cywilnego zawar ta w wyroku skazującym wzmianka określająca relację, według jakiej należy przeliczyć dewizy (w yrok SN z 18 lipca 1972 r., I PR 346/71, LexPolonica nr 301018, OSNCP 1973, nr 4, poz. 66). 5. Ustalenia w ydanego w postępowaniu karn ym w yroku skazującego za przestępstwo z art. 218 § 1 k.k. nie wiążą sądu cywilnego w zakresie wysokości szkody; skazanie z tego przepisu jednak wiąże z mocy ar t. 11 k.p.c. sąd cywilny co do w yrządzenia szkody przestępstwem (uchwała SN z 25 lipca 1973 r., III PZP 12/73, LexPolonica nr 310836, OSNCP 1974, nr 3, poz. 44). 6. Skazanie z art. 218 § 1 k.k. nie dow odzi, że szkoda została w yrządzona umyślnie. Nawet umyślne niedopełnienie obowiązku nadzor u nad mieniem powierzonym pracow nikowi z obowiązkiem wyliczenia się nie jest równoznaczne z umyślnym w yrządzeniem szkody. Nie wyklucza to oczywiście możliwości ustalenia w procesie cywilnym, że pracow nik wyrządził szkodę zakładowi pracy umyślnie (wyrok SN z 21 marca 1975 r., II PR 309/74, LexPolonica nr 313314, OSNC P 1975, nr 12, poz. 178). 7. Stwierdzenie w w yroku przez sąd kar ny umyślności działania nie stoi na przeszkodzie ustaleniu, że poszkodowany pracodawca przyczynił się do powstania szkody spowodowanej przez skazanego (wyrok SN z 14 listopada 1990 r., I PR 231/90, LexPolonica nr 317708). 8. Sąd w postępowaniu cywilnym związany jest ustaleniem co do faktów np. popełnienia przez określoną osobę kradzieży określonego przedmiotu, natomiast w ycena tego przedmiotu w takim przypadku nie jest wiążąca, choć gdyby chodziło o kradzież sumy pieniędzy, ustalenie przez sąd karny jej wysokości byłoby dla sądu cywilnego wiążące (w yrok SA w Katowicach z 27 kwietnia 1995 r., II AKr 59/95, LexPolonica nr 324053, OSA 1996, nr 9, poz. 35). 9. Sąd pracy nie jest związany prawomocnym w yrokiem kar nym skazującym pracow nika za przestępstwo niedopełnienia obowiązków nadzoru nad powierzonym mieniem co do zakresu naprawienia szkody w yrządzonej niedoborem (w yrok SN z 15 kwietnia 1999 r., I PKN 10/99, LexPolonica nr 345110, OSNAPiUS 2000, nr 12, poz. 465). 10. W postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem, że nie popełnił przestępstwa, za które w cześniej został skazany prawomocnym w yrokiem w ydanym w postępowaniu karnym, ani też, że przestępstwem tym nie wyrządził szkody. Związanie dotyczy - ustalonych w sentencji w yroku - znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia dotyczących czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego skazującego w yroku karnego,

wykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa, nie mają mocy wiążącej dla sądu cywilnego, nawet jeśli są zawarte w sentencji w yroku. Nie są wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu w yroku. Sąd cywilny może więc czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonał sąd karny (w yrok SN z 17 czerwca 2005 r., III CK 642/2004, LexPolonica nr 1825404). 11. Artykuł 4421 k.c. przewiduje dłuższy termin przedawnienia roszczeń z deliktu, jeżeli szkoda jest wynikiem zbrodni lub występku. W sytuacji, w której w postępowaniu karnym nie stwierdzono popełnienia przestępstwa, sąd cywilny jest uprawniony do dokonania własnej oceny, czy popełnione zostało przestępstwo. Stwierdzenie przez sąd cywilny, że popełnione zostało przestępstwo, w ymaga dokonania własnych ustaleń dotyczących istnienia podmiotowych i przedmiotowych znamion przestępstwa, według zasad przewidzianych w prawie karnym (wyrok SN z 18 gr udnia 2008 r., III CSK 193/2008, LexPolonica nr 2077152). 12. Wyrok skazujący z reguły nie wiąże sądu cywilnego w zakresie wysokości wskazanej przez sąd karny szkody, ale wyjątek od tej zasady stanowią w ypadki dotyczące prawomocnego skazania w postępowaniu kar nym za zabór mienia w celu przywłaszczenia lub za przywłaszczenie konkretnej rzeczy. Wówczas określona w wyroku karnym war tość rzeczy będącej przedmiotem zagarnięcia lub przywłaszczenia staje się elementem istoty przypisanego sprawcy przestępstwa i jako taka wiąże sąd cywilny […]. Prawomocne skazanie za sprzeniewierzenie powierzonych pieniędzy wiąże co do wysokości przywłaszczonej kwoty, ale nie zwalnia sądu cywilnego (pracy) z ustalenia (oceny), w jakiej wysokości szkoda została wyrządzona przestępstwem (za którą sprawca ponosi odpowiedzialność cywilną) […]. W podstawie faktycznej rozstrzygnięcia sąd powinien uwzględnić wszelkie okoliczności mające wpływ na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego, w tym te, które miały miejsce po uprawomocnieniu się w yroku sądu karnego (wyrok S N z 18 sierpnia 2009 r., I PK 60/2009, LexPolonica nr 2375688, OSNP 2011, nr 7-8, poz. 101). 13. Prawomocny wyr ok skazujący za przestępstw o z art. 220 k.k. wiąże sąd w postępowaniu cywilnym co do tego, że pokrzywdzony był pracownikiem w rozumieniu art. 2 i ar t. 22 k.p. (wyrok SN z 2 lutego 2010 r., II PK 157/2009, LexPolonica nr 2442509).

C. Prowadzenie postępowania karnego równolegle z postępowaniem cywilnym

Jeżeli postępowanie karne i postępowanie cywilne prowadzone jest równolegle, sąd cywilny po rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy - może na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. zawiesić postępowanie cywilne. Jeżeli postępowanie kar ne nie jest rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd w yznaczy termin (sądowy w rozumieniu ar t. 164 k.p.c.) do wszczęcia postępowania karnego, a w innych wypadkach może zwrócić się do właściwego organu (art. 177 § 2 k.p.c.). Zawieszenie postępowania może trwać aż do prawomocnego zakończenia postępowania karnego, sąd może jednak wcześniej podjąć zawieszone postępowanie (art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c.). Postanowienie o zawieszeniu postępowania jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.); jeśli zostało wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 183 k.p.c.), powinno być doręczone stronom wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2 k.p.c.). Sądy bardzo często zbyt pochopnie zawieszają postępowanie cywilne z powodu toczącego się postępowania karnego. Niejednokrotnie podstawą takich wadliwych postanowień o zawieszeniu postępowania są oświadczenia stron, że przeciw ko pozwanemu toczy się postępowanie karne. Następuje to zwłaszcza w sprawach o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przestępstwami przeciwko obrotowi gospodarczemu, a szczególnie w sprawach o naprawienie szkód w yrządzonych przestępstwem spowodowania niedobor u. Jest to praktyka wadliwa, bowiem okoliczności istotne do ustalenia odpowiedzialności cywilnej i karnej są w zasadzie odmienne, a ponadto ustalenia w zakresie wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem - poza w ypadkami skazania za przywłaszczenie konkretnej rzeczy bądź sumy pieniężnej - nie mają mocy wiążącej. Za zawieszeniem postępowania nie przemawia także zasada ekonomii procesowej, skoro sąd cywilny - zgodnie z zasadą bezpośredniości - będzie zobligowany do przeprowadzenia dowodów (zwłaszcza osobow ych), które zostały zgromadzone w postępowaniu przygotowawczym i są przeprowadzane w równolegle prowadzonym postępowaniu karnym sądow ym. Z reguły więc wnioski o zawieszenie postępowania cywilnego w związku z toczącym się postępowaniem karnym sąd powinien oddalić . Zawieszenie postępowania będzie usprawiedliwione tylko w tedy, gdy materiał zebrany w postępowaniu cywilnym

nie daje podstaw do choćby częściowego uwzględnienia powództwa, a nie można w ykluczyć, że w postępowaniu kar nym zostanie wydany w yrok skazujący. Wobec tego, że postanowienie o odmowie zawieszenia postępowania nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie jest w ymienione w art. 394 § 1 k.p.c., nie podlega zaskarżeniu. Jeśli zostało w ydane na posiedzeniu niejawnym (ar t. 183 k.p.c.), powinno zostać doręczone bez uza sadnienia (art. 357 § 2 k.p.c.). Ewentualne zażalenie na takie postanowienie, jako niedopuszczalne, podlega odrzuceniu (art. 370 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Wykładnia art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. nie uzasadnia w niosku o konieczności w każdym w ypadku zawieszenia postępowania o odszkodowanie za skutki w ypadku przy pracy ze względu na toczące się postępowanie karne. Sąd powinien zawiesić postępowanie cywilne m.in. w razie dojścia do uzasadnionego wniosku, że w świetle dowodów przeprowadzonych w sprawie cywilnej brak byłoby podstaw do uwzględnienia powództwa o odszkodowanie, a jednocześnie nie można wyłączyć, że postępowanie karne zakończy się wyrokiem skazującym, którego ustaleniami sąd w postępowaniu cywilnym byłby związany na podstawie ar t. 11 k.p.c. (postanowienie S N z 5 listopada 1968 r., I PZ 60/68, LexPolonica nr 325553, OSNCP 1969, nr 6, poz. 117). 2. Nie wchodzi w grę przewlekanie postępowania wówczas, gdy uczestnicy postępowania lub sąd podejmują niezbędne czynności procesowe zmierzające do w yjaśnienia sprawy i jej rozstrzygnięcia zgodnie z przepisami prawa. Stosując art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., sąd orzekający powinien mieć na względzie art. 11 k.p.c. Jednakże w razie zawieszenia postępowania cywilnego na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., sąd obowiązany jest interesować się na bieżąco przebiegiem postępowania w sprawie karnej w celu zapew nienia sobie możliwości kontroli swego stanowiska co do podstaw zawieszenia postępowania (postanowienie SN z 16 stycznia 1969 r., I PZ 75/68, LexPolonica nr 325555, Biul. SN 1969, nr 10, poz. 170). 3. W sprawie o odszkodowanie za niedobór nie ma z reguły podstaw do zawieszenia postępowania w sprawie cywilnej w związku z toczącym się postępowaniem karnym z tytułu ujawnionego niedoboru (ar t. 177 § 1 pkt 4 k.p.c.), jeżeli materiał zebrany w sprawie uzasadnia uwzględnienie powództwa w całości lub w części. Dopiero jeśli sąd cywilny dojdzie do wniosku, że nie ma podstaw do obciążenia pozwanego odpowiedzialnością odszkodowawczą, zachodzą podstaw y do zawi eszenia postępowania na podstawie ar t. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. (postanowienie SN z 30 sierpnia 1983 r., IV PZ 34/83, LexPolonica nr 309582, OSNCP 1984, nr 2-3, poz. 43). 4. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. ze względu na toczące się postępowanie karne nie jest obligator yjne i zależy od rozważenia w pływu ustaleń postępowania karnego na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Podniesienie w kasacji zarzutu naruszenia tego przepisu wymaga ponadto wykazania istotnego wpływ u jego naruszenia na w ynik spraw y (w yrok SN z 4 grudnia 1998 r., I PKN 486/98, LexPolonica nr 343524, OSNAPiUS 2000, nr 2, poz. 63). 5. Jeżeli toczy się postępowanie karne o popełnienie czynu stanowiącego przyczynę rozwiązania umowy o pracę w tr ybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., to sąd pracy powinien zawiesić postępowanie, gdy dochodzi do wniosku, iż pracow nik nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawow ych obowiązków pracowniczych (art. 177 § 1 pkt 4 w zw. z ar t. 11 k.p.c.) (w yrok SN z 5 marca 1999 r., I PKN 610/98, LexPolonica nr 342565, OS NAPiUS 2000, nr 9, poz. 350).

D. Wszczęcie postępowania karnego po zakończeniu postępowania cywilnego

Prawomocny w yrok skazujący w ydany w postępowaniu karnym wszczętym po zakończeniu postępowania cywilnego będzie stanowił podstawę wznowienia postępowania cywilnego z przyczyn restytucyjnych (ar t. 403 § 2 k.p.c.). Jeżeli w yrok w sprawie cywilnej został oparty na prawomocnym skazującym wyroku kar nym, następnie uchylonym wskutek wznowienia postępowania lub uwzględnienia skargi kasacyjnej, żądanie wznowienia postępowania cywilnego będzie także usprawiedliwione (art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.).

2. Okoliczności wyłączające prejudycjalność prawomocnych skazujących wyroków karnych

W stosunku do osoby, która jest str oną w procesie cywilnym, ale nie była oskarżona w procesie kar nym, zasada związania ustaleniami w yroku karnego nie ma zastosowania. Z reguły będzie to dotyczyć osób ponoszących odpowiedzialność z tytułu r yzyka lub za cudze czyny. Osoby

te, nie będąc oskarżonymi w procesie kar nym, nie miały wpł ywu na jego przebieg i ostateczny wynik, mogą więc w postępowaniu cywilnym powoływać się na okoliczności wyłączające ich odpowiedzialność cywilną, choćby okoliczności te przeczyły ustaleniom sądu karnego (ar t. 11 zd. drugie k.p.c.). Wnioski dowodowe składane na okoliczności zmierzające do ograniczenia, czy nawet wyłączenia ich odpowiedzialności, nie mogą więc być oddalone. Jednakże nie wydaje się, aby osoby takie mogły podważać w procesie cywilnym ustalenia w yroku karnego co do popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną. W kwestii tej zarówno w j udykaturze, jak i w doktrynie występuje rozbieżność stanowisk. Sąd Najwyższy w wyroku z 5 marca 2009 r., II CSK 484/2008, LexPolonica nr 2013543 (OSNCZD 2009, nr D, poz. 104) uznał, że na podstawie art. 11 zd. drugie k.p.c. nie jest możliwe obalenie w postępowaniu cywilnym ustaleń prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa, podnosząc, że art. 11 k.p.c. - odmiennie niż art. 7 § 2 d.k.p.c. - nie przewiduje możliwości obalenia ustaleń prawomocnego w yroku skazującego. Zdanie dr ugie ar t. 11 k.p.c. w yraża tylko to, że osoba ponosząca odpowiedzialność za cudze czyny może, bez podważania ustaleń prawomocnego w yroku skazującego, bronić się wszelkimi zarzutami przysługującymi jej z mocy przepisów prawa cywilnego. Dążenie do przeciwdziałania rozbieżnościom między wyrokami karnymi a orzeczeniami cywilnymi, którego w yrazem jest ten przepis, przemawia przeciw ko dopuszczeniu możliwości obalania w postępowaniu cywilnym ustaleń prawomocnego w yroku kar nego co do popełnienia przestępstwa zarów no przez osobę skazaną, jak i przez osobę, która nie była oskarżona. Do obalenia tych ustaleń może dojść tylko przez wzruszenie prawomocnego wyroku karnego za pomocą nadzw yczajnych środków zaskarżenia.

ROZDZIAŁ V

Właściwość sądu 1. Uwagi ogólne o właściwości sądu Wśród pozytywnych przesłanek procesow ych, a więc okoliczności, od których istnienia zależy dopuszczalność powództwa, zasadnicze znaczenie zajmuje właściwość sądu. Jeśli powództwo zostało wytoczone przed niewłaściwy m sądem, sąd ten nie powinien podejmować żadnych czynności procesowych, a jedynie ograniczyć się do wydania postanowienia o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu sprawy sądowi właściwemu. Po wpłynięciu pozw u sąd z urzędu bada swoją właściwość (rzeczową, miejscową, funkcjonalną), natomiast w toku dalszego postępowania możliwość badania tej kwestii z urzędu uzależniona jest od tego, czy mamy do czynienia z niewłaściwością usuwalną czy też nieusuwalną. Strony w umowie zawartej w formie pisemnej mogą umówić się, że do rozpoznania sporu już wynikłego lub mogącego w yniknąć z łączącego je stosunku prawnego właściwy będzie miejscowo inny sąd niż określony w przepisach o właściwości ogólnej i przemiennej (strony nie mogą zmienić właściwości miejscowej wyłącznej ani rzeczowej). Jeżeli strony nie postanowiły inaczej lub jeżeli powód nie złożył pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym, to sąd wskazany w umowie będzie sądem wyłącznie właściwym (ar t. 46 k.p.c.) (por. uwagi w rozdziale XX, 9). Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo w ybor u pow oda między kilkoma sądami właściwymi dla sporu powstałego lub mogącego powstać w przyszłości. Wytoczenie spraw y nie przed sądem wskazanym w umowie prorogacyjnej ( prorogatio fori) stwarza stan niewłaściwości usuwalnej (dającej się usunąć za pomocą umowy stron). Niewłaściwość tę sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty spraw y (art. 202 k.p.c.). Sąd nie bada z urzędu tej niewłaściwości również przed doręczeniem pozwu (art. 202 zd. drugie k.p.c.). Zarzut zgłoszony w terminie późniejszym (np. po złożeniu odpowiedzi na pozew, po pierwszej rozprawie, po wniesieniu sprzeciwu od w yrok u zaocznego), jako spóźniony, sąd powinien odrzucić (np. „odrzucić zarzut niewłaściwości usuwalnej sądu” ). Niewłaściwość nieusuwalną (niedającą się usunąć za pomocą umowy prorogacyjnej) sąd z urzędu bierze pod uwagę w każdym stanie postępowania (ar t. 202 k.p.c.). Jeśli stwierdzi, że jest sądem niewłaściwym, wyda postanowienie, np. „Sąd postanowił stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Wieluniu” (ar t. 200 k.p.c.). Postanowienie, na podstawie którego sąd stwierdza swą niewłaściwość i przekazuje sprawę innemu sądowi (właściwemu), może być w ydane zarówno na rozprawie, jak i na posiedzeniu

niejawnym (art. 200 § 1 k.p.c.). Jeśli postanowieniem takim następuje przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu, mamy do czynienia z postanowieniem zaskarżalny m (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Gdy zostało podjęte na rozprawie - powinno zostać sporządzone na odrębny m druku, natomiast gdy zostało wydane na posiedzeniu niejawny m - powinno zostać doręczone wraz z uzasadnieniem obu stronom (art. 357 § 2 k.p.c.). Omawiane postanowienie wiąże sąd, któremu sprawa została przekazana (art. 200 § 2 k.p.c.). Oznacza to, że sąd, któremu sprawa została przekazana na podstawie takiego prawomocnego postanowienia, nie może stwierdzić swej niewłaściwości, nawet gdyby okazało się, że jest ono wadliwe. Wyjątek dotyczy postanowienia, na podstawie którego sąd niższy (rejonowy) przekazał sprawę sądowi wyższemu (okręgowemu). Jeśli postanowienie takie zostało w ydane na posiedzeniu niejawnym, należy je doręczyć obu stronom bez sporządzania uzasadnienia, nie jest ono bowiem zaskarżalne (art. 357 § 2 w zw. z art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Postanowieniem takim sąd okręgow y nie jest związany. Jeśli stwierdzi, że nie jest sądem właściwym, przekaże sprawę innemu sądowi, któr y uzna za właściwy, nie wyłączając sądu przekazującego (art. 200 § 2 zd. drugie k.p.c.). Artykuł 200 k.p.c. nie ma zastosowania do sytuacji, gdy pozew (w niosek) lub akta sprawy przekazywane są między w ydziałami tego samego (właściwego) sądu (por. rozdział III, 2). Artykuł 15 k.p.c. w yraża zasadę utr walenia właściwości sądu (perpetuatio fori). Zgodnie z tą zasadą, jeżeli w chwili wniesienia pozwu sąd jest właściwy według przepisów dotyczących właściwości sądu, to niezależnie od późniejszych zmian, które określają tę właściwość, pozostaje on właściwy aż do ukończenia postępowania. Zasada ta dotyczy zarów no właściwości rzeczowej (por. następne uwagi), jak i właściwości miejscowej. Jeśli zatem w toku postępowania pozwany zmieni miejsce zamieszkania, które w dacie wniesienia pozwu stanowiło podstawę właściwości miejscowej sądu, to okoliczność ta nie może uzasadniać przekazania spraw y do sądu, w którego okręgu pozwany obecnie zamieszkuje. Ewentualny w niosek o stwierdzenie niewłaściwości i przekazanie sprawy innemu sądowi powinien zostać postanowieniem sądu oddalony. Zasada w yrażona w art. 15 k.p.c. nie ma zastosowania w następujących sytuacjach: 1) jeżeli w sądzie rejonowym nastąpi zmiana powództ wa mająca wpł yw na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.), należy przekazać całe zmieniane powództwo sądowi okręgowemu [art. 15 k.p.c. nie ma zastosowania do w ypadku zmiany powództwa w sądzie powiatowym, w w yniku której sąd wojewódzki staje się dla zmienionego powództwa rzeczow o i miejscowo właściwy; wówczas bowiem ma zastosowanie art. 193 § 2 k.p.c. (postanowienie SN z 18 września 1968 r., II CZ 163/68, LexPolonica nr 322773); zmiana powództwa w sądzie powiatowym, mająca wpływ na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.), uchyla zasadę, że sąd właściwy w chwili w niesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstaw y właściwości zmieniły się w toku sprawy (postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66, LexPolonica nr 366568, OSP 1967, nr 11, poz. 259, z glosą W. Ber utowicza, OSP 1967, nr 11, poz. 259); zmiana powództwa w sądzie rejonow ym polegająca nie tylko na wystąpieniu z nowym, odrębnym roszczeniem, ale także na rozszerzeniu pierwotnego żądania w ramach tego samego roszczenia materialnoprawnego i mająca wpływ na właściwość rzeczową tego sądu, wyłącza stosowanie ar t. 15 § 1 k.p.c. (art. 193 § 2 zd. dr ugie k.p.c.) (postanowienie SA w Gdańsku z 10 września 1992 r., ACz 504/92, OSA 1993, nr 1, poz. 5); 2) jeżeli przy r ozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonow ym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu (art. 18 k.p.c.). Postanowienie o przekazaniu wy maga uzasadnienia; sąd rejonow y więc nie powinien w postanowieniu o przekazaniu spraw y „stwierdzać swej niewłaściwości”, lecz przekazać sprawę w związku z powstałym zagadnieniem prawnym budzącym poważne wątpliwości (np. „Sąd postanowił przekazać sprawę do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi”); 3) jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać spraw y lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd (ar t. 44 k.p.c.). Chodzi tu o przeszkodę, której sąd właściwy nie może pokonać, np. w razie w yłączenia wszystkich sędziów danego sądu od rozpoznawania sprawy. Takiej przeszkody nie stanowi np. zamieszkiwanie świadków w znacznej odległości od sądu, bo można przesłuchać ich w drodze pomocy sądowej przez sąd rejonow y, w którego okręgu zamieszkują. Okresowe utrudnienia związane z dojazdami do sądu miejscowo właściwego do rozpoznania sprawy rów nież nie uzasadniają wyznaczenia innego sądu na podstawie art. 44 k.p.c., do którego wyznaczenia nie wystarcza okoliczność, że za rozpoznaniem spraw y przez ten inny sąd przemawiają względy celow ości, bowiem art. 44 k.p.c. uzależnia w yznaczenie innego sądu niż właściwy od dalej idącej przesłanki, mianowicie od tego,

żeby sąd właściwy nie mógł z powodu przeszkody rozpoznać sprawy (np. „Sąd postanowił: wyznaczyć do rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy w Pabianicach” ). Sądem przełożony m w rozumieniu ar t. 44 k.p.c. jest: 1) sąd okręgow y w stosunku do sądu rejonowego; 2) sąd apelacyjny w stosunku do sądu okręgowego; 3) Sąd Najw yższy w stosunku do sądu apelacyjnego. Jeżeli przemawiają za tym względy celowości, to sąd właściwy w postępowaniu odrę bnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych może - na zgodny w niosek stron przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu rozpoznającemu takie sprawy (np. „Sąd postanowił przekazać sprawę do rozpoznania Sądowi Rejonowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu”) (art. 461 § 3 k.p.c.). W postępowaniu nieprocesowy m ze względów celowościow ych lub z pow odu przeszkody uniemożliwiającej rozpoznanie spraw y przez sąd właściw y - sąd nad nim przełożony wyznaczy inny sąd (art. 508 § 2 i 3 k.p.c.). Sąd przełożony może z urzędu wyznaczyć inny sąd, może także uczynić to na wniosek właściwego organu, a także na wniosek osoby zainteresowanej (np. „Sąd postanowił: wyznaczyć do rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy w Zgierzu” ). We wszystkich wskazanych wypadkach w ystąpienia przeszkody uniemożliwiającej rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy, sąd ten powinien w ydać postanowienie o przedstawieniu akt sprawy sądowi przełożonemu w celu w yznaczenia innego sądu. Na postanowienie takie, jak również na postanowienie sądu przełożonego o w yznaczeniu innego sądu, nie przysługuje zażalenie. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Sądem przełożonym nad sądem powiatowym jest w rozumieniu ar t. 44, 52 § 1 i art. 508 § 2 k.p.c. sąd wojewódzki działający jako sąd pierwszej instancji (uchwała składu siedmiu sędziów SN wpisana do księgi zasad prawnych - z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152; krytyczna glosa T. Rowińskiego, PiP 1973, nr 11, s. 118). 2. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem ar t. 44 k.p.c. (podobnie i art. 508 § 2 k.p.c.) nie ma charakteru normy procesowej, a jest normą o charakterze ustrojowym. Oznacza to, że decyzja sądu przełożonego o wyznaczeniu innego sądu do rozpoznania spraw y nie jest aktem proce sow ym, lecz aktem o charakterze organizacyj no-administracyjnym (por. uchwałę SN z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152). Nie można utożsamiać tej decyzji z czynnością procesową, jaką jest „przekazanie sprawy” w rozumieniu art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c., gdy sąd stwierdzi swą niewłaściwość (art. 200 k.p.c.). Postanowienie o wyznaczeniu sądu nie kończy postępowania w sprawie, możliwości zaskarżenia takiego orzeczenia nie przewiduje też przepis szczególny (art. 394 § 1 k.p.c.) (postanowienie S N z 25 lipca 1984 r., I CZ 84/84, LexPolonica nr 321118).

2. Właściwość rzeczowa

1) 2)

3) 4)

Sprawy cywilne rozpoznawane są w pierwszej instancji zarówno przez sądy rejonowe, jak i sądy okręgowe. Przepisy o właściwości rzeczowej wyznaczają zakres spraw, które r ozpoznają sądy pierwszej instancji. Zasadą jest, że dla spraw cywilnych sensu stricto , które rozpoznawane są zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym, właściwe rzeczowo są sądy rejonowe (art. 16 i 507 k.p.c.). W sprawach tych sąd okręgow y jest sądem pierwszej instancji tylko w przypadkach szczegółowo wskazanych w art. 17, 544, 5671i w ar t. 6911 § 2 k.p.c. Zasada ta obowiązuje także w sprawach z zakresu prawa pracy oraz w sprawach gospodarczych (odnośnie spraw gospodarczych zob. rozdział XX, 3). Zgodnie z art. 17 k.p.c. sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach: o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia, o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkow ych, wzorów przemysłowych, znaków towarow ych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych, o roszczenia wynikające z Prawa prasowego, o prawa majątkowe, w któr ych wartość przedmiotu sporu przew yższa 75 000 zł, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o

5) 6) 7) 8)

uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym, o w ydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni, o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek or ganizacyjnych niebędących osobami prawnymi, któr ym ustawa przyznaje zdolność prawną, o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji, o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez w ydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem. Ustawą nowelizującą z 16 września 2011 r. zmieniony został pkt 4 ar t. 17 k.p.c. przez wykreślenie słów: „a w postępowaniu w sprawach gospodarcz ych sto tysięcy złotych”. Zmiana tego przepisu związana jest z likwidacją postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych. Nie zostały jednak zlikwidowane sądy gospodarcze jako w ydziały w sądach rejonow ych i okręgow ych, w któr ych sprawy gospodarcze rozpoznawane dotychczas zgodnie z art. 4791 -47927 k.p.c., będą w tych sądach r ozpoznawane według reguł ogólnych obowiązujących w procesie (zob. rozdział XX, 3). Z art. 9 ust. 1 ustawy nowelizującej z 16 września 2011 r. w ynika ogólna zasada, że jej przepisy stosuje się do postępowań wszczętych po dniu jej wejścia w życie, z zastrzeżeniem ust. 2-7. Wobec tego, że ustawa weszła w życie po upływie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia, tj. 3 maja 2012 r., należy przyjąć, że dla spraw gospodarczych, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł, a postępowanie w nich wszczęte zostanie 3 maja 2012 r. i później, sądem właściwym rzeczowo będzie sąd okręgowy, natomiast dla spraw, w których postępowanie wszczynane będzie do 2 maja 2012 r. włącznie, sąd okręgow y będzie właściwy rzeczowo tylko wtedy, jeśli w sprawach tych war tość przedmiotu sporu - zgodnie z art. 17 pkt 4 k.p.c. w brzmieniu przed nowelizacją - przewyższa 100 000 zł. Sąd okręgow y orzeka w pierwszej instancji także w sprawach z protestu przeciwko wyborom do organów stanowiących jednostki samorządu ter ytorialnego (art. 392 § 1 ustawy z 5 stycznia 2011 r. - Kodeks w yborczy, Dz.U. Nr 21, poz. 112 ze zm.), w sprawach rejestracji dzienników lub czasopism (art. 20 ustaw y z 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe, Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.). Sąd okręgow y rozpoznaje także sprawy o w ydanie w ypisu aktu notarialnego innym osobom niż wymienione w tym akcie, a ponadto rozpoznaje zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej (art. 110 i 83 § 1 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz.U. 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.). W tym ostatnim przypadku, rozpoznając zażalenie, orzeka jako sąd drugiej instancji (uchwała składu siedmiu sędziów S N z 7 grudnia 2010 r., III CZP 86/2010, LexPolonica nr 2421067). W uchwale z 3 gr udnia 2003 r. (III CZP 93/2003, LexPolonica nr 365056, OSNC 2005, nr 2, poz. 23) Sąd Najw yższy w yjaśnił, że spraw y o uchylenie uchwały stowarzyszenia rozpoznaje sąd rejonowy. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych obowiązuje zasada odwrotna. W pierwszej instancji sprawy te rozpoznają sądy okręgowe, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona została właściwość sądów rejonowych ( por. art. 4778 § 1 i 2 k.p.c.). Dla ogółu spraw majątkowych (cywilnych, z zakresu prawa pracy oraz gospodarczych) jedynym warunkiem właściwości rzeczowej sądu okręgowego jest przekroczenie określonej granicy wartości przedmiotu spor u, tj. 75 000 zł. Reguła ta nie dotyczy spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym (por. rozdział XX, 7). Sprawy te rozpoznawane są w sądzie rejonow ym bez względu na wartość przedmiotu sporu. Powstaje pytanie, jakie znaczenie ma okoliczność, że w sprawie rozpoznawanej przez sąd rejonow y wartość przedmiotu spor u zostanie przekroczona w toku postępowania wskutek zmiany powództwa. W judykaturze i doktr ynie przyjmuje się, że zmiana powództwa w sądzie rejonowym mająca wpł yw na jego właściwość rzeczową (art. 193 § 2 zd. drugie k.p.c.) uchy la dyspozycję art. 15 k.p.c., statuującego zasadę, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstaw y właściwości zmieniły się w toku sprawy (por. postanowienie SN z 2 czerwca 1966 r., II PZ 25/66, LexPolonica nr 366568, OSPiKA 1967, nr 11, poz. 259 oraz rozdział V, 1). W rozważanym w ypadku sąd rejonow y powinien - według ar t. 1303 § 2 k.p.c. - wezwać powoda do uiszczenia w terminie tygodniow ym opłaty od rozszerzonej części powództwa. W razie bezskutecznego upływ u terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. W opisanej sytuacji, w razie

rozszerzenia powództwa ponad kwoty wskazane w art. 17 pkt 4 k.p.c., sąd rejonow y powinien przekazać sprawę sądowi okręgowemu, któr y stał się właściw y. Sąd ten prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Rozpoznanie przez sąd rejonow y spraw y, która ze względu na wartość przedmiotu sporu należy do właściwości rzeczowej sądu okręgowego, nie prowadzi do nieważności postępowania. Jest więc uchybieniem procesow ym, które może być skutecznym zarzutem apelacyjnym tylko wtedy, gdy zostanie w ykazane, że mogło mieć w pływ na wynik sprawy. Wykazanie takiego związku nie wydaje się możliwe. Nieważność postępowaniazachodzi, jeżeli sąd rejonow y orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na war tość przedmiotu sporu (art. 379 pkt 6 k.p.c.). Nieważność postępowania w sprawie, w której sąd rejonowy orzekł mimo właściwości sądu okręgowego bez względu na wartość przedmiotu spor u (art. 379 pkt 6 k.p.c.), zachodzi także w tedy, gdy sprawa została mu przekazana przez sąd okręgow y na podstawie art. 200 k.p.c. (uchwała SN z 26 stycznia 2012 r., III CZP 86/2011, LexPolonica nr 3034723, Biul. SN 2012 nr 1). W przepisach regulujących właściwość sądu okręgowego ustawodawca posłużył się dwoma kryteriami, a mianowicie kryterium przedmiotu sprawy (ratio materiae) oraz kryterium wartości przedmiot u sporu(ratio valoris). Wartością przedmiotu sporu, zgodnie z ar t. 19 § 1 i 2 k.p.c., jest: 1) w sprawach o roszczenia pieniężne, zgłoszone choćby w zamian innego przedmiotu, dochodzona przez powoda kwota, 2) w innych sprawach majątkow ych - kwota pieniężna, którą powód ma obowiązek podać w pozwie, kierując się regułami wskazanymi w art. 20-24 k.p.c. Spośród spraw majątkow ych (roszczeń majątkow ych) powołany art. 19 § 1 k.p.c. w yodrębnił sprawy o roszczenia pieniężne. Takie unormowanie niewątpliwie oznacza, iż obowiązek określenia wartości przedmiotu spor u obciąża powoda nie tylko w sprawach o roszczenia pieniężne, ale we wszystkich sprawach, któr ych przedmiotem sporu jest roszczenie majątkowe. W sprawie majątkowej nieoznaczenie w pozwie wartości przedmiotu sporu jest brakiem formalnym pozwu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), podlegającym uzupełnieniu w trybie wydania przez przewodniczącego zarządzenia, o którym mowa w art. 130 k.p.c. (por. rozdział X I, 2). W praktyce sądowej pojęcie „sprawa mająt kowa” i „sprawa niemająt kowa” nierzadko jest rozumiane mylnie. Zdarza się, że w sprawach, w których powód żąda, aby sąd zobowiązał pozwanego do określonego zachowania się, nie jest wskazywana wartość przedmiotu sporu, sprawy takiej bowiem błędnie nie utożsamia się ze sprawami majątkow ymi. Należy zatem pamiętać, że o majątkowy m lub niemająt kowy m charakterze sprawy rozstrzyga wyłącznie przedmiot sporu, a mianowicie majątkowy lub niemajątkow y charakter dobra, którego ochrony domaga się powód. Jeśli zatem powód np. żąda eksmisji pozwanego z w ynajętego mu lokalu, to domaga się ochrony dobra majątkowego, jakim jest przysługujące mu prawo najmu, na treść którego składają się prawa i obowiązki majątkowe; nie żąda natomiast ochrony dobra niemajątkowego (np. prawa ze stosunków rodzinnych, małżeńskich, dobra osobistego). Często budzi wątpliwości charakter spraw o uchy lenie, ustalenie nieistnienia lub stwierdzenie nieważności uchwał organów osób prawnych. W odniesieniu do tych spraw decydujące znaczenie ma przedmiot zaskarżonej uchwały, nie zaś charakter samego uprawnienia do zaskarżenia uchwały. Nie mogą mieć wpływ u na charakter sprawy - jako sprawy o prawa majątkowe lub niemajątkowe - ewentualne trudności w ustaleniu wartości przedmiotu spor u. Wychodząc z tych założeń, Sąd Najw yższy w uchwale siedmiu sędziów z 10 maja 2011 r. (III CZP 126/2010, LexPolonica nr 2514445, OSNC 2011, nr 11, poz.117) stwierdził, że sprawa o uchylenie, ustalenie nieistnienia oraz o stwierdzenie nieważności uchwały organów spółdzielni jest sprawą o prawa niemajątkowe, w której skarga kasacyjna jest dopuszczalna (art. 3981 § 1 w związku z art. 3982 § 1 k.p.c.), jeżeli przedmiotem zaskarżonej uchwał y są prawa lub obowiązki o charakterze niemajątkow ym i nadał jej moc zasady prawnej. Należy przyjąć, że w licznie rozpoznawanych przez sądy rejonowe sprawach o opróżnienie lokalu mieszkalnego zajmowanego bez tytułu prawnego wartością przedmiotu sporu, odpowiadającą wymaganiu z art. 19 § 2 k.p.c. (także wobec art. 23 2 k.p.c.), będzie kwota pieniężna odpowiadająca trzymiesięcznemu w ynagr odzeniu (odszkodowaniu) za korzystanie z lokalu bez tytułu prawnego. Z kolei w sprawach o opuszczenie lokalu przez domownika, wspólnie korzystającego z lokalu na podstawie użyczenia, wartością przedmiotu sporu może być kwota odpowiadająca jego trzymiesięcznemu udziałowi w należnościach z t ytułu czynszu najmu lokalu, natomiast w sprawach o wydanie nieruchomości zajmowanej przez pozwanego bez tytułu praw nego, po rozwiązaniu umow y

1)

2) 3) 4) 5)

użyczenia, określenie wartości przedmiotu zaskarżenia następuje według zasad przewidzianych w art. 232 k.p.c. (por. postanowienie SN z 8 kwietnia 1997 r., I CKN 18/97, LexPolonica nr 324704, OSNC 1997, nr 10, poz. 145). W praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera - zważywszy na treść ar t. 20 k.p.c. - kwestia właściwego określenia wartości przedmiotu sporu (zaskarżenia) w sprawach, w któr ych przedmiotem żądania są odsetki. W uchwale składu siedmiu sędziów z 21 października 1997 r. (III ZP 16/97, LexPolonica nr 332395, OS NP 1998, nr 7, poz. 204) Sąd Najwyższy w yjaśnił, co jest wartością sporu (zaskarżenia) w sytuacji, gdy żądanie w pozwie sformułowane zostało w następujący sposób: żądanie zasądzenia świadczenia głównego (kapitału) z odsetkami określonymi procentowo od świadczenia głów nego od konkretnej daty (np. od daty opóźnienia w speł nieniu świadczenia - art. 481 § 1 k.c.), żądanie zasądzenia samych odsetek za zamknięty okres - w yliczonych kwotowo lub niewyliczonych (np. w przypadku zapłaty świadczenia głównego po terminie bez odsetek lub w w ypadku przeniesienia wierzytelności z tytułu odsetek na inną osobę), żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kw otowo za pewien zamknięty okres (np. do daty wniesienia pozwu); świadczenie głów ne może być w takim przypadku żądane z odsetkami lub bez odsetek, ale nie żąda się odsetek od odsetek wyliczonych kwotowo, żądanie zasądzenia świadczenia głównego i obok niego odsetek wyliczonych kw otowo za określony, zamknięty okres (np. do czasu wytoczenia powództwa); od odsetek w yliczonych kwotow o żąda się odsetek, żądanie zasądzenia świadczenia głównego, z któr ym zostały zsumowane odsetki za określony, zamknięty okres (np. do czasu wytoczenia powództwa) wraz z odsetkami od tak powiększonego świadczenia głów nego (anatocyzm). Por. uzasadnienie w ymienionej uchwał y. W innych orzeczeniach wskazano, że: jeżeli obok świadczenia głównego dochodzone są odsetki - i to obojętnie w jakiej postaci - określone procentowo czy w yliczone jako kw ota, to zachodzi sytuacja objęta unormowaniem z art. 20 k.p.c., bowiem powód dochodzi świadczenia głównego i „obok” niego świadczenia ubocznego w postaci odsetek (postanowienie SN z 29 września 2000 r., V CKN 71/2000, LexPolonica nr 384113).O zastosowaniu normy art. 20 k.p.c. przy obliczaniu wartości przedmiotu spor u, i odpowiednio wartości przedmiotu zaskarżenia, decyduje to, czy odsetki, pożytki lub koszty są żądane obok roszczenia głów nego. Przesłanka ta nie jest speł niona np. w tedy, gdy powód dochodzi odrębnym pozwem samych odsetek, albo gdy odsetki uległy skapitalizowaniu, tj. po powstaniu zaległości strony zgodził y się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy (art. 482 § 1 k.c.) i powód dochodzi całej tak obliczonej kwoty. Natomiast przesłankę tę należy uznać za spełnioną np. w tedy, gdy powód domaga się określonej sumy z odsetkami, obojętnie czy oznaczonymi jedynie w stosunku procentow ym, czy j uż obliczonymi kwotowo (postanowienie S N z 2 kwietnia 1998 r., I CZ 13/98, LexPolonica nr 330690, „Wokanda” 1998, nr 8, poz. 5). Jeśli sąd ma wątpliwości co do podanej przez powoda (w nioskodawcę) wartości przedmiotu sporu (§ 107 ust. 3 reg. sąd.), powinien - zwłaszcza w sytuacji gdy od prawidłowo ustalonej wartości przedmiotu spor u zależy właściwość rzeczowa sądu lub wysokość opłaty sądowej - wydać na podstawie art. 25 § 1 k.p.c. postanowienie, w którym zarządzi dochodzenie w celu sprawdzenia wartości przedmiotu spor u (np. „Sąd postanowił sprawdzić wartość przedmiotu sporu przez

dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego, któremu zleca dokonanie wyceny nieruchomości, będącej przedmiotem wniosku o zniesienie współwłasności” ).

Postanowienie takie może być wydane z urzędu (na posiedzeniu jawnym lub niejawnym) tylko do chwili doręczenia pozw u (wniosku) pozwanemu (uczestnikowi postępowania nieprocesowego). Po tej chwili sprawdzenie wartości przedmiotu sporu może nastąpić tylko na zarzut pozwanego (uczestnika) zgłoszony przedwdaniem się w spór co do istoty sprawy, a zatem w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie od wyroku zaocznego, sprzeciwie od nakazu upominawczego, w zarzutach od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, a jeżeli pisma takie nie były składane - przez złożenie na rozprawie oświadczenia procesowego poprzedzającego ustosunkowanie się do roszczenia będącego przedmiotem wszczętego postępowania (art. 25 § 2 k.p.c.). Po ustaleniu we wskazanym tr ybie wartość przedmiotu sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania. Zgodnie z § 107 ust. 1 i 2 reg. sąd., jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym, a z treści pisma wynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przekazać innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału wyznacza posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków formalnych pisma, chyba że bez ich usunięcia

nie można wydać postanowienia w przedmiocie odrzucenia pisma lub przekazania sprawy. W przypadku takim nie zachodzi także potrzeba sprawdzania wartości przedmiotu sprawy, chyba że od wartości tej zależy właściwość sądu. Sprawdzenie wartości przedmiotu sprawy powinno nastąpić w każdym w ypadku, w którym podana war tość nasuwa uzasadnione wątpliwości, a od war tości tej zależy właściwość sądu albo wysokość opłat sądow ych. W postępowaniu nieprocesowy m - zgodnie z art. 507 k.p.c. - właściwość rzeczowa co do zasady jest przypisana sądom rejonowym, a wyjątkow o - sądom okręgow ym (np. spraw y o ubezwłasnowolnienie - ar t. 544 § 1 k.p.c., sprawy dotyczące ważności w yborów - por. ustawy wymienione w rozdziale III, 1). WYBRA NE ORZECZENIA (dot. wartości przedmiotu spor u) Sprawy o roszczenia pieniężne i inne mająt kowe 1. Dla określenia wartości przedmiotu sporu lub wartości zaskarżenia w sprawie o roszczenie pieniężne wyrażone w walucie obcej miar odajny jest kurs tej waluty w dniu wniesienia pozwu; późniejsza zmiana kursu jest w tym względzie bez znaczenia (postanowienie SN z 8 sierpnia 2008 r., V CZ 49/2008, LexPolonica nr 2044710). 2. W sprawie o nakazanie opróżnienia mieszkania zajmowanego przez członka spółdzielni na podstawie lokatorskiego prawa do lokalu w kład mieszkaniow y nie wyznacza wartości przedmiotu sporu ani zaskarżenia (postanowienie SN z 16 listopada 1998 r., I CZ 151/98, LexPolonica nr 334142, OS NC 1999, nr 5, poz. 95). Roszczenia z rękojmi, gwarancji, odstąpienie od umowy 3. Wartością przedmiotu sporu w sprawach o roszczenia kupującego o zwrot ekwiwalentnego świadczenia na skutek odstąpienia od umowy wzajemnej jest różnica wartości podlegających zwrotowi świadczeń (postanowienie SA w Łodzi z 12 września 1997 r., I ACz 397/97, LexPolonica nr 327801, OSA Łódź 1997, nr 4, poz. 154). 4. W wypadku gdy kupujący dochodzi na podstawie rękojmi za wady lub gwarancji w ydania w miejsce rzeczy sprzedanej rzeczy w olnej od wad, wartość przedmiotu sporu w yraża się nie w kwocie równej wartości rzeczy wolnej od wad, lecz w różnicy między wartością tej rzeczy a wartością sprzedanej rzeczy wadliwej (postanowienie S N z 8 października 1976 r., I CZ 69/76, LexPolonica nr 312976, OS NC 1977, nr 5-6, poz. 94). Kumulacja roszczeń 5. Zgodnie z art. 21 k.p.c. zliczeniu podlega wartość kilku roszczeń dochodzonych przez powoda, a nie wartość roszczeń kilku powodów (postanowienie SN z 18 lipca 2000 r., I PZ 50/2000, LexPolonica nr 349054). 6. Przepis art. 21 k.p.c. nakazujący przy kumulacji roszczeń przyjmować za podstawę o bliczenia wpisu ogólną war tość połączonych roszczeń nie odnosi się do żądań ewentualnych i alternatywnych (postanowienie S N z 20 kwietnia 1966 r., I CZ 29/66, LexPolonica nr 2522561, OSP 1967, nr 2, poz. 36). Roszczenia pracownicze 7. Przepis art. 231 k.p.c. dotyczy nie tylko umów o pracę, lecz rów nież zatrudnienia na podstawie mianowania, jako że przypisana mu funkcja odnosi się do spraw dotyczących nawiązania, istnienia i rozwiązania szerzej rozumianego stosunku pracy. To, że powód na żadnym etapie postępowania nie dochodził roszczenia określonego jakąkolwiek kwotą pieniężną, nie jest argumentem przemawiającym za niemajątkow ym charakterem jego roszczenia (postanowienie SN z 11 kwietnia 2008 r., I PZ 4/2008, LexPolonica nr 2050228, OS NP 2009, nr 15-16 poz. 204). 8. Sprawa o uznanie w ypowiedzenia zmieniającego za bezskuteczne jest sprawą o prawa majątkowe (postanowienie S N z 4 lutego 2008 r., I PZ 2/2008, LexPolonica nr 2043762). 9. Zgodnie z art. 231 k.p.c., w sprawach o roszczenia pracowników dotyczące istnienia stosunku pracy, podstawą ustalenia wartości przedmiotu sporu jest w ynagrodzenie w kwocie, której przysługiwanie pracow nikowi w okresie objętym sporem nie jest sporne między stronami, a nie wynagrodzenie żądane przez pracownika, które stanowi (lub może stanowić) przedmiot odrębnego roszczenia (postanowienie SN z 20 listopada 2007 r., II PZ 56/2007, LexPolonica nr 2006468, OSNP 2009, nr 3-4, poz. 45). 10. W sprawie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach płacy w związku z wypowiedzeniem umow y o pracę na czas nieokreślony w tej części (w szczególności w zakresie prawa do nagrody jubileuszowej, dodatku za staż pracy oraz specjalnego w ynagrodzenia za wieloletnią pracę bezpośrednio w produkcji) podstawą prawną określenia wartości przedmiotu spo ru jest art. 231 k.p.c., a nie art. 22 k.p.c.(postanowienie SN z 19 stycznia 2006 r., III PZ 14/2005, LexPolonica nr 1087905, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 18).

11. Sprawa o ustalenie stosunku pracy jest sprawą o prawo majątkowe, a nie o prawo niemajątkowe. Dla takiej sprawy zgodnie z art. 231 k.p.c. określa się war tość przedmiotu sporu i w konsekwencji zgodnie z przepisem art. 398 4 § 2 k.p.c. skarga kasacyjna w sprawie o prawo majątkowe powinna zawierać oznaczenie war tości przedmiotu zaskarżenia (postanowienie SN z 13 stycznia 2006 r., I PZ 26/2005, LexPolonica nr 2451734). 12. W sprawie, w której sąd zasądził od pracodawcy na rzecz pracownika odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę za w ypowiedzeniem (art. 45 § 1 lub § 2 k.p. w zw. z art. 471 k.p.), war tość przedmiotu zaskarżenia stanowi dla pozwanego pracodawcy zasądzona kwota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § 2 k.p.c.), a nie suma w ynagrodzenia za pracę za okres jednego roku (art. 231 k.p.c. w zw. z ar t. 368 § 2 k.p.c.) (postanowienie SN z 30 stycznia 2003 r., I PK 263/2002, LexPolonica nr 362824). 13. W sprawie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach w związku z w ypowiedzeniem warunków pracy i płacy wartość przedmiotu zaskarżenia stanowi suma wynagrodzenia za pracę sprzed jego zmiany za okres jednego roku (ar t. 23 1 k.p.c.), niezależnie od tego, czy umowa o pracę uległa rozwiązaniu wskutek odmow y przyjęcia zaproponowanych warunków, czy stosunek pracy trwa na zmienionych warunkach (postanowienie S N z 8 kwietnia 2002 r., I PZ 18/2002, LexPolonica nr 356676, OSNP 2004, nr 6, poz. 102). 14. W sprawie o zasądzenie odszkodowania z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony bez w ypowiedzenia na podstawie ar t. 52 k.p. wartość przedmio tu sporu stanowi podana kw ota pieniężna (art. 19 § 1 k.p.c.), a nie suma w ynagrodzenia za pracę za okres jednego roku (art. 231 k.p.c.) (uchwała SN z 6 gr udnia 2001 r., III ZP 28/2001, LexPolonica nr 353282, OS NP 2002, nr 15, poz. 350). 15. Sprawa o ustalenie w ypadku przy pracy (ustalenie, że konkretne zdarzenie było wypadkiem przy pracy) jest niewątpliwie sprawą o prawa majątkowe, a w takiej sprawie powód ma obowiązek oznaczyć wartość przedmiotu sporu (art. 126 1 § 1 k.p.c., art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), przewodniczący zaś w sądzie pierwszej instancji ma obowiązek w yegzekwować od powoda tę wartość pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 126 1 § 1 k.p.c.). Roszczenie majątkowe nie musi mieć charakteru pieniężnego. Żądanie - a tym samym sprawa, w której to żądanie jest rozpoznawane - ma charakter majątkow y wówczas, gdy zmierza do realizacji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki majątkowe stron, przy czym takimi sprawami mogą być zarówno sprawy o świadczenie, jak i o ustalenie albo o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego. Prawami majątkowymi są wszelkie prawa w ywodzące się bezpośrednio ze stosunków prawnych obejmujących ekonomiczne interesy stron. Niemajątkowe są natomi ast np. prawa służące ochronie dóbr osobistych oraz stosunków rodzinnych pomiędzy małżonkami, krewnymi, powinowatymi. W sprawie o ustalenie w ypadku przy pracy z reguł y jest możliwe (choćby w przybliżeniu, co jest w ystarczające) ustalenie wartości przedmiot u spor u w odniesieniu do ewentualnego roszczenia o jednorazowe odszkodowanie, nawet bez orzeczenia lekarza orzecznika ZUS (postanowienie S N z 5 sier pnia 2009 r., II PZ 6/2009, LexPolonica nr 2371229). Roszczenie o wydanie nieruchomości 16. Od dnia wejścia w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) wartość przedmiotu sporu w sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej bez tytułu prawnego albo na podstawie tytuł u innego niż najem lub dzierżawa jest określana na podstawie ar t. 232 k.p.c. (postanowienie SN z 19 października 2007 r., I CZ 117/2007, LexPolonica nr 1855384, OSNC 2008, nr B, poz. 51). Sprawy działowe 17. Oznaczenie war tości przedmiotu zaskarżenia w sprawach działow ych pozostaje w ścisłej zależności od wyników postępowania w tych sprawach i podlega kontroli sądu w ramach badania, czy zachowane zostały w ymagania formalne środka odwoławczego, a kasacji w szczególności. O wartości przedmiotu zaskarżenia nie przesądza bowiem ani wartość przedmiotu działu, ani wartość udziału wnoszącego środek odwoławczy. Wartość tę określa natomiast zakres kwestionowanego rozstrzygnięcia. Może zatem sprowadzać się do różnicy wysokości oczekiwanej i zasądzonej opłaty (dopłaty), może dotyczyć konkretnych składników majątku spadkowego, o ile ich podział miałby być inny niż przyjęty, w yrażać wartość zaliczenia (niezaliczenia) darowizny na schedę spadkową itp. (postanowienie S N z 5 kwietnia 2002 r., II CZ 25/2002, LexPolonica nr 399164).

3. Właściwość miejscowa

Właściwość miejscową określa zakres kompetencji sądów tego samego rzędu. Służy ona do określenia, który z sądów właściwych rzeczowo jest uprawniony do rozpoznania konkretnej sprawy. Rozróżnia się dwa rodzaje właściwości miejscowej - ogólną i szczególną, a w ramach tej ostatniej - przemienną i wyłączną. Podstawę określenia właściwości ogólnej stanowi miejsce zamieszkania pozwanego (wnioskodawcy), które określa się według przepisów Kodeksu cywilnego, a zatem według art. 25 i nast. k.c. W postępowaniu procesowy m, zgodnie z art. 27 § 1 k.p.c., powództwo w ytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. W postępowaniu nieprocesow ym, jeżeli właściwość miejscowa nie została oznaczona w przepisie szczególnym (por. uwagi niżej), właściw y jest sąd miejsca zamieszkania w nioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd miejsca, w okręgu którego nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania (ar t. 50 8 k.p.c.). Właściwość miejscową w sprawie przeciw ko Skar bowi Państwa określa art. 29 k.p.c., stanowiąc, że powództwo przeciwko Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki or ganizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Artykuł 30 k.p.c. określa właściwość ogólną sądów w sprawach przeciw ko wszystkim - poza Skarbem Państwa - osobom prawnym, a więc rów nież i tym, któr ych działalność obejmuje teren całego kraju. Przeciwko takim podmiotom pow ództw o wytacza się wedł ug miejsca ich siedziby. W odniesieniu do osób prawnych (innych podmiotów) działających na obszarze całego kraju przepis szczególny może określić właściwość miejscową odmiennie niż w art. 30 k.p.c. Przykładem jest art. 9 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.), stanowiący, że powództwo o r oszczenia w ynikające z umów ubezpieczenia można wytoczyć albo według przepisów o właściwości ogólnej, albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego lub uprawnionego z umow y ubezpieczenia. Jeżeli powód nie może powołać się na tego rodzaju przepis szczególny, obowiązany jest w nieść pozew do sądu właściwego dla miejsca siedziby osoby prawnej (innego podmiotu) działającej na obszarze całego kraju, chyba że skorzysta z właściwości określonej w art. 33 k.p.c. Według tego przepisu powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy można w ytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład gł ów ny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Wprowadzając taką regulację, ustawodawca zapewne miał na względzie komplikacje, jakie powstawały w sprawach przeciwko przedsiębiorcom prowadzącym działalność w kilku oddziałach na terenie całego kraju (np. banki), czego wyrazem była chociażby uchwała składu siedmiu sędziów S N z 27 paździer nika 1988 r. (III CZP 43/88, LexPolonica nr 302143, OS NCP 1989, nr 4, poz. 53), w której Sąd Najwyższy wyjaśnił znaczenie art. 30 k.p.c., zaznaczając, że przepis szczególny może właściwość określoną w tym przepisie ustalić w sposób odmienny, a także uchwała Sądu Najwyższego z 4 stycznia 1995 r. (III CZP 148/94, LexPolonica nr 304174, OSNC 1995, nr 4, poz. 61), stwier dzająca, że pow ództwo o roszczenie majątkowe skierowane przeciwko osobie fizycznej prowadzącej ewidencjonowaną działalność gospodarczą, związane z tą działalnością, w ytoczyć można przed sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce prowadzenia tej działalności (zakład). Na podstawie art. 33 k.p.c. oraz art. 431 k.c., zawierającego definicję przedsiębiorcy, zgodnie z którą jest nim także osoba fizyczna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową, nie powinno budzić wątpliwości, że powód może w ytoczyć powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy, którym jest osoba fizyczna, przed sąd właściwości ogólnej (miejsca zamieszkania pozwanego) lub przed sąd właściwości przemiennej, tj. przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Okręgi sądowe ustala Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzeń w ydawanych na podstawie ar t. 20 ustaw y z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.). Na podstawie tego przepisu Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 26 września 2001 r. w sprawie utw orzenia sądów pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 106, poz. 1161 ze zm.) oraz rozporządzenie z 27 września 2001 r. w sprawie utworzenia sądów gospodarczych (Dz.U. Nr 116, poz. 1247 ze zm.), a ponadto obowiązują: rozporządzenie z 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgow ych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz.U. Nr 180, poz. 1508 ze zm.) oraz rozporządzenie z 12 czerwca 2002 r. w sprawie określenia sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste (Dz.U. Nr 95, poz. 843 ze zm.).

Z właściwością szczególną przemienną mamy do czynienia wtedy, gdy pow ód - w granicach wskazanych przepisami - ma prawo w yboru sądu, przed który może wytoczyć powództwo (por. art. 32-371, art. 461 § 1 i art. 4794 w zw. z art. 34 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 16 września 2011 r.). Na podstawie ustaw y nowelizującej z 16 września 2011 r. uchylony został art. 4794 k.p.c. oraz zmieniona została treść art. 34 k.p.c., który w now ym brzmieniu stanowi, że „Powództwo o zawarcie umowy, ustalenie jej treści, o zmianę umowy oraz o ustalenie istnienia

umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, a także o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy można wytoczyć przed sąd miejsca jej wykonania. W razie wątpliwości miejsce wykonania umowy powinno być stwierdzone dokumentem” .

Na skutek tej zmiany powód ma możliw ość wytoczenia przed sąd miejsca w ykonania umowy nie tylko powództwa o ustalenie istnienia umow y, o jej w ykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego w ykonania umowy, ale także powództwa o zawarcie lub zmianę umow y oraz ustalenie jej treści. W świetle przepisów intertemporalnych ustawy nowelizującej z 16 września 2011 r. (art. 9 ust. 1 i art. 11) ma on zastosowanie w sprawach, w któr ych postępowanie wszczęte zostało w dniu 3 maja 2012 r. i później. Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. powód powinien w pozwie - w miarę potrzeby - przytoczyć okoliczności faktyczne uzasadniające właściwość sądu. Niewątpliwie potrzeba taka zachodzi, gdy powód chce skorzystać z właściwości przemiennej. Jeżeli w pozwie okoliczności takie nie zostaną wskazane, sąd powinien postanowieniem stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę sądowi właściwości ogólnej (art. 200 § 1 k.p.c.). Za takim rozwiązaniem opowiedział się także Sąd Najwyższy w uchwale z 21 listopada 2006 r. (III CZP 101/2006, LexPolonica nr 1009860, OS NC 2007, nr 7-8, poz. 103), w której stwierdził, że nieprzytoczenie w pozwie okoliczności uzasadniających właściwość przemienną sądu nie uzasadnia zastosowania ar t. 130 § 1 k.p.c. Artykuł 371 k.p.c. dotyczy szczególnej właściwości przemiennej w sprawach przeciw ko zobowiązanemu z weksla lub czeku. Powództwo w takich sprawach można wytoczyć przed sąd miejsca płatności, a w sprawach przeciw ko kilku zobowiązanym z weksla lub czeku można ich łącznie pozwać przed sąd miejsca płatności lub sąd właściwości ogólnej dla akceptanta albo wystawcy weksla własnego lub czeku. Właściwość szczególna wyłączna polega na tym, że w pewnych sprawach nie można wytoczyć powództwa przed sąd właściwości ogólnej ani przemiennej, lecz należy je w ytoczyć wyłącznie przed inny sąd wskazany w ustawie (art. 38-42 k.p.c.). Właściwość w yłączna przewidziana jest także w postępowaniu nieprocesowy m (np. art. 526 § 1, ar t. 544 § 2, art. 566, 569, 606, 628 i 6942 k.p.c.). Jeżeli w wyniku zmian organizacyjnych nastąpiła zmiana obszaru właściwości sądu, prezes tego sądu niezwłocznie zarządza dokonanie przez przewodniczących właściwych w ydziałów przeglądu akt w celu ustalenia spraw, w których nastąpiła zmiana właściwości miejscowej oraz podjęcie czynności administracyj nych niezbędnych do ich przekazania na podstawie odrębnych przepisów. Sprawy rozpoznawane na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, w któr ych pozew lub w niosek wpłynął do sądu w dniu wejścia w życie przepisów powodujących zmianę właściwości lub w późniejszym terminie, podlegają przekazaniu do sądu właściwego według zmienionych przepisów (§ 42 i 43 reg. sąd.). Czynności związane z tworzeniem i znoszeniem sądów lub zmianą obszar u właściwości powinny być podejmowane zgodnie z § 41-44 reg. sąd. W postępowaniu nieprocesowy m właściwość miejscową określa przepis szczególny, w któr ym za pomocą ogólnego kr yterium (miejsce zamieszkania, miejsce położenia rzeczy) zostaje wskazany sąd właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy. Jeżeli przepis szczególny nie reguluje tej kwestii, zasadą jest, że w sprawach wszczynanych przez złożenie wniosku właściw y jest sąd miejsca zamieszkania w nioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania - miejsca pobytu, natomiast w sprawach, w któr ych postępowanie zostało wszczęte z urzędu - właściwy miejscowo jest sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania (por. także art. 508, 569 i 628 k.p.c.).

ROZDZIAŁ VI

Skład sądu. Wyłączenie sędziego 1. Skład sądu

Zagadnienie należytego składu sądu ma istotne znaczenie, rozpoznanie spraw y bowiem w składzie sprzecznym z przepisami prawa prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego sąd w pierwszej i drugiej instancji orzeka w następującym składzie: 1) w pier wszej instancji: a) co do zasady jeden sędzia (art. 47 § 1 k.p.c.); b) jeden sędzia i dwóch ławników w sprawach procesow ych: - z zakresu prawa pracy o: ustalenie istnienia, nawiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich war unków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub nar uszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, o naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu, z tym zastrzeżeniem, że czynności w yjaśniające przeprowadza się bez udziału ławników (art. 47 § 2 pkt 1 i art. 468 k.p.c.), - ze stosunków rodzinnych o: rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, rozwiązanie przysposobienia (ar t. 47 § 2 pkt 2 k.p.c.). W postępowaniu nieprocesowy m skład jednego sędziego i dwóch ławników przewidziany jest w sprawach o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej (art. 509 k.p.c.). Sąd Najw yższy w uchwale z 20 maja 2011 r. (III CZP 20/2011, LexPolonica nr 2522340, OSNC 2012, nr 1, poz. 4) wyjaśnił, że sprawa o zmianę zawartego w wyroku orzekającym rozwód rozstrzygnięcia o miejscu pobytu dziecka podlega rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego. Sąd Najwyższy w yłożył art. 509 k.p.c., konkludując, że sprawa dotycząca rozstrzygnięcia o miejscu pobytu dziecka - zwłaszcza po zmianach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonanych przez ustawę z 6 listopada 2008 r. (Dz.U. Nr 220, poz. 1431), dotyczących kontaktów z dzieckiem nie jest sprawą o ograniczenie władzy rodzicielskiej, zatem sąd pierwszej instancji orzeka w niej w składzie jednego sędziego. Zdaniem Sądu Najw yższego, rozwiązanie to odpowiada także argumentom ustrojow ym, gdyż ustawodawca - ustanawiając odstępstwa od zasady jednoosobowego składu sądu - miał na względzie sprawy o szczególnym znaczeniu społecznym, a sprawa o ustalenie miejsca pobytu dziecka takiego szczególnego znaczenia nie ma; c) jeden sędzia w postępowaniu pojednawczym (ar t. 185 § 2 k.p.c.); d) trzech sędziów zawodow ych w sprawach o ubezwłasnowolnienie, które rozpoznawane są w trybie nieprocesowym (art. 544 § 1 k.p.c.), ponadto w przypadku, gdy prezes sądu zarządzi rozpoznanie sprawy (na rozprawie) w składzie trzech sędziów zawodowych ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej precedensow y charakter (art. 47 § 4 k.p.c.), a ponadto gdy sąd rozstrzyga o wyłączeniu sędziego (ar t. 52 § 2 k.p.c.) oraz w przypadku, gdy sąd okręgow y odmawia przyjęcia spraw y przekazanej mu przez sąd rejonowy w tr ybie art. 18 § 1 k.p.c. (art. 18 § 2 k.p.c.). W uchwale z 18 marca 2011 r. (III CZP 138/2010, LexPolonica nr 2480747, OS NC 2011, nr 11, poz. 121) Sąd Najwyższy uznał, że o odrzuceniu ponow nego wniosku o wyłączenie sędziego opartego na tych samych okolicznościach (ar t. 531 k.p.c.) orzeka sąd w składzie trzech sędziów zawodow ych, bez udziału sędziego, którego w niosek dotyczy; e) jeden sędzia, gdy wydaje postanowienia poza rozprawą oraz zarządzenia (art. 47 § 3 k.p.c.); 2) w drugiej instancji: a) trzech sędziów niezależnie od rzędu danego sądu (okręgow y, apelacyjny) oraz od rodzaju posiedzenia (art. 367 § 3 k.p.c.); b) jeden sędzia, gdy podejmowane jest postanowienie dowodowe (art. 367 § 3 k.p.c.) oraz postanowienie o przyznaniu i cofnięciu zwolnienia od kosztów sądow ych, o odmowie zwolnienia, o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazania na grzywnę (art. 367 § 4 k.p.c.); c) jeden sędzia w w ypadku rozpoznawania apelacji w postępowaniu uproszczonym (ar t. 505 10 k.p.c.). Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczności także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości lub jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniejszenie kosztów. Minister Sprawiedliwości może zarządzić odbywanie stałych posiedzeń sądów poza siedzibą sądu. Sędziego w jego czynnościach może zastąpić sędzia tego samego sądu, a także delegowany sędzia sądu równorzędnego lub bezpośrednio w yższego al bo bezpośrednio niższego. Zastąpienie, o którym mowa w yżej, może nastąpić na podstawie zarządzenia

przewodniczącego w ydziału lub prezesa sądu, wydanego na w niosek sędziego albo z urzędu, w celu zapewnienia sprawności postępowania. W składzie sądu może brać udział tylko jeden sędzia innego sądu. Sędzia sądu niższego nie może być przewodniczącym składu sądu. Minister Sprawiedliw ości może jednak przyznać sędziemu sądu rejonowego, delegowanemu do sądu okręgowego, prawo przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników albo w składzie jednego sędziego. W tym samym składzie sądu nie mogą brać udziału osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej lub powinowactwa w linii prostej albo w stosunku przysposobienia, małżonkowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami ani referendarzami sądow ymi w tym samym wydziale sądu (art. 6, 43, 45 i 46 u.s.p.). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Nie ma składu sądu lepszego czy gorszego, jest tylko skład zgodny lub sprzeczny z przepisami prawa. Nie ma znaczenia, czy skład sądu został określony bezpośrednio w przepisie prawa, czy też skład ten stał się aktualny dopiero na skutek w ydanego zarządzenia prezesa sądu (orzeczenie S N z 18 grudnia 1968 r., III CZP 119/68, LexPolonica nr 329799, OSPiKA 1970, nr 1, poz. 4). 2. Jeżeli postanowienie zostało w ydane na r ozprawie, powinno być podpisane przez cał y skład sądu (art. 47 k.p.c.). Wyjątek od tej zasady wprowadza jedynie art. 356 k.p.c., któr y stanowi, że postanowienia niekończące postępowania i niezaskarżalne, wydane na posiedzeniu jawnym, wpisuje się do protokołu rozprawy bez spisywania odrębnej sentencji. Te ostatnie postanowienia zatem nie wymagają również podpisu całego składu sądu. Wystarczy podpis przewod niczącego i protokolanta w protokole posiedzenia. Postanowienie o dopuszczalności interwencji ubocznej nie może być zamieszczone w pr otokole rozprawy, powinno być sporządzone odrębnie i podpisane przez wszystkich sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa co do dopuszczalności interwencji ubocznej. Dopóki sentencja takiego orzeczenia nie jest podpisana przez wszystkich sędziów, dopóty orzeczenie nie istnieje, a ogłoszenie go jest pozbawione skutków prawnych. Jednakże zgłoszenie sentencji orzeczenia, mimo braku wszystkich podpisów, zamyka formalnie postępowanie w instancji i daje podstawę do w niesienia środka odwoławczego (postanowienie S N z 13 marca 1969 r., II CZ 216/68, LexPolonica nr 325793, Biul. SN 1969, nr 9, poz. 155). 3. O uzupełnieniu wyroku w zakresie kosztów procesu sąd orzeka w takim samym składzie, w jakim został wydany wyrok (uchwała SN z 12 września 1973 r., III CZP 47/73, LexPolonica nr 310862, OSNCP 1974, nr 5, poz. 83). 4. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia w sprawie o rozwód sąd pierwszej instancji rozpoznaje na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (uchwała SN z 27 lutego 2008 r., III CZP 139/2007, LexPolonica nr 1843527, OSNC 2009, nr 2, poz. 26). 5. W przypadku gdy wśród roszczeń z za kresu prawa pracy dochodzonych w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.) znajduje się roszczenie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy jest sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (ar t. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.), sąd w takim samym składzie właściwy jest także do rozpoznania pozostał ych roszczeń (uchwała SN z 4 lutego 2009 r., II PZP 14/2008, LexPolonica nr 1997642, OSNP 2009, nr 17-18, poz. 218). 6. Sprawę o uregulowanie kontaktów dziadków z wnukami sąd pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego (uchwała S N z 23 lipca 2008 r., III CZP 74/2008, LexPolonica nr 1930665, OSNC 2009, nr 1, poz. 11). 7. Rozpoznanie w postępowaniu zw ykł ym spraw y, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne (art. 72 § 3 w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.), wyłącza stosowanie przepisu o składzie sądu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 47 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy z 15 marca 2007 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektór ych innych ustaw, Dz.U. Nr 112, poz. 766) (uchwała SN z 18 marca 2008 r., II PZP 1/2008, LexPolonica nr 1876618, OSNP 2008, nr 17-18, poz. 248). 8. W sprawie o uznanie wyroku sądu polubow nego wydanego za granicą sąd pierwszej instancji, odrzucając zażalenie na posiedzeniu niejawnym, orzeka w składzie jednego sędziego (ar t. 370 w zw. z art. 397 § 2, art. 47 § 1 i 3 oraz art. 13 § 2 k.p.c.) (uchwała SN z 17 stycznia 2008 r., III CZP 112/2007, LexPolonica nr 1801020, OS NC 2009, nr 1, poz. 5). 9. W sprawie z zakresu prawa pracy w ydanie przez przewodniczącego na posiedzeniu niejawnym postanowienia o otwarciu na nowo zamkniętej rozprawy i jej odroczeniu stanowi naruszenie przepisów postępowania, lecz nie powoduje jego nieważności ze względu na skład sądu

orzekającego sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.) (uchwała S N z 21 grudnia 2004 r., I PZP 10/2004, LexPolonica nr 371562, OS NP 2005, nr 13, poz. 184). 10. W razie ogłoszenia w yroku przez sędziego, który nie brał udziału w jego wydaniu, zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.) (uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 160/2006, LexPolonica nr 1206311, OSNC 2008, nr 1, poz. 7). 11. Naruszenie art. 47 § 1 k.p.c. stanowi o nieważności postępowania wskazanej w art. 379 pkt 4 k.p.c. Również w ydanie w yroku w innym składzie niż ten, który uczestniczył w rozprawie bezpośrednio poprzedzającej ogłoszenie w yroku, prowadzi do takiej nieważności (w yrok S N z 25 czerwca 2009 r., I UK 32/2009, LexPolonica nr 2377217). 12. Zgłoszenie na drodze postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy roszczeń o charakterze cywilnoprawnym nie może prowadzić do ich oddalenia, a jedynie do przekazania spraw y do rozpoznania w postępowaniu „zwykłym”. Rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli podstawę rozstrzygnięcia stanowi stwierdzenie, że strony łączyła umowa cywilnoprawna, prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 47 § 1 i 3 k.p.c.) (postanowienie S N z 9 czerwca 2009 r., II PZP 5/2009, LexPolonica nr 2040580). 13. W sprawie z zakresu prawa pracy w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 1 pkt 1 lit. a k.p.c.) może rozpoznać kilka roszczeń łącznie dochodzonych przez powoda w jednym postępowaniu (ar t. 191 i 193 § 1 k.p.c.), jeżeli wśród nich znajduje się choćby jedno, którego rozpoznanie powinno nastąpić w takim składzie (uchwała SN z 20 marca 2009 r., I PZP 8/2008, LexPolonica nr 2015768, OS NP 2009, nr 17-18, poz. 219).

2. Wyłączenie sędziego A. Uwagi wstępne

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia każdemu prawo do sądu bezstronnego (art. 45 ust. 1). Gwarancją bezstronności sądów przede wszystkim jest właściwy dobór ka dr y sędziowskiej. Tylko sędzia o w ysokim poziomie etycznym i moralnym, mający cechy osobowe pozwalające na obiektyw ne osądzenie prowadzonych spraw i niekierowanie się jakimikolwiek uprzedzeniami do uczestników postępowania sądowego, zdolny jest dochować ślubowania, że będzie „sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według jego sumienia” (art. 66 u.s.p.). Gwarancją prawną do bezstronnego sądu przyjętą w ustawie jest instytucja w yłączenia sędziego, uregulowana w art. 48-52 i 531-54 k.p.c. Kodeks wprowadza dwie kategorie przyczyn wyłączenia sędziego: 1) z mocy ustawy, 2) z mocy postanowienia, które sąd wydaje na żądanie samego sędziego lub na wniosek uczestnika postępowania. Przyczyny wyłączenia sędziego z mocy ustawy został y taksatywnie wymienione w art. 48 § 1 i 3 k.p.c. i opierają się na związkach sędziego z podmiotami lub przedmiotem postępowania. Wobec tego, że w praktyce sądowej wiele wątpliwości powstawało przy ocenie przesłanek wyłączenia z art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c., należy podkreślić, że w yłączenie sędziego na tej podstawie dotyczy nie tylko sytuacji, gdy w wyższej instancji miałby on rozpoznawać środek zaskarżenia od orzeczenia, w którego wydaniu brał udział w instancji bezpośrednio niższej. Taka interpretacja art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. in principio wynika z w yroku Tr ybunału Konstytucyj nego z 20 lipca 2004 r. (S K 19/2002, LexPolonica nr 367720, Dz.U. Nr 169, poz. 1783), w którym Trybunał stwier dził, że art. 48 § 1 pkt 5 w zw. z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4 k.p.c. w zakresie, w jakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy tylko do spraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej, jest niezgodny z ar t. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Utrata mocy tego przepisu we wskazanym zakresie nastąpiła 30 listopada 2004 r. Udział w postępowaniu sędziego wyłączonego z mocy ustawy jest przyczyną nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 4 k.p.c.), która stanowi podstawę apelacji, skargi kasacyjnej i zażalenia (art. 386 § 2, art. 39813 § 1 i art. 395 § 2 k.p.c.), a w przypadku uprawomocnienia się w yroku stanowi podstawę skargi o wznowienie postępowania, jeżeli strona (uczestnik postępowania) przed uprawomocnieniem się nie mogła domagać się w yłączenia (art. 401 pkt 1 k.p.c.). Przyczyny wyłączenia sędziego na jego żądanie lub wniosek strony nie zostały skatalogowane. Przesłanką tego wyłączenia jest w ystępowanie okoliczności tego rodzaju, że mogłoby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (art. 49 k.p.c.). Brak ostrego kr yterium omawianej podstaw y wyłączenia pow oduje, że

ocena, czy w okolicznościach konkretnego przypadku zachodzi taka okoliczność, może być tr udna. Tym bardziej nakłada to na sędziego obowiązek rozważenia wszelkich okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do jego bezstronności, niezależnie od własnego przekonania sędziego o ich zasadności. Niewątpliwie jedną z okoliczności uzasadniających wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 k.p.c. jest zachodzący między sędzią a jedną ze stron lub jej przedstawicielem stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego. Taki stosunek osobisty z reguł y wynika ze stosunku emocjonalnego (przyjaźń, nienawiść, wrogość, niechęć), może także zrodzić się ze stosunku gospodarczego (powiązania kredytowe) lub służbowego. Wprawdzie kontakty służbowe sędziego z adwokatami i radcami prawnymi same przez się nie mogą być uważane za stosunki osobiste (por. postanowienie SN z 25 sier pnia 1971 r., I CZ 121/71, LexPolonica nr 314387, OS NCP 1972, nr 3, poz. 55), mogą jednak, zwłaszcza gdy są intensywne, zrodzić w relacjach konkretnego sędziego i adwokata (radcy prawnego) taki stosunek emocjonalny (zarów no pozytyw ny, jak i negatyw ny), któr y - jeśli jest uzew nętrzni ony zachowaniem sędziego (faw oryzowanie lub okazywanie niechęci) - może uzasadniać wniosek o jego w yłączenie. Stosunek osobisty o wspomnianym charakterze może powstać także wskutek przychylnego odnoszenia się sędziego do jednej strony i nieprzychylnego do dr ugiej. Oczywiście w grę wchodzi nie subiektywne wrażenie strony, lecz jedynie konkretne fakty świadczące o tak r óżnym traktowaniu stron. Takie traktowanie może u strony (a także u osób postronnych) w ywoływać wątpliw ości co do bezstronności sędziego. Samo przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego. Strona może zwalczać wadliwe orzeczenia wydawane przez sąd za pomocą środków odwoławczych, nie może natomiast, przez składanie nieuzasadnionego w niosku o w yłączenie sędziego, wpływać na skład sądu rozpoznającego sprawę. Artykuł 49 i nast. k.p.c. nie przewidują wyłączenia całego sądu (por. orzeczenie SN z 21 listopada 1957 r., 1 CO 27/57, LexPolonica nr 366806, OSPiKA 1958, nr 5, poz. 141). Dopuszczalne i możliwe jest wyłączenie ściśle oznaczonej osoby lub osób, co do których w ystępują wątpliwości, czy ze względu na stosunek osobisty z jedną ze stron lub jej przedstawicielem ustawowym zachowają pełny obiektywizm. Nie jest wykluczone - jeżeli zajdą ku temu podstaw y - w yłączenie wszystkich sędziów zajmujących stanowiska w danym sądzie, w takim jednak przypadku konieczny jest indywidualny wniosek dotyczący każdego sędziego oraz orzeczenie o jego wyłączeniu w konkretnej sprawie. Wniosek o wyłączenie sędziego może zostać zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, z uprawdopodobnieniem przyczyn w yłączenia. Wniosek powinien określać osobę sędziego oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny w yłączenia. Jeż eli dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni powinni być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny w yłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Braki lub niedokładności w tym zakresie uniemożliwiają nadanie wnioskowi właściwego bie gu, co oznacza, że zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c. (por. r ozdział XI). Dopiero od chwili skutecznego, tj. wolnego od wad formalnych, złożenia w niosku sędzia staje się iudice suspecto, a więc dopiero od tej chwili zachodzą ograniczenia jur ysdykcyjne przewidziane w art. 50 § 3 i ar t. 51 k.p.c. (por. postanowienie S N z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/2004, LexPolonica nr 370350, OSNC 2004, nr 12, poz. 207). W przypadku ustnego zgłoszenia wniosku w protokole, poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia protokołu oraz osób uczestniczących w jego spisaniu, należy zamieścić oznaczenie stron, a przede wszystkim dokładnie określone żądanie, tj. wskazanie, którego (któr ych) z imienia i nazwiska sędziego w niosek dotyczy, oraz podanie przyczyn żądania w yłączenia (por. § 27 instr. sąd.).

B. Czynności sędziego

Jeśli sędzia chce mieć pew ność, czy nie zachodzi w yłączenie z mocy ustaw y (art. 48 k.p.c.), albo gdy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby w ywołać wątpliwości co do jego bezstronności (ar t. 49 k.p.c.), powinien bezzwłocznie złożyć przewodniczącemu wydział u, w któr ym orzeka - adresowane do sądu, którego w ydział stanowi jednostkę organizacyjną - pismo, w którym zawiadomi o zachodzącej podstawie swego wyłączenia. Pism o takie - w zależności od tego, czy zostało złożone w związku z wątpliwościami sędziego co do istnienia podstawy w yłączenia z mocy prawa (art. 48 k.p.c.), czy w związku z istnieniem przesłanki w yłączenia z ar t. 49 k.p.c. - powinno

zawierać: w pierwszym prz ypadku - żądanie rozstrzygnięcia, czy wyłączenie ma miejsce, natomiast w drugim przypadku - żądanie w yłączenia. Z chwilą złożenia takiego pisma sędzia powinien powstrzymać się od podejmowania w sprawie jakichkolwiek czynności, nawet niecierpiących zwłoki. Niezastosowanie się do tego zakazu w sytuacji, gdy sąd orzeknie o istnieniu podstawy do w yłączenia z mocy ustaw y, spowoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), natomiast w sytuacji, gdy zostanie uwzględnione żądanie w yłączenia - będzie uchybie niem procesow ym, które może wpłynąć na wynik sprawy (co do żądania sędziego o wyłączenie - por. § 15 „Zbioru zasad etyki zawodowej sędziów”, przytoczonego we „Wprowadzeniu”). Jeżeli wniosek o wyłączenie sędziego złożyła strona, sędzia powinien powstrzymać się od rozpoznania sprawy. Na rozprawie i poza nią może podjąć w yłącznie czynności niecierpiące zwłoki, np. mające na celu zabezpieczenie dowodów. Jeśli taka konieczność nie zachodzi, a w niosek złożony został na rozprawie, sąd powinien ją odroczyć (np. „Sąd postanowił odroczyć rozprawę w związku ze złożonym wnioskiem o wyłączenie sędziego Jana Wróblewskiego” ). Artykuł 48 § 1 i nast. k.p.c. dotyczą tylko w yłączenia sędziego. Wniosek o wyłączenie sądu - jako nieprzewidziany w art. 48-52 i 531 -54 k.p.c. - jest niedopuszczalny i dlatego podlega odrzuceniu. Wyłączenie wszystkich sędziów danego sądu (wydziału sądu) od udziału w sprawie może nastąpić dopiero w przypadku w ykazania co do każdego z tych sędziów, że zachodzą przyczyny wyłączenia. W związku ze złożonym przez str onę wnioskiem o w yłączenie sędzia powinien złożyć wyjaśnienie. Wobec tego, że art. 52 k.p.c. nie określa formy, w jakiej ma być ono złożone, należy przyjąć, że może być złożone nie tylko na piśmie, ale także ustnie - na posiedzeniu jawnym lub niejawnym, na którym sąd rozstrzyga o wyłączeniu (art. 52 § 2 k.p.c.).

C. Czynności sądu W przedmiocie wniosku strony, a także żądania sędziego o jego wyłączenie, orzeka sąd, w któr ym sprawa się toczy (rejonowy, okręgowy, apelacyjny, Sąd Najwyższy), w skł adzie trzech sędziów zawodow ych, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów - sąd nad nim przełożony (co do pojęcia „sądu przełożonego” - por. rozdział V, 1). Z oczywistych względów w składzie orzekającym nie może być sędzia, którego w niosek (żądanie) dotyczy. Przy ustaleniu, czy zachodzi przewidziany w art. 52 § 1 k.p.c. brak dostatecznej liczby sędziów do rozstrzygania o wyłączeniu sędziego, należy mieć na względzie wszystkich sędziów sądu, w któr ym sprawa się toczy, a nie tylko sędziów jednego w ydziału. Postanowienie o wyłączeniu sędziego lub o oddaleniu wniosku strony (żądania sędziego) może być w ydane na posiedzeniu niejawnym (np. „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu

na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie wniosku powoda o wyłączenie sędziego Marka Sprawiedliwego - oddala wniosek”; „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie zgłoszonych przez sędziego wątpliwości co do istnienia podstawy do jego wyłączenia z mocy ustawy - stwierdza, że brak podstaw do wyłączenia sędziego Marka Sprawiedliwego z mocy prawa”; „Sąd Rejonowy w Zgierzu, w składzie…, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa… przeciwko… o zapłatę, w przedmiocie żądania sędziego o wyłączenie od udziału w sprawie - wyłącza sędziego Marka Sprawiedliwego od udziału w sprawie”). W chwili rozstrzygania o w niosku złożonym przez stronę sąd musi dysponować wyjaśnieniami złożonymi przez sędziego. Zgodnie z art. 531 k.p.c. ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach podlega odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. O odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę. Postanowienie może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Zawar te w art. 53 1 k.p.c. unormowanie oznacza, że chodzi tu o sąd w znaczeniu ustrojow ym, a nie o sąd, któr y rozpoznaje sprawę mer ytor ycznie. O odrzuceniu wniosku powinien zatem orzec sąd, w którym sprawa się toczy, w składzie trzech sędziów (art. 531 w zw. z art. 52 k.p.c.). Odmienna wykładnia ar t. 53 1 k.p.c., przyznająca kompetencję do odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego sądowi rozpoznającemu sprawę merytorycznie, może budzić zas trzeżenia z punktu widzenia prawa do rzetelnego procesu. Sąd Najwyższy, dokonując interpretacji zwrotu „o odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę” , doszedł do w niosku, że sądem tym jest sąd rozpoznający sprawę mer ytorycznie, z zastrzeżeniem, że w trzyoso bow ym składzie zawodowym sądu nie może być sędzia, którego wniosek dotyczy (uchwała SN z 18 marca 2011 r., III CZP 138/2010, LexPolonica nr 2480747, OS NC 2011, nr 11, poz. 121).

Zaskarżalne zażaleniem jest postanowienie o oddaleniu wniosku strony o wyłącz enie sędziego (art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.), natomiast nie są zaskarżalne ani postanowienie o wyłączeniu sędziego, ani postanowienia w ydane w przedmiocie zawiadomienia sędziego o istniejącej podstawie jego wyłączenia (uchwała SN z 20 czerwca 1969 r., III CZ P 33/69, LexPolonica nr 355802, OSNCP 1970, nr 3, poz. 42). Nie podlega zaskarżeniu postanowienie o odrzuceniu w niosku, w ydane na podstawie art. 531 k.p.c., skoro nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani też nie zostało wymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c. Zaskarżalność postanowienia oddalającego wniosek strony o wyłączenie sędziego zależy od tego, któr y sąd (pierwszej, drugiej instancji lub sąd przełożony) w ydał takie orzeczenie. W przypadku postanowienia wydanego przez sąd pierwszejinstancji jest ono zaskarżalne zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. Od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego takie zażalenie nie przysługuje zażalenie. W przypadku postanowienia wydanego przez sąd drugiejinstancji zażalenie przysługuje do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji (ar t. 394 2 § 1 pkt 1 k.p.c.). Orzecznictw o Sądu Najwyższego dotyczące kwestii zaskarżalności postanowienia o oddaleniu wniosku o w yłączenie sędziego w ydanego przez sąd dr ugiej instancji, jako sąd przełożony (por. uchwałę SN z 11 marca 1968 r., III CZP 12/68, LexPolonica nr 319072, OSNCP 1968, nr 11, poz. 180, uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, LexPolonica nr 314341, OS NCP 1972, nr 9, poz. 152, uchwałę SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 132, postanowienia SN: z 19 maja 2006 r., I CZ 27/2006, LexPolonica nr 1610033, z 17 września 2003 r., II CZ 80/03 (niepubl.) i z 26 listopada 2003 r., III CZ 117/2003, LexPolonica nr 2112029), straciło na aktualności w tym sensie, że w świetle dodanego do Kodeksu postępowania cywilnego art. 3942 § 1 pkt 1, należy przyjąć, że aktualnie postanowienie o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, w ydane przez sąd dr ugiej instancji (okręgowy lub apelacyjny) jako sąd przełożony jest zaskarżalne w trybie tego przepisu, a więc zażalenie przysługuje do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji (tzw. zażalenie poziome). Sąd Najwyższy rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziego jako „sąd, w który m sprawa się toczy” (art. 52 § 1 k.p.c.) oraz jako sąd przełożony, gdy rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziów sądu apelacyjnego (art. 52 § 1 in fine k.p.c.). W tej drugiej sytuacji Sąd Najwyższy, mimo że „zastępuje” sąd apelacyj ny, który powinien w ydać postanowienie w sprawie wyłączenia sędziego swojego sądu, nie działa jako sąd pierwszej instancji. Pogląd przeciw ny musiałby zakładać możliwość zaskarżenia postanowienia Sądu Najwyższego jako sądu pierwszej instancji, co z oczywistych względów nie wchodzi w rachubę. W tym ostatnim przypadku - z braku odrębnej regulacji - ma odpowiednie zastosowanie art. 52 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821 i art. 391 § 1 k.p.c. Nie ma natomiast potrzeby odpowiedniego stosowania ar t. 52 § 2 k.p.c. dotyczącego składu sądu rozpoznającego wniosek o w yłączenie sędziego (art. 52 § 1 k.p.c.), skoro przepisy o postępowaniu przed Sądem Najw yższym kwestię tę regulują. Wynika z nich, że tylko podczas rozpoznawania skargi kasacyjnej, zażalenia oraz skar gi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 398 10 zd. pierwsze oraz art. 3941 § 3 i art. 42412 k.p.c.) Sąd Najwyższy orzeka w składzie trzech sędziów, a „w pozostałych wypadkach” orzeka w składzie jednego sędziego.

D. Wyłączenie referendarza sądowego, ławnika, prokuratora oraz innych organów sądowych Zgodnie z art. 54 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r. przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się odpowiednio do wyłączenia referendarza sądowego, ławnika, prokuratora oraz innych organów sądow ych. Zmiana tego przepisu polega na tym, że odpowiednim stosowaniem przepisów o w yłączeniu sędziego objęty został także referendarz sądowy, który przed nowelizacją zaliczany był do „innych organów sądowych”, co oznaczało, że wniosek o jego w yłączenie podlegał przekazaniu „odpowiedniemu organowi nadrzędnemu” , tj. prezesowi właściwego sądu. W świetle zmienionego art. 54 k.p.c. o wyłączeniu referendarza sądowego orzeka sąd, w którym sprawa się toczy (art. 52 k.p.c.). Na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie referendarza sądowego przysł uguje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 10 w zw. z art. 54 k.p.c.). Ustawa nowelizująca weszła w życie 3 maja 2012 r. Zważywszy na uregulowanie przyjęte w art. 11 oraz art. 9 ust. 1 i 2 tej ustawy, przepisy o w yłączeniu sędziego mają zastosowanie do wyłączenia referendarza od 3 maja 2012 r. w toczących się postępowaniach bez względu na to, w jakiej dacie zostały wszczęte.

WYBRA NE ORZECZENIA 1. Jeżeli w stosunku do wszystkich sędziów sądów rejonow ych i sędziów sądu wojewódzkiego danego okręgu wojewódzkiego zachodzą przeszkody przewidziane w art. 49 k.p.c., w niosek o wyłączenie sędziów sądu wojewódzkiego jest dopuszczalny, mimo że sprawa znajduje się jeszcze w rozpoznaniu sądu rejonowego (postanowienie SN z 3 lutego 1976 r., II CO 18/75, LexPolonica nr 321862). 2. Przewlekłość postępowania nie należy do tych przesłanek, które uzasadniałyby w yłączenie sędziego od rozpoznania sprawy. Kwestie związane z przewlekłością postępowania mogą być przedmiotem wniosków lub skarg do or ganów nadzor u sądowego, ale nie stanowią one samodzielnej podstawy w yłączenia sędziego od rozpoznania spraw y (postanowienie SA w Katowicach z 9 stycznia 2003 r., I ACz 2327/2002, LexPolonica nr 364373, OSA 2003, nr 9, poz. 41). 3. Wniosek o w yłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość) sędziego, którego dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny w yłączenia. Jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni muszą być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny w yłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Braki lub nieprawidłowości w tym zakresie uniemożliwiają nadanie mu właściwego biegu, co powoduje konieczność wszczęcia postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c.; przeprowadza je sąd (przewodniczący), w którym sprawa się toczy (postanowienie S N z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/2004, LexPolonica nr 370350, OSNC 2004, nr 12, poz. 207). 4. Sędzia, który brał udział w w ydaniu nakazu zapłaty, nie jest w yłączony z mocy samej us taw y od rozpoznania zarzutów od tego nakazu (ar t. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (uchwała SN z 18 marca 2005 r., III CZP 97/2004, LexPolonica nr 375942, OSNC 2006, nr 2, poz. 24). 5. Na podstawie art. 48 § 3 k.p.c. wyłączeniu podlega nie tylko sędzia, któr y brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji, ale także sędzia, któr y brał udział w wydaniu orzeczenia w sądzie pierwszej instancji (postanowienie S N z 8 sier pnia 2007 r., I CZ 87/2007, LexPolonica nr 1944786, OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 68). 6. Sędzia, który uczestniczył w wydaniu wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną, nie jest wyłączony ze składu sądu drugiej instancji orzekającego o odrzuceniu skargi z powodu jej niedopuszczalności, a w konsekwencji, art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie odnosi się do udziału sędziego w wydaniu orzeczenia w postępowaniu dotyczącym badania dopuszczalności skargi kasacyjnej (postanowienie SN z 19 czerwca 2008 r., II PZ 11/2008, LexPolonica nr 2083044, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 287). 7. Sędzia, który brał udział w w yda niu postanowienia odrzucającego skargę kasacyjną (art. 398 6 § 2 k.p.c.) od w yroku objętego następnie skar gą o wznowienie postępowania, nie podlega wyłączeniu od orzekania co do tej skar gi na podstawie art. 48 § 3 k.p.c. (postanowienie SN z 19 czerwca 2008 r., II PZ 11/2008, LexPolonica nr 2083044, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 287). 8. Wyłączeniu z mocy art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie podlega sędzia, któr y w instancji niższej brał udział w wydaniu w yroku częściowego nieobjętego zaskarżeniem i opar tego na innej po dstawie faktycznej i prawnej. Wyłączeniu nie podlega rów nież sędzia, który uczestniczył we wstępnej fazie czynności procesowych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, co do którego została następnie stwierdzona przewlekłość (postanowienie S N z 15 listopada 2007 r., II PZ 51/2007, LexPolonica nr 2006467, OSNP 2009, nr 3-4, poz. 44). 9. Na podstawie art. 401 pkt 1 k.p.c. nie można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności, jeżeli w składzie sądu orzekał sędzia, który mógł być w yłączony na własne żądanie lub na wniosek strony (art. 49 k.p.c.), ale nie był wyłączony z mocy samej ustawy (art. 48 k.p.c.) (postanowienie S N z 20 czerwca 2007 r., I PZ 9/2007, LexPolonica nr 1937750, OSNP 2008, nr 1718, poz. 257). 10. Stwierdzenie w ynikające z ar t. 48 § 3 k.p.c., że o wznowieniu nie może orzekać sędzia, któr y brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą, oznacza, że w w ypadku, gdy to orzeczenie zapadło w sprawie pr owadzonej w kilku instancjach, od rozpoznawania skar gi o wznowienie są wyłączeni wszyscy sędziowie orzekający w sprawie, w której zapadło orzeczenie objęte taką skar gą, w której kolwiek z instancji. Nie ulega też wątpliwości, że orzekaniem co do skargi jest jej rozpoznawanie również na każdym etapie postępowania w sprawie o wznowienie (postanowienie S N z 22 lutego 2007 r., IV CSK 9/2007, LexPolonica nr 2025488). 11. Przyczyny w yłączenia sędziego wymienionej w art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie stanowi uczestniczenie sędziego w postępowaniu przed sądem niższej instancji, jeżeli nie brał udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia (wyrok SN z 23 listopada 2006 r., II UK 93/2006, LexPolonica nr 1721683, OSNP 2007, nr 23-24, poz. 360).

12. Sędzia, któr y brał udział w wydaniu postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu, po jego uchyleniu nie jest wyłączony od merytorycznego rozpoznania sprawy (art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.) (wyrok SN z 7 lipca 2005 r., II PK 349/2004, LexPolonica nr 407036, OS NP 2006, nr 9-10, poz. 155).

ROZDZIAŁ VII Strony

1. Zdolność sądowa A. Podmioty, którym przysługuje zdolność sądowa AA. Uwagi ogólne

1) 2) 3) 4)

Przyjęta w art. 64 § 1 k.p.c. definicja zdolności sądowej - jako zdolności do tego, aby móc występować w procesie jako strona - budzi zastrzeżenia nie tylko z tego pow odu, że nie obejmuje poza procesem - innych rodzajów postępowania, ale także z tego względu, iż z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw wynika, że - nie mając zdolności sądowej - można zająć w postępowaniu sądow ym pozycję strony. Zdolność sądową zatem należy definiować szerzej, przyjmując, że oznacza ona przymiot danego podmiotu (osoby fizycznej, jednostki organizacyjnej) pozwalający na przeprowadzenie z jego udziałem - jako strony, interwenienta ubocznego, uczestnika postępowania nieprocesowego, podmiotów postępowania egzekucyjnego, zabezpieczającego, upadłościowego i naprawczego - ważnego postępowania sądowego. Zdolność sądową rozumie się jako atr ybut zdolności prawnej. Zdolność prawna, w ystępująca w prawie materialnym, to zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych; mają ją osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyj ne, o których mowa w ar t. 331 k.c. Podmioty mające zdolność prawną, a więc podmioty, którym przysługują pewne prawa i które obciążone są określonymi obowiązkami, muszą mieć możliwość obrony sw ych praw i realizacji obowiązków. Czyniąc to na drodze sądowej, muszą być w yposażone właśnie w zdolność sądową. Między zdolnością sądową a zdolnością prawną zachodzi więc ścisły związek. Każdy podmiot, któr y ma zdolność prawną, ma również zdolność sądową. Nie każdy jednak podmi ot w yposażony w zdolność sądową ma zdolność praw ną. Ustawodawca bowiem przyznaje pew nym podmiotom zdolność sądową, mimo że nie są one osobami fizycznymi ani osobami prawnymi, ani też jednostkami organizacyjnymi, o których mowa w art. 33 1 k.c. Należy wyróżnić cztery grupy podmiotów, którym przysługuje zdolność sądowa: osoby fizyczne i osoby prawne (ar t. 64 § 1 k.p.c.), podmioty samodzielne niebędące osobami prawnymi, a mające zdolność prawną (art. 64 § 1 1 k.p.c.), podmioty działające na podstawie przepisów w sprawach dotyczących określonych praw i obowiązków związanych z pewną w ydzieloną masą majątkową, podmioty niesamodzielne, którym przepisy szczególne przyznają samodzielną pozycję w postępowaniu sądow ym.

AB. Osoby fizyczne i osoby prawne

Zgodnie z art. 8 § 1 k.c. każda osoba fizyczna ma zdolność prawną od chwili urodzenia. Wprawdzie przepis ten nie stanowi tego wyraźnie, jednak o nabyciu zdolności prawnej przez osobę fizyczną można mówić tylko w przypadku urodzenia się dziecka żywego. Od chwili narodzin osoba fizyczna ma zdolność sądową odpowiadającą pełnej zdolności prawnej, jaką z tym momentem uzyskuje. Wedł ug art. 9 k.c. istnieje domniemanie, że dziecko przyszło na świat (urodziło się) żywe. Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone ( nasciturus), ma zdolność prawną w zakresie dziedziczenia (art. 927 § 2 i art. 972 k.c., ar t. 75 k.r.o.) oraz w zakresie żądania naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem (ar t. 4461 k.c.) uzależnioną od tego, czy urodzi się żywe. Oznacza to, że nasciturus, mając w zakresie wskazanych praw warunkową zdolność prawną, ma również

warunkową zdolność sądową uzależnioną od tego, czy urodzi się żyw y. Ustanowienie kuratora dla niego reguluje ar t. 599 k.c. Zgodnie z przyjętą w prawie polskim metodą normatywną, osobowość prawną, poza Skarbem Państwa, który w ymieniony został w art. 33 k.c., mają tylko takie jednostki organizacyj ne, któr ym przepisy szczególne osobowość tę przyznają. Przyjęcie normatywnej koncepcji osoby prawnej spowodowało, że żadne przepisy nie wskazują cech konstytutywnych pojęcia osoby prawnej (metoda ogólnego formułowania cech osób praw nych). Dla przyznania osobowości prawnej wymagane jest nazwanie danej jednostki organizacyjnej osobą prawną, nie w ystarczy więc uregulowanie odpowiedniego podmiotowego stosunku prawnego.

AC. Podmioty samodzielne niebędące osobami prawnymi mające zdolność prawną. Pojęcie „organizacje pozarządowe”

Przepisy regulujące status prawny jednostek, o któr ych mowa w art. 64 § 11 k.p.c. - a więc jednostek samodzielnych niebędących osobami prawnymi, do których zgodnie z ar t. 331 § 1 k.c. stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych - z reguły formułują zdolność prawną przez stwierdzenie, że określony podmiot może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, a ponadto zawierają wskazanie, że jednostki te mogą pozywać i być pozywane. Przykładem takiej konstrukcji jest art. 6 ustaw y z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.). Zawarte w tym przepisie wskazanie „wspólnota mieszkaniowa […] może pozywać i być pozywana” jest zbędnym superfluum, skoro bowiem określony podmiot ma przyznaną zdolność prawną („może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania”), to ma zdolność sądową („może pozywać i być pozywanym”). Spor ne w doktrynie i judykaturze zagadnienie podmiotowości prawnej wspólnot mieszkaniowych zostało podjęte w uchwale składu siedmiu sędziów SN z 21 gr udnia 2007 r. (III CZP 65/2007, LexPolonica nr 1784000, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 69) stwier dzającej, że wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać prawa i obowiązki do własnego majątku. Sąd Najw yższy uznał podmiotowość prawną wspólnoty mieszkaniowej tylko w zakresie praw i obowiązków związanych z zarządzaniem (administrowaniem) nieruchomością wspólną, zaznaczając, że jako podmiot stosunków cywilnopraw nych wspólnota mieszkaniowa może posiadać majątek odrębny od majątków właścicieli lokali (majątek własny). Podmiotowość wspólnoty mieszkaniowej nie jest zatem tożsama z podmiotowością praw ną innych niepełnych osób prawnych, których zdolność prawną w yznaczają właściwe im ustaw y ustrojowe, a tym bardziej z podmiotowością prawną osób prawnych. Konsekwentnie należy uznać, że wskazany zakres zdolności praw nej wspólnoty mieszkaniowej wyznacza zdolność sądową tej jednostki organizacyjnej. Przepisy dotyczące omawianej grupy podmiotów niekiedy, poza wskazaniem na możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań, podkreślają prawo nabywania własności nieruchomości i innych praw rzeczowych. W taki sam sposób - ze wskazaniem również na możliwość pozywania i bycia pozwanym - skonstruowany jest art. 11 k.s.h., określający status prawny spółek kapitałow ych w organizacji, a także ar t. 8 k.s.h., określający status prawny spółek handlowych osobow ych, a więc: spółki jawnej (ar t. 22-85 k.s.h.), spółki partnerskiej (art. 86-101 k.s.h.), spółki komandytowej (art. 102-124 k.s.h) i spół ki komandytowo-akcyjnej (art. 125-150 k.s.h.). Jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, którą ustawodawca wyposażył według podobnego schematu - w zdolność prawną, jest główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń. Według art. 106 ust. 1 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.) główny oddział może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywany. W doktrynie sporna jest kwestia, czy Należy podkreślić, że jednostkami organizacyj nymi, o któr ych mowa w art. 64 § 11 k.p.c. są wyłącznie jednostki samodzielne w tym sensie, że nie wchodzą w skład osoby prawnej. Kr yterium tego nie spełniają oddziały spółki kapitałowej będące jednostkami organizacyjnymi osoby prawnej ani państwowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, ponieważ wchodzą w skład osoby prawnej, jaką jest Skar b Państwa, ani t ym bardziej organy państw owe, które wszak nie mają statusu jednostek organizacyjnych. Jednostki takie nie są więc objęte regulacją przewidzianą w ar t. 64 § 1 1 k.p.c. Zdolność sądowa takich jednostek może wynikać z przepisu szczególnego (zob. niżej AE). Przed zmianą Kodeksu postępowania cywilnego dokonaną ustawą nowelizującą z 16 września 2011 r. zdolność sądową miały także - zgodnie z art. 64 § 2 k.p.c. - organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości

prawnej. W noweli dotychczasowe pojęcie „organizacje społeczne” zdecy dowano się zastąpić określeniem „organizacje pozarządowe” , uzasadniając tę zmianę tym, że pojęcie „organizacje pozarządowe” stosowane jest w miejsce określenia „organizacja społeczna” w coraz większej liczbie aktów prawnych. W szczególności zostało ono przyjęte w ustawie z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 ze zm.). Zakres pojęcia „organizacje pozarządowe” jest na tyle szeroki, że obejmuje wszystkie jednostki mieszczące się w dotychczasowym określeniu „organizacje społeczne”, w tym związki zawodowe, a zarazem pozwala ono uniknąć dotychczasowych wątpliwości co do przynależności do kręgu organizacji społecznych np. fundacji. Przyjęte w noweli określenie koresponduje również z szeroko stosowanym obecnie pojęciem „sektora pozarządowego”. Konsekwentnie zmianie uległy wszystkie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, w któr ych występowało pojęcie „organizacja społeczna”. Ustawodawca uznał ponadto, że nie ma potrzeby wyodrębniania or ganizacji pozarządowych jako odrębnej kategor ii podmiotów, który m przysługuje zdolność sądowa, ponieważ organizacje te nie będące bowiem osobami prawny mi - zgodnie z art. 64 § 11 k.p.c. - uzyskują przy miot zdolności sądowej tylko wówczas, gdy ustawa przyznaje im zdolność prawną. W kontekście art. 64 § 11 k.p.c. przepis art. 64 § 2 k.p.c., który stanowił, że zdolność sądową mają także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej, stał się zbędny i dlatego został uchylony. Modyfikując dotychczasowe przepisy dotyczące or ganizacji społecznych uznano, że dla uzyskania przez organizację legitymacji pr ocesowej w celu wytoczenia powództwa na rzecz osoby fizycznej, niezbędne będzie - czego nie przewidywał y przepisy dotyczące organizacji społecznych - uprzednie udzielenie przez tę osobę pisemnej zgody na występowanie organizacji pozarządowej na jej rzecz w konkretnej sprawie. Zgodnie ze znowelizowanym ar t. 62 k.p.c. do organizacji pozarządowych wytaczających powództwo na rzecz osób fizycznych, stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze wytaczającym powództw o na rzecz oznaczonej osoby, z wyjątkiem ar t. 58 zd. dr ugie k.p.c. - co jest kolej ną istotną zmianą w stosunku do dotychczasow ych uregulowań dotyczących organizacji społecznych. Oznacza to, że strona, na której rzecz, za jej zgodą, w ytoczone zostało powództwo przez organizację pozarządową, nie korzysta - mimo że ma status niebiorącej udziału w sprawie strony w znaczeniu materialnym - z dodatkowego, przewidzianego w art. 58 zd. drugie k.p.c. - mechanizmu chroniącego ją przed niekorzystnym orzeczeniem. Innymi słowy, w sprawach o roszczenia majątkowe prawomocne ich r ozstrzygnięcie pozbawia osobę fizyczną, na rzecz której organizacja pozarządowa wytoczyła powództwo, upraw nienia do dochodzenia sw oich roszczeń w całości lub w tej części, w której nie zostały zasądzone. Takie rozwiązanie uzasadnione jest tym, że organizacja pozarządowa, odmiennie niż prokurator, może w ytoczyć powództwo na rzecz osoby fizycznej w yłącznie za jej zgodą. Rodzaje spraw, w których organizacje pozarządowe mogą wytaczać powództwo na rzecz osoby fizycznej w ymienione zostały w art. 61 k.p.c. Organizacje pozarządowe mogą rów nież przystąpić do strony w toczącym się postępowaniu. Do przystąpienia organizacji pozarządowej do strony odpowiednie zastosowanie mają przepisy o interwencji ubocznej, do której nie mają odpowiedniego zastosowania przepisy o współuczestnictwie jednolitym (tzw. interwencja uboczna niesamoistna). Organizacja pozarządowa powinna dołączyć do pozwu lub swego przystąpienia do strony wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej. Dołączenie takiej zgody stanowi warunek formalny pisma procesowego, którego brak podlega usunięciu zgodnie z art. 130 k.p.c. Trzecią formą udział u organizacji pozarządowych w postępowaniu sądow ym, poza możliwością wytoczenia powództwa oraz przystąpieniem do strony w toczącym się postępow aniu, jest przedstawienie sądowi istotnego dla sprawy poglądu w yrażonego w uchwale lub oświadczeniu ich należycie umocowanych organów.

AD. Podmioty działające na podstawie przepisów w sprawach dotyczących określonych praw i obowiązków związanych z pewną wydzieloną masą majątkową

W przepisach prawa materialnego i procesowego została przyznana określonym podmiotom zdolność sądowa w celu ochrony określonej masy mająt kowej. Podmiotami tymi są: wykonawca testamentu (art. 988 § 2 k.c.), kurator spadku (art. 667 § 2 w zw. z art. 935 § 1 k.p.c.), zarządca egzekucyjny nieruchomości (art. 935 § 1 k.p.c.), syndyk masy upadłości (ar t. 173 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361

ze zm.). Zdolność sądowa w ykonawcy testamentu, kuratora spadku oraz zarządcy egzekucyjnego nieruchomości w ynika z użycia w przepisach poświęconych tym podmiotom wyrażenia „może pozywać i być pozwany”. Natomiast w przypadku syndyka masy upadłości przepisy został y tak skonstruowane, iż nie może budzić wątpliw ości, że ma on zdolność sądową.

AE. Podmioty niesamodzielne, którym przepisy szczególne przyznają samodzielną pozycję w postępowaniu sądowym

W obrocie cywilno-prawnym w ystępują także podmioty niesamodzielne, który m przepisy szczególne przyznają zdolność sądową, czyniąc je samodzielnymi podmiotami w postępowaniu sądowym. Obowiązują także przepisy dotyczące jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa oraz organów państw owych, które, mimo braku jednoznacznej w nich regulacji odnośnie do zdolności sądowej takich jednostek lub organów, należy uznać - w drodze interpretacji - za przepisy przyznające zdolność sądową jednostkom Skarbu Państwa lub or ganom państwow ym. Ustawodawca w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w przepisach pozakodeksowych niektórym takim podmiotom (niebędących ani osobami prawnymi, ani osobami ustawow ymi) w sposób w yraźny przyznał zdolność sądową, stanowiąc, że „mają zdolność sądową i procesową”; w przypadku innych jednostek uczynił to, używając formuł y „są stroną postępowania przed sądem”. Jednostkami z pierwszej grupy są: pracodawca w sprawach z zakresu prawa pracy oraz organ rentow y w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.), rada pracownicza przedsiębiorstwa oraz dyrektor przedsiębiorstwa w ściśle określonych w art. 6911 k.p.c. sprawach rozstrzygających wew nętrzne spor y w przedsiębiorstwach państwow ych (art. 691 3 k.p.c.). W tej grupie podmiotów należy wskazać ponadto na specjalny zespół negocjacyjny, europejską radę zakładową, przedstawicieli reprezentujących pracowników oraz zarząd centralny - w sprawach wskazanych w ar t. 36 ust. 3 ustawy z 5 kwietnia 2002 r. o europejskich radach zakładowych (Dz.U. Nr 62, poz. 556 ze zm.), także specjalny zespół negocjacyjny, organ założycielski, innych przedstawicieli pracowników oraz właściwy organ spół ki eur opejskiej - w sprawach w ymienionych w art. 113 ust. 2 ustawy z 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (Dz.U. Nr 62, poz. 551 ze zm.), ponadto specjalny zespół negocjacyjny, zespół przedstawicielski oraz właściwy organ spółki uczestniczącej lub organ zarządzający spółki powstałej w wyniku połączenia transgranicznego spółek - w sprawach, o których mowa w art. 44 ust. 3 i art. 45 ust. 2, zgodnie z art. 46 ustaw y z 25 kwietnia 2008 r. o uczestnictwie pracowników w spółce powstałej w wyniku transgranicznego połączenia się spółek (Dz.U. Nr 86, poz. 525), a także zespół negocjacyjny, organ przedstawicielski, innych przedstawicieli pracowników oraz właściwy organ spółdzielni europejskiej - w sprawach przewidzianych w art. 93 ust. 2 ustaw y z 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej (Dz.U. Nr 149, poz. 1077 ze zm.). Drugą grupę podmiotów tworzą: Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawach z zakresu ochrony konkurencji (art. 47929 § 1 i 2 k.p.c.), Prezes Urzędu Regulacji Energetyki w sprawach z zakresu regulacji ener getyki (art. 479 50 § 1 k.p.c.), Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty (art. 47961 k.p.c.), Prezes Urzędu Transportu Kolejowego w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 47972 k.p.c.). Na gr uncie art. 460 § 1 k.p.c. nie budzi wątpliwości, że w sprawach z zakresu prawa pracy, w któr ych jako pracodawca występuje urząd państwow y, stroną jest ten urząd, nie zaś Skarb Państwa. Podobnie należy ocenić pozycję procesową niemającego osobow ości prawnej organu rentowego, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.). Organ rentow y, jakim jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, posiada osobowość praw ną (art. 66 ust. 1 ustaw y z 13 paździer nika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), a zatem zdolność sądową „czerpie” z przyznanej mu osobowości prawnej, nie zaś na podstawie szczególnego przepisu. Pozostałe organy rentowe nie mają statusu „państwowych osób prawnych”. Organy te, mając z mocy art. 460 § 1 k.p.c. przyznaną zdolność sądową, zachow ują samodzielną pozycję w postępowaniu sądowym w sprawach z zakres u ubezpieczeń społecznych. Organami rentow ymi w r ozumieniu ar t. 476 § 4 k.p.c. są: 1) Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego - właściwy w sprawach ubezpieczenia społecznego rolników (art. 2 ustaw y z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tekst jedn. Dz.U z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.);

2) dyrektor wojskowego biura emer ytalnego - właściw y w sprawach zaopatrzenia emer ytalnego żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (art. 31 ustaw y z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodow ych oraz ich rodzin, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm., oraz § 2 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 10 lutego 2012 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organów w sprawach zaopatrzenia emer ytalnego żołnierzy zaw odow ych oraz uprawnionych członków ich rodzin, Dz.U. z 2012 r., poz. 194); 3) Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji właściwy w sprawach zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i uprawnionych członków ich rodzin (§ 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 października 2004 r. w sprawie trybu postępowania i właściwości organu w zakresie zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu i Państw owej Straży Pożarnej oraz ich rodzin, Dz.U. Nr 239, poz. 2404 ze zm.); 4) Dyrektor Biura Emer ytalnego Służby Więziennej - właściwy w sprawach zaopatrzenia emer ytalnego pracowników Służby Więziennej oraz upraw nionych członków ich rodzin (§ 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 30 stycznia 2004 r. w sprawie tr ybu postępowania i właściwości organu w sprawach zaopatrzenia emer ytalnego funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz uprawnionych członków ich rodzin, Dz.U. Nr 27, poz. 241); 5) szef wojewódzkiego sztabu wojskowego wyznaczony przez dowódcę właściwego okręgu wojskowego albo Minister Obrony Narodowej - właściwi w sprawach świadczeń odszkodowawczych przysługujących w razie w ypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową (art. 22 ust. 2 ustaw y z 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową, Dz.U. Nr 83, poz. 760 ze zm., i § 18 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z 15 września 2003 r. w sprawie postępowania w razie wypadku lub ujawnienia choroby, pozostających w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej, Dz.U. Nr 175, poz. 1707 ze zm.); 6) Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, Komendant Główny Policji, komendanci w ojewódzcy (Stołeczny) Policji, Komendant-Rektor Wyższej Szkoł y Policji w Szczytnie oraz komendanci szkół policyjnych, dyrektor instytutu badawczego Policji, Komendant Głów ny Straży Granicznej, komendanci oddziałów Straży Granicznej, Komendant Centrum Szkolenia Straży Granicznej , Komendant Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej oraz Komendant Ośrodka Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej, Komendant Główny Państwowej Straży Pożar nej, komendanci wojewódzcy Państwowej Straży Pożarnej, komendanci powiatowi (miejscy) Pa ństwowej Straży Pożarnej, komendanci szkół Państwowej Straży Pożar nej, dyrektor państwowego instytutu badawczego Państwowej Straży Pożarnej, dyrektor Centralnego Muzeum Pożarnictwa, Szef Biura Ochrony Rządu (§ 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 marca 1992 r. w sprawie przyznawania i wypłaty odszkodowań przysługujących w razie w ypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Biurze Ochrony Rządu, Dz.U. Nr 29, poz. 129 ze zm.); 7) Minister Sprawiedliwości, Dyrektor Generalny Służby Więziennej, dyrektor okręgowy Służby Więziennej, dyrektor zakładu karnego i dyrektor aresztu śledczego, Komendant Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej, komendant ośrodka szkolenia Służby Więziennej, komendant ośrodka doskonalenia kadr Służby Więziennej - właściwi w sprawach przyznawania i wypłaty odszkodowań przysługujących w razie w ypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Służbie Więziennej [§ 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 lipca 2010 r.w sprawie postępowania dotyczącego przyznawania odszkodowań i zwrotu kosztów zaopatrzenia w w yroby medyczne funkcjonariuszom Służby Więziennej, Dz.U. Nr 142, poz. 957, w zw. z art. 118 ust. 15 ustawy z 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.)]. Kontrowersje może budzić kwestia, czy do omawianej grupy podmiotów należy zaliczyć takżepaństwowe jednostki organizacyjne oraz organy państwowe, które ustawodawca jedynie wymienił w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego określających uprawnienie do w ystąpienia z określonymi żądaniami, nie stwierdzając jednak - ani w sposób wyraźny, jak to uczynił w art. 460 § 1 i art. 6913 k.p.c., ani przez użycie formuły przyjętej w art. 47929 § 1 i 2, art. 47950 , art. 47961 § 1 i art. 47972 k.p.c. - że są stroną postępowania przed sądem. Samo wymienienie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego takich jednostek, jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej określonego żądania, nie zawsze oznacza przyznanie

1)

2) 3)

4) 5)

im zdolności sądowej, w wielu przypadkach jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu Państwa. Przepisami tymi są: art. 1891 k.p.c., zgodnie z któr ym uprawnienie z art. 189 k.p.c. przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkow ych, art. 635 § 2 k.p.c., według którego w niosek o zabezpieczenie spadku zgłosić może „właściwy urząd skarbowy”, art. 655 § 1 k.p.c., zgodnie z któr ym sąd na w niosek „właściwego urzędu skarbowego” może nakazać spadkobiercy złożenie oświadczenia oraz zapew nienia o treści przewidzianej w tym przepisie, a także w ykazu przedmiotów spadkow ych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli są spadkobiercy wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, jak r ównież z w yjaśnieniem podstaw y prawnej tych praw, art. 922 k.p.c., który wśród uczestników postępowania przewidzianego w tym przepisie wymienia „organ, który zawarł umowę o użytkowanie wieczyste” , art. 47938 k.p.c., któr y wśród podmiotów upraw nionych do wytoczenia powództwa w spr awach rozpoznawanych według przepisów o postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47936 -art. 47948 k.p.c.) w ymienia Prezesa Urzędu Ochr ony Konkurencji i Konsumentów. Jako przy kłady regulacji pozakodeksowych, w których jednostki organizacyj ne (np. ministerstw o, urząd w ojewódzki, urząd skarbow y), a także organy państwowe (np. minister, prezes urzędu) zostały tylko wymienione jako podmioty uprawnione do w ystąpienia z określonymi żądaniami, bez wskazania, że przysługuje im zdolność sądowa, należy podać: art. 6 ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.), art. 144a i 146 ust. 1 ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.), art. 2 ust. 1 ustawy z 21 czerwca 1990 r. o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób praw nych (Dz.U. Nr 44, poz. 255 ze zm.), art. 5a ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysł ugujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), art. 46a ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państw owych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.). Odpowiedź na pytanie, czy samo w ymienienie tych jednostek i organów w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisach pozakodeksow ych, jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej określonego żądania, oznacza przyznanie im zdolności sądowej, czy jest jedynie wskazaniem statio fisci Skar bu Państwa, nie jest łatwa. Jeśli przyjmiemy założenie, że ustawodawca nie przez przypadek w niektór ych przepisach poświęconych jednostkom niesamodzielnym przyznaje im zdolność sądową, używając określeń: „mają zdolność sądową i procesową”, „są stroną postępowania przed sądem”, „są stroną postępowania”, „są stroną”, w innych zaś, określając uprawnienie do w ystąpienia z określonym żądaniem, jedynie wymienia państw ową jednostkę organizacyjną lub organ państwow y, to prima facie narzuca się w niosek, że w tej drugiej grupie przepisów ustawodawca posłużył się swego rodzaju skrótem myślowym przy określaniu uprawnionego podmiotu, któr ym zawsze jest Skarb Państwa, nie zaś w ymienione w tych przepisach państwowe jednostki; one są tylko właściw ymi stationes fisc.(por. uzasadnienie uchwały S N z 7 kwietnia 2006 r., III CZP 50/2006, LexPolonica nr 414503, OSNC 2007, nr 6, poz. 80). Przyjęcie takiego stanowiska byłoby zbytnim uproszczeniem, nie zawsze bowiem musi oznaczać, że jednostki te występują w yłącznie jako stationes fisci Skarbu Państwa. Należy uznać, żew zależności od tego, czy przyznane w konkretnych przepisach uprawnienie dla tych jednostek dotyczy działalności państ wa w sferze dominium, czy w ramach imperium, występują one w pier wszy m przypadku jako jednost ki reprezentujące Skarb Państwa, w drugim zaś przypadku jako podmioty posiadające zdolność sądową. Stanowisko, że „właściwy urząd skarbowy”, o którym mowa w ar t. 635 § 2 k.p.c. w ystępuje w tym przepisie jako statio fisci Skarbu Państwa, zostało przyjęte w postanowieniu Sądu Najw yższego z 16 marca 2005 r. (IV CK 675/2004, LexPolonica nr 399074, OSNC 2006, nr 2, poz. 35).W art. 635 § 2 k.p.c. urząd skarbow y wymieniony został wśród podmiotów uprawnionych do zgłoszenia wniosku o zabezpieczenie spadku, natomiast na podstawie art. 655 § 1 k.p.c. na w niosek właściwego urzędu skarbowy sąd spadku może nakazać spadkobiercy złożenie oświadczenia, w ykazu oraz zapewnienia, o któr ych mowa w tym przepisie, z kolei art. 922 k.p.c. wskazuje - wśród uczestników postępowania egzekucyjnego, prowadzonego według przepisów o egzekucji z

nieruchomości, gdy przedmiotem egzekucji jest użytkowanie wieczyste - „organ, który zawarł umowę o użytkowanie wieczyste”. Or ganem tym jest starosta, jeżeli przedmiotem użytkowania wieczystego są gr unty należące do zasobu nieruchomości Skar bu Państwa (art. 20-23 ustaw y z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.). Starostę, któr y notabene nie jest or ganem państwowym ani „organem Skarbu Państwa”, należy traktować - gdy realizuje zadania z zakresu administracji rządowej - jako podmiot reprezentujący Skarb Państwa. Starosta nie może więc - gdy dochodzi roszczeń w ynikających z tych zadań - skutecznie przypisywać sobie statusu strony (uczestnika postępowania) w postępowaniu sądowym; powinien jako stronę pow odową wskazać Skarb Państwa, a siebie oznaczyć tylko jako statio fisci Skarbu Państwa, dodając, że dochodzi roszczenia w ramach zadań z zakresu administracji rządowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 października 2002 r., I CKN 448/2001, LexPolonica nr 362100, OSP 2003, nr 7-8, poz. 99). Okoliczność, że ustaw odawca w wielu przepisach tylko w ymienia państwowe jednostki organizacyjne (organy państwowe) w kontekście przyznanych uprawnień do wystąpienia z określonymi żądaniami, nie używając jakichkolwiek określeń wskazujących na przyznanie im zdolności sądowej, nie przesądza o braku zdolności sądowej takich jednostek lub or ganów państwow ych. Kryterium przesądzający m jest charakter działalności podejmowanej przez określoną jednost kę lub organ państ wowy w ramach uprawnienia przewidzianego w przepisach szczególnych. Jeśli jest to działalność państ wa w sferze dominium, jednost ki takie występują jako stationes fisci Skarbu Państwa, w przypadku natomiast działalności o charakterze władczy m (imper ium) należy przyjąć, że mają zdolność sądową, mimo braku wyraźnego jej przyznania; mogą więc zajmować samodzielną pozycję w postępowaniach sądowych w sprawach wy mienionych w tych przepisach. Dokonując takiego rozróżnienia, Sąd Najwyższy w uchwale z 7 kwietnia 2006 r., III CZP 22/2006, LexPolonica nr 404703 (OSNC 2007, nr 2, poz. 23) uznał, że w sprawie o nakazanie na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) opublikowania sprostowania państwowa jednostka or ganizacyjna, jaką jest Najwyższa Izba Kontroli, ma zdolność sądową, bowiem, wytaczając takie powództwo, realizuje publicznoprawne interesy państwa (imperium), nie zaś cywilnopraw ne interesy Skar bu Państwa ( dominium). Kierując się takim samym rozumowaniem, Sąd Najwyższy w wyroku z 28 stycznia 2010 r., IV CSK 261/2009, LexPolonica nr 2132065 (OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 96), stwierdził, że or gan kontroli skarbowej, wytaczając powództwo na podstawie art. 1891 k.p.c. w zw. z art. 199a § 3 ustaw y z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), pozostaje ze stroną pozwaną w yłącznie w administracyj nym stosunku prawa podatkowego, wynikającym z publicznej, a nie cywilnej natur y zobowiązania. Działanie organu kontroli w sferze imperium - inaczej niż w przypadku działania urzędu skarbowego podejmowanego w ramach dominium na podstawie art. 635 § 2 i art. 655 § 1 k.p.c. - stanowi uzasadnienie dla jego samo dzielnej pozycji w procesie cywilnym. Należy dodać, że niekiedy określony podmiot jest od str ony strukturalnej jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej przedsiębiorcą wykonującym także zadania z zakresu administracji publicznej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 k.p.c. i po skreśleniu ar t. 4797 k.p.c. podmiot taki będzie w ystępował jako statio fisci S karbu Państwa. Jeśli jednostka taka, określając siebie pow odem, opiera żądanie na twierdzeniu, że jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa, wówczas sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony powodowej, lecz powinien odrzucić pozew z braku zdolności sądowej po stronie powodowej (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Sąd Najw yższy, w yrażając taki pogląd w uchwale z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/2001, LexPolonica nr 350891 (OSNC 2001, nr 10, poz. 147), trafnie zaznaczył, że wprawdzie sąd jest obciążony obowiązkiem czuwania nad tym, aby Skarb Państwa był w postępowaniu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy, jednak obowiązek ten może być realizowany tylko wtedy, gdy Skarb Państwa jest stroną procesu. Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, ale także zasada zakazująca sądowi narzucania kom ukolwiek roli powoda. Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 2010 r., III CZP 62/10, LexPolonica nr 2386360 (OSNC 2011, nr 2, poz. 15) dotyczącej zdolności sądowej oraz zaskarżania orzeczeń przez Skarb Państwa, stwierdził, że wpis w księdze wieczystej prawa własności Skar bu Państwa, wskazujący jako trwałego zarządcę - określoną jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa nieposiadającą osobowości prawnej, może być zaskarżony apelacją w niesioną przez Skarb Państwa reprezentowany przez inną jednostkę organizacyjną, opartą na zarzucie, że zarząd przysługuje tej innej jednostce.

Uchwała ma istotne znaczenie, gdyż wyjaśnia, że w postępowaniu nieprocesowy m Skarb Państ wa może być reprezentowany przez jednost ki organizacyjne mające „własny ”, wynikający z prawa pozytywnego, interes w rozstrzygnięciu sprawy. Szerzej na temat materialnoprawnej i procesowej konstr ukcji reprezentacji Skar bu Państwa zob. rozdział VII, 4, B i C. Zdolność sądową cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jednostek organizacy jnych niebędących osobami prawny mi określa się według prawa właściwego dla ich zdolności prawnej (art. 1117 § 1 k.p.c.). Dla cudzoziemca prawem właściwym w kwestii zdolności sądowej jest, co do zasady, jego prawo ojczyste (por. art. 11 i 17 ustaw y z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe, Dz.U. Nr 80, poz. 432). WYBRA NE ORZECZENIA 1. W sprawach o roszczenia związane z działalnością państw owych jednostek organizacyjnych powołanych na podstawie ustaw y z 28 września 1991 r. o lasach ( Dz.U. Nr 101, poz. 444) stroną jest Skarb Państwa, a także w postępowaniu przed sądem gospodarczym (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 14 października 1994 r., III CZP 16/94, LexPolonica nr 298867, OS NC 1995, nr 3, poz. 40). 2. Spółka prawa cywilnego, o której mowa w ar t. 860 k.c., a której ustawodawca nie przyznał osobowości prawnej pozostaje wedł ug obowiązującego porządku prawnego spółką osobową, organizacją wspólników związanych wspólnością w celu gospodarczym i współwłasnością łączną w odniesieniu do zgromadzonego majątku spółki. Podmiotowość prawna przysługuje w niej tylko wspólnikom. Nie jest uzasadnione przeciwstawianie spółki cywilnej jej wspólnikom i zajmowanie stanowiska, że proces przeciw ko spółkom cywilnym nie jest procesem wspólników (uchwała SN z 28 lutego 1995 r., III CZP 21/95, LexPolonica nr 304176, OS NC 1995, nr 7-8, poz. 104). Pozwanie spółki cywilnej w ymaga wskazania jej wspólników właśnie dlatego, że proces przeciw ko spółce jest w istocie procesem przeciw ko jej wspólnikom, bo do nich należy pełnia praw i obowiązków w spółce i im tylko przysługuje w świetle art. 64 § 1 k.p.c. zdolność sądowa, tj. zdolność występowania w procesie w charakterze strony. Zdolności sądowej w nawiązaniu do spółek prawa cywilnego poświęcony jest punkt III uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 stycznia 1996 r. (III CZP 111/95, LexPolonica nr 307586, OSNC 1996, nr 5, poz. 63). Sąd Najwyższy wskazał w niej na wynikającą z ar t. 64 § 1 k.p.c. zasadę, że zdolność sądową ma każda osoba fizyczna i praw na, co przy braku osobow ości prawnej spółek cywilnych oznacza, że nie ma jej spół ka cywilna (postanowienie S N z 11 marca 1998 r., III CZP 2/98, LexPolonica nr 330419, Prok. i Pr. 1998, nr 6, poz. 29). 3. Ogłoszenie upadłości osoby prawnej nie pozbawia tej osoby zdolności sądowej (postanowienie SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 882/98, LexPolonica nr 334469, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 142). 4. Organy samorządu studenckiego szkoły w yższej, działającego na podstawie ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) , mogą pozywać i być pozywane w sprawach z zakresu ich ustawowych uprawnień (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 10 lutego 2000 r., III CZP 29/99, LexPolonica nr 344311, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 123) (obecnie por. ustawę z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365 ze zm.). 5. Pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa, działająca na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkow ych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w zakładach pracy (Dz.U. Nr 100, poz. 502 ze zm.), ma zdolność sądową (uchwała SN z 13 października 2006 r., III CZP 79/2006, LexPolonica nr 418609, Biul. SN 2006, nr 10). 6. Ambasada państwa obcego w Polsce nie ma zdolności sądowej [postanowienie SN z 25 maja 2007 r. (I CSK 6/2007, LexPolonica nr 1423859, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 90)]. 7. Artykuł 64 k.p.c. określający podmioty, któr ym przysługuje zdolność sądowa, należy analizować łącznie z zawartą w Kodeksie pracy definicją pracodawcy (wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 187/2007, LexPolonica nr 1796419). 8. Wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywa ć prawa i obowiązki do własnego majątku (uchwała składu siedmiu sędziów S N z 21 grudnia 2007 r., III CZP 65/2007, LexPolonica nr 1784000, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 69). 9. Przepisy szczególne nie przyznają osobowości prawnej jednostce w ojskowej, a zatem nie ma ona zdolności sądowej w rozumieniu art. 64 § 1 k.p.c. Nie może zatem występować w procesie cywilnym jako strona, z w yjątkiem spraw ze stosunku pracy łączącego tę jednostkę z jej pracownikiem, bo jako pracodawca posiada zdolność sądową i procesową, niezależnie od braku osobowości prawnej (postanowienie S N z 24 lutego 2009 r., I PK 226/2008, LexPolonica nr 2396041).

B. Czynności sądu w razie stwierdzenia braku zdolności sądowej W świetle przedstawionych regulacji prawnych kwestia, kto - poza osobami fizycznymi i prawnymi - może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych (zdolność prawna), czy też występować jako strona w postępowaniu cywilnym (zdolność sądowa), należy do szczególnie trudnych. Znajomość tej problematyki przez sędziego, zważywszy na obowiązki, jakie ciążą na sądzie przy badaniu zdolności sądowej, jest zatem szczególnie ważna. Brak zdolności sądowej stanowi przeszkodę procesową, którą sąd ma obowiązek wziąć z urzędu pod rozwagę w każdym stanie spraw y (art. 202 k.p.c.). Brak zdolności sądowej może mieć charakter pierwotny albo następczy. W obu przypadkach może być usuwalny albo nieusuwalny. Sąd, stwierdzając brak zdolności sądowej, powinien przede wszystkim ocenić, jaki jest jej charakter, od prawidłowej bowiem w tym zakresie oceny zależą dalsze czynności i decyzje procesowe sądu (odrzucenie pozwu, odrzucenie pozw u i zniesienie postępowania, zawieszenie postępowania, umorzenie postępowania). Pierwotny brak zdolności sądowej zachodzi w tedy, gdy: 1) jako strona w ystępuje jednostka niemająca zdolności sądowej, a usunięcie tego braku nie jest możliwe; 2) jako strona w ystępuje jednostka niemająca zdolności sądowej, którą jednak może uzyskać przez np. uzyskanie w pisu do odpowiedniego rejestru konstytuującego tę jednostkę jako osobę prawną; 3) jako strona został oznaczony w pozwie podmiot nieistniejący (nieżyjąca osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która nigdy nie powstała albo ustała przed wniesieniem pozwu). W sytuacjach opisanych w pkt a i c mamy do czynienia z pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej. W sytuacjach tych nie ma zastosowania art. 70 k.p.c. Przepis ten nie będzie miał zastosowania także wtedy, gdy na miejsce podmiotu, który nie ma i nie może mieć zdolności sądowej, miałby wstąpić podmiot mający zdolność sądową. Ewent ualny wniosek o wyznaczenie w trybie art. 70 k.p.c. terminu w celu „uzupełnienia braku zdolności sądowej przez wstąpienie do udziału w sprawie innego podmiotu”, jako niedopuszczalny, powinien zostać odrzucony. Tego rodzaju akcji procesowej, podjętej przez sąd z urzędu lub na wniosek, nie można byłoby potraktować jako uzupeł nienie - w rozumieniu art. 70 § 1 k.p.c. - braku zdolności sądowej. Skoro bowiem brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnie nia tego braku jest zachowanie tożsamości stron, a więc zachowanie takiego stanu rzeczy, w którym zarów no przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności sądowej, stroną pozostaje ta sama jednostka. Warunek ten nie zostałby spełniony, gdyby na m iejsce jednego podmiotu wstępował inny podmiot. W obu zatem sytuacjach sąd powinien w ydać postanowienie o odrzuceniu pozwu (ar t. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Jeśli postępowanie toczyło się z udziałem podmiotu dotkniętego pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej, sąd powinien wydać postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu (ar t. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Oba postanowienia, jako kończące postępowanie w sprawie, są zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Przy ich wydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c. W sytuacji opisanej pod lit. b, tzn. w przypadku, gdy zachodzi pierwotny usuwalny brak zdolności sądowej, sąd powinien na podstawie ar t. 70 k.p.c. w yznaczyć odpowiedni termin do usunięcia tego braku i może tymczasowo dopuścić do czynności stronę niemającą zdolności sądowej. Jeżeli w terminie w yznaczonym brak w zakresie zdolności sądowej nie zostanie usunięty, sąd wyda takie postanowienia, jakie zostały w ymienione pod lit. a i c (np. „Sąd postanowił wyznaczyć

powodowi czternastodniowy termin do usunięcia braku zdolności sądowej przez przedstawienie wypisu z rejestru sądowego”).

Podobnie powinien postąpić sąd, gdy poweźmie wątpliwość co do zdolności sądowej podmiotu, któr y przypisuje sobie status strony procesu (uczestnika postępowania) lub status organizacji społecznej uprawnionej do w ytoczenia powództwa, ewentualnie udziału w już toczącej się sprawie. Będą to najczęściej przypadki zdolności sądowej w ynikającej ze szczególnego przepisu. Sąd powinien zobowiązać taki podmiot, aby w w yznaczonym terminie w ykazał swą zdolność sądową, pozwalającą na przeprowadzenie z jego udziałem jako strony procesowej ważnego procesu lub umożliwiającą wstąpienie takiego podmiotu do udział u w sprawie pod r ygorem - w pierwszym przypadku odrzucenia pozwu, natomiast w drugim (gdy podmiot zgłasza udział w toczącym się postępowaniu) - odmowy dopuszczenia do udziału w sprawie.

Następczy brak zdolności sądowej może powstać u strony niebędącej osobą fizyczną w toku postępowania. Po stwier dzeniu tego faktu sąd powinien w ydać postanowienie o zawieszeniu postępowania (ar t. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Wobec tego, że jest to postanowienie zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.), sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c. Wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania możliwe będzie dopiero po ustaleniu (wskazaniu przez stronę przeciwną) ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Gdy sąd stwierdzi brak następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, albo gdy ogólny następca prawny nie zostanie wskazany w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu - sąd wyda postanowienie o umorzeniu postępowania (ar t. 182 § 1 k.p.c.). Śmierć osoby fizycznej, która była stroną w postępowaniu sądow ym, nie jest zdarzeniem, które podlega ocenie z punktu widzenia regulacji przyjętej w art. 70 k.p.c. Skutki takiego zdarzenia zostały uregulowane w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności sądowej, dotknięte jest nieważnością (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka zaskarżenia, którą sąd drugiej instancji i Sąd Najw yższy biorą pod uwagę z urzędu (ar t. 378 § 1 i art. 398 13 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skar gi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Wyznaczenie terminu z art. 70 § 1 k.p.c. do uzupełnienia braków w zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściw ych organów należy do kompetencji sądu, a nie do kompetencji przewodniczącego. Może zatem ono nastąpić w formie postanowienia, a nie w formie zarządzenia. Artykuł 70 § 1 k.p.c. wkłada na sąd obowiązek zwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora w sprawie, w której ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu. Taki obowiązek istnieje w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli pozwanym jest małoletnie dziecko. Stosownie bowiem do art. 98 § 2 i ar t. 99 k.r.o., dziecko w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez władzę opiekuńczą (postanowienie SN z 4 października 1966 r., II CZ 117/66, LexPolonica nr 314770, OS NCP 1967, nr 2, poz. 40). 2. Niew ydanie postanowienia o wyznaczeniu terminu do uzupełnienia braków w zakresie zdolności sądowej i procesowej (ar t. 70 § 1 k.p.c.) nie uchyla obowiązku wydania z urzędu postanowienia o zawieszeniu postępowania na podstawie ar t. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., po stwier dzeniu istnienia wskazanych w tym przepisie przyczyn (postanowienie SN z 31 stycznia 2003 r., IV CKN 1765/2000, LexPolonica nr 363221, OSNC 2004, nr 5, poz. 74). 3. Przesłanką war unkującą uzupeł nienie braku w zakresie zdolności sądowej (art. 70 k.p.c.) jest zachowanie tożsamości strony dotkniętej tym brakiem (postanowienie S N z 24 września 2004 r., I CK 131/2004, LexPolonica nr 376962, OSNC 2005, nr 9, poz. 156). 4. Nie kwestionując stanowiska, że brak zdolności sądowej strony nie może być uzupełniony przez wstąpienie do udziału w sprawie podmiotu mającego tę zdolność zamiast podmiotu, który zdolności tej mieć nie może, stwierdzić należy, iż tego typu przypadek nie zachodzi w sytuacji, gdy brak zdolności sądowej ma być usunięty przez pozwanie osoby prawnej w miejsce jej jednostki organizacyjnej. Nie doprowadzi to bowiem do zmiany tożsamości strony, gdyż skoro jednostka taka funkcjonuje w strukturach osoby prawnej, to jej byt jest pochodną istnienia tej osoby, a zatem nie dojdzie do takiej zmiany „strony”, która miałaby walor przekształcenia podmiotowego, czyli takiego, które skutkowałoby wstąpieniem do spraw y podmiotu całkowicie niezależnego i odrębnego od podmiotu, który pierwotnie został wskazany jako strona (postanowienie SA w Szczecinie z 21 czerwca 2006 r., I ACz 134/2005, LexPolonica nr 420167, OSA 2006, nr 10, poz. 37). 5. Nie ma podstaw do uznania, że art. 80 ust. 1 ustaw y o gospodarce nieruchomościami stanow i przepis szczególny w stosunku do art. 64 k.p.c. w zakresie dotyczącym kwestii zdolności sądowej w procesie wszczętym w sprawie aktualizacji opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej. Będący or ganem w ykonawczym miasta na praw ach powiatu (gminy) Prezydent Miasta nie ma zdolności sądowej (ar t. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Brak zdolności sądowej nie może być uzupełniony na podstawie art. 70 k.p.c. przez wstąpienie do udziału w sprawie podmiotu posiadającego tę zdolność w miejsce podmiotu nieposiadającego zdolności sądowej. Ponieważ brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia tego braku jest zachowanie tożsamości stron, a więc takiego stanu rzeczy, w którym zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupeł nieniu braku zdolności sądowej stroną pozostaje ta sama jednostka. Zmiana oznaczenia strony na podstawie art. 350 k.p.c. jest możliwa jedynie w tedy, gdy w sentencji orzeczenia sąd oznaczył stronę niezgodnie z zebranym w sprawie materiałem. Jest ona zatem niedopuszczalna wówczas, gdy powód wskazał jako stronę pozwaną osobę

nieposiadającą zdolności sądowej (postanowienie SN z 15 maja 2009 r., II CSK 681/2008, LexPolonica nr 2128136). 6. Placów ki niepubliczne utw orzone na podstawie ar t. 82 ustaw y z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) nie mają zdolności sądowej (wyrok SN z 12 marca 2009 r., V CSK 366/2008, LexPolonica nr 2243233, OSNC-ZD 2010, nr B, poz. 38). 7. Zdolność sądowa i procesowa w sprawach z zakresu prawa pracy jest powiązana z podmiotowością w zakresie zatrudniania pracowników. Podmiot, który nie ma osobowości praw nej ani zdolności do bycia pracodawcą (art. 3 k.p.), nie ma zdolności sądowej ani procesowej w sprawie z zakresu prawa pracy. Nie ma takiej zdolności wójt (w yrok SN z 25 września 2008 r.,II PK 36/2008, LexPolonica nr 2110738). 8. Artykuł 64 k.p.c. określający podmioty, któr ym przysługuje zdolność sądowa, należy analizować łącznie z zawartą w Kodeksie pracy definicją pracodawcy. Dla dyrektora domu pomocy społecznej stanowiącego jednostkę or ganizacyjną powiatu pracodawcą jest tenże dom pomocy społecznej, natomiast uprawnionym do dokonywania za tę jednostkę czynności z zakresu prawa pracy wobec kierownika samorządowej jednostki organizacyj nej jest starosta powiatu (wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 187/2007, LexPolonica nr 1796419).

2. Zdolność procesowa A. Uwagi wstępne

Zdolność pr ocesowa jest to zdolność do czynności procesow ych (art. 65 § 1 k.p.c.); to przymiot pozwalający danej stronie (uczestnikowi postępowania) na dokonywanie skutecznych czynności procesow ych (np. popieranie powództwa, zawarcie ugody sądowej, cofnięcie pozw u, wniesienie apelacji) i pozwalający innym podmiotom postępowania sądowego na dokonywanie wobec strony takich czynności. Strona mająca zdolność pr ocesową może dokonywać ich osobiście lub przez pełnomocnika. Poprzednio wskazano na związek zachodzący między zdolnością sądową a zdolnością prawną. Wyjaśniając pojęcie zdolności procesowej, należy zwrócić uwagę na jej związek ze zdolnością do czynności prawnych oraz ze zdolnością sądową; przesłanką zdolności procesowej osób fizycznych bowiem jest zdolność do czynności prawnych, natomiast przesłanką zdolności procesowej podmiotów niebędącyc h osobami fizycznymi jest zdolność sądowa. Stosownie do art. 65 § 1 k.p.c. zdolność procesową mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby praw ne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64 § 11 k.p.c (odnośnie do trzeciej gr upy podmiotów w ymienionych w tym przepisie zob. w yżej uwagi w pkt 1, AC). Ustawową definicję zdolności procesowej w odniesieniu do podmiotu niebędącego osobą fizyczną należy rozumieć w ten sposób, że zdolność procesową ma każdy podmiot niebędący osobą fizyczną, a mający zdolność sądową, w ykluczyć bowiem należy sytuację, aby podmiot taki mający zdolność sądową (będący stroną) nie mógł podejmować czynności procesow ych. Wszystkie zatem podmioty, o których była mowa, mają zdolność procesową (por. w niniejszym r ozdziale pkt 1, A). Zdolność procesowa podmiotów niebędących osobami fizycznymi zawsze jest pełną zdolnością procesową. W wypadku osób fizycznych zdolność procesowa może być pełna, ograniczona, a także może występować brak tej zdolności. Osoba fizyczna ma zdolność procesową w takim zakresie, w jakim wyposażona jest w zdolność do czynności prawnych. Osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych, a więc pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione (art. 10 i 11 oraz art. 12 i 15 k.c.) mają pełną zdolność procesową, a więc mogą dokonywać czynności procesow ych we wszystkich sprawach. Ograniczoną zdolność procesową mają osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych, a więc małoletni, którzy ukończyli lat 13 oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo ( art. 15 k.c.), a także osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego (ar t. 549 § 1 k.p.c.), a ponadto matka i ojciec dziecka - w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa - gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli 16 lat (ar t. 453 1 k.p.c.). Ograniczenie zdolności procesowej tych osób polega na tym, że mają one zdolność procesową w pełnym zakresie, ale tylko w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie. Do czynności takich zalicza się umow y należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach

życia codziennego (art. 20 k.c.), rozporządzanie swoim zarobkiem (ar t. 21 k.c.), rozporządzanie przedmiotami majątkow ymi oddanymi takiej osobie przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 k.c.), nawiązywanie stosunku pracy przez młodocianego, który ukończył 16 lat, i dokonywanie czynności praw nych, które dotyczą tego stosunku (ar t. 190 k.p.). Ograni czenie zdolności procesowej nie przejawia się więc w ograniczeniu określonych czynności w sprawie, lecz polega na ograniczeniu rodzaj u spraw, w któr ych osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może działać samodzielnie. Przykładowo, młodociany (w rozumieniu art. 190 k.p.), który nawiązał stosunek pracy, w sprawach wynikających z tego stosunku zatrudnienia ma pełną zdolność procesową, a zatem przed sądem pracy może samodzielnie dokonywać wszystkich czynności procesowych, natomiast w innych sprawach (np. w procesie o ustalenie ojcostwa), mimo że jest stroną (ma zdolność sądową), nie może samodzielnie dokonywać czynności procesow ych. Osoba mająca ograniczoną zdolność procesową na skutek ustanowienia dla niej doradcy tymczasowego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie (art. 549 § 1 k.p.c.) ma zdolność procesową w tym postępowaniu. W sprawach rodzinnych oraz w sprawach opiekuńczych dotyczących osoby pozostającej pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą, które rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesow ym, w ymienione osoby mają zdolność procesową (art. 573 § 1 k.p.c.), jednakże sąd może ograniczyć lub nawet wyłączyć osobisty udział małoletniego w takich postępowaniach, jeżeli przemawiają za tym względy w ychowawcze (art. 573 § 2 k.p.c.). Nie mają zdolności procesowej osoby, które nie ukończył y 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

B. Brak zdolności procesowej osób fizycznych

Brak zdolności procesowej stanowi przeszkodę pr ocesową, którą sąd ma obowiązek wziąć z urzędu pod rozwagę w każdym stanie sprawy (ar t. 202 k.p.c.). Brak zdolności procesowej może mieć charakter pierwotny (w ystępuje od początku postępowania) albo następczy (pojawił się w toku postępowania), może zachodzić zarów no po stronie powoda, jak i po stronie pozwanego. Sąd, stwierdzając brak zdolności procesowej, powinien przede wszystkim ocenić, jaki jest jego charakter oraz czy dotyczy powoda, czy pozwanego, od prawidłowej bowiem w tym zakresie oceny zależą dalsze czynności i decyzje procesowe sądu. W przypadku pier wotnego braku z dolności procesowej powoda będącego osobą fizyczną sąd powinien w ydać postanowienie, na podstawie którego: po pierwsze - tymczasowo dopuści powoda do czynności procesow ych (jest to decyzja fakultatywna, jej podjęcie jest celowe tylko wtedy, gdy przed spodziewanym zakończeniem sprawy małoletni powód osiągnie pełnoletność), po drugie - w yznaczy przedstawicielowi ustaw owemu powoda, którego ustali z urzędu, odpowiedni termin (np. dziesięciodniowy) do działania za powoda przez wstąpienie do procesu i ewentualne zatwierdzenie dokonanych czynności procesowych - pod r ygorem odrzucenia pozwu, a gdy małoletni został tymczasowo dopuszczony do działania - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 w zw. z art. 70 § 1 k.p.c.); np. „Sąd postanowił: 1) dopuścić tymczasowo

do działania w sprawie małoletniego powoda, 2) wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu powoda - ojcu Janowi Kowalskiemu dziesięciodniowy termin do wstąpienia do procesu i ewentualnego zatwierdzenia czynności powoda - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu” .

Jeżeli jednak powód nie ma przedstawiciela ustawowego, sąd powinien wydać postanowienie, na podstawie którego zwróci się o jego ustanowienie do odpowiedniego sądu opiekuńczego (art. 70 § 1 k.p.c.). W przypadku pier wotnego braku zdolności procesowej pozwanego, będącego osobą fizyczną, nieuzupełnienie tego braku nie wywołuje skutku w postaci odrzucenia pozwu (por. art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c.), a zatem właściwym rozwiązaniem jest w ydanie przez przewodniczą cego zarządzenia, na podstawie którego zostanie w yznaczony powodowi tygodniowy termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia dla pozwanego takiego przedstawiciela - pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 k.p.c.). Jeżeli jednak brak zdolności procesowej pozwanego nie został zauważony (ujaw niony) na etapie badania pozwu i pozwowi nadano bieg, uzupeł nienie tego braku nastąpi przez wydanie postanowienia, na podstawie którego sąd w yznaczy pow odowi odpowiedni termin do wskazania osoby i adresu przedstawiciela ustawowego pozwanego lub zawiadomienia o potrzebie ustanowienia dla pozwanego przedstawiciela ustaw owego - pod r ygorem zawieszenia postępowania (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.). W zależności od sposobu w ykonania tego postanowienia sąd albo wezwie przedstawiciela ustawowego pozwanego i będzie z jego udziałem prowadził dalsze postępowanie,

albo zwróci się do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla pozwanego przedstawiciela ustawowego. Niew ykonanie tego postanowienia będzie uzasadniać zastosowanie rygoru w nim wskazanego, a więc wydanie postanowienia o zawieszeniu postępowania. Następczy brak zdolności procesowej której kolwiek ze stron, tj. utrata zdolności procesowej w toku postępowania, uzasadnia wydanie przez sąd również postanowienia o zawieszeniu postępowania, ale na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.

C. Zdolność procesowa podmiotów niebędących osobami fizycznymi. Podmiot nieistniejący

U podmiotów niebędących osobami fizycznymi nie może występować pierwotny brak zdolności procesowej, dopóki bowiem istnieją, dopóty mają zdolność procesową. U podmiotów takich może wystąpić brak organu powołanego do ich reprezentowania (np. spółdzielnia nie ma zarządu) lub brak w składzie takiego organu uniemożliwiający jego działanie (np. skład wieloosobowego zarządu został zdekompletowany). Gdy braki takie dotyczą powoda, sąd w yda postanowienie, na podstawie którego wyznaczy powodowi odpowiedni termin do uzupełnienia tych braków - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 70, 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Gdy dotyczą one pozwanego, sąd powinien postanowieniem - w ydanym na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. - zawiesić postępowanie, a następnie zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 42 § 1 k.c.). Po ustanowieniu kuratora zaistnieją podstaw y do podjęcia zawieszonego postępowania z jego udziałem (art. 180 § 1 k.p.c.). Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności procesowej, dotknięte jest nieważnością (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka zaskarżenia, którą sąd drugiej instancji i Sąd Najw yższy biorą pod uwagę z urzędu (ar t. 378 § 1 i art. 39813 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 1 k.p.c.). Czynności procesowe podjęte przez podmiot nieistniejący lub podjęte w imieniu takiego podmiotu powinny zostać potraktowane jako niedokonane. Pozew powinien zostać zwrócony zarządzeniem wydanym na podstawie ar t. 130 § 3 k.p.c., a jeżeli otrzymał bie g i został doręczony pozwanemu, sąd powinien umorzyć postępowanie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. Na postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu, zawieszeniu postępowania, a także na zarządzenie o zwrocie pozwu przysługuje zażalenie (art. 394 in principio, ar t. 394 § 1 pkt 1 i 6 k.p.c.), a zatem przy ich w ydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Wyznaczenie terminu z art. 70 § 1 k.p.c. do uzupełnienia braków w zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściw ych organów należy do kompetencji sądu, a nie do kompetencji przewodniczącego. Może zatem ono nastąpić w formie postanowienia, a nie w formie zarządzenia. Artykuł 70 § 1 k.p.c. wkłada na sąd obowiązek zwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora w sprawie, w której ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu. Taki obowiązek istnieje w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli pozwanym jest dziecko małoletnie. Stosow nie bowiem do art. 98 § 2 i art. 99 k.r.o., dziecko w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez władzę opiekuńczą (postanowienie SN z 4 października 1966 r., II CZ 117/66, LexPolonica nr 314770, OS NCP 1967, nr 2, poz. 40). 2. Skoro organem uprawnionym do działania w imieniu spółdzielni jest jej zarząd ( art. 44 § 1 ustawy z 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, Dz.U. Nr 12, poz. 61 , w zw. z art. 67 § 1 k.p.c.), to w braku zarządu uprawnionego do reprezentowania pozwanej spółdzielni, gdy brak ten powstał w toku procesu, sąd bądź w yznacza na w niosek strony powodowej kuratora (ar t. 69 k.p.c.), bądź wyznacza termin do uzupełnienia braku zdolności procesowej (art. 70 k.p.c.). Nieusunięcie w zakreślonym terminie tego braku lub niemożność jego uzupełnienia uzasadnia - wobec utraty przez pozwaną zdolności procesowej - zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. (postanowienie S N z 3 października 1972 r., I CZ 55/72, LexPolonica nr 312223, OSNCP 1973, nr 5, poz. 89). 3. W uzasadnieniu stanowiącej zasadę prawną uchwał y składu siedmiu sędziów z 12 grudnia 1960 r. (1 CO 25/60, LexPolonica nr 358150, OS N 1961, nr II, poz. 32) Sąd Najw yższy w yjaśnił m.in., że osoba pełnoletnia, nieubezwłasnow olniona całkowicie, ma pełną zdolność procesową, choćby nawet była psychicznie chora. Wyjaśnienie to zachowało skuteczność również podczas obowiązywania obecnego Kodeksu postępowania cywilnego (por. postanowienie SN z 26 sier pnia 1970 r ., I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OSNCP 1971, nr 5, poz. 90). Choroba strony osobiście działającej,

jeżeli uniemożliwiła jej zachowanie terminu procesowego, z reguły stanowi okoliczność uzasadniającą przywrócenie uchybionego terminu (w yrok SN z 19 maja 1976 r., IV PRN 8/76, LexPolonica nr 321894). 4. Jeżeli w w yroku została wymieniona osoba uprawniona do odbioru alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego, w ypłata świadczeń alimentacyjnych następuje do rąk tej osoby. Zmianę osoby uprawnionej do odbioru alimentów w imieniu małoletniego ustala się na podstawie odpowiedniego orzeczenia sądu opiekuńczego. W razie wątpliwości co do reprezentacji małoletniego organ egzekucyjny lub organ zobowiązany do w ypłaty świadczeń zwraca się o w yjaśnienie do sądu opiekuńczego (uchwała składu siedmiu sędziów SN - zasada praw na - z 16 kwietnia 1977 r., III CZP 14/77, LexPolonica nr 309046, OSNCP 1977, nr 7, poz. 106).

3. Dokonywanie czynności procesowych przez osoby prawne i inne organizacje

Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne mające zdolność sądową, będąc podmiotami abstrakcyjnymi, same nie dokonują czynności procesowych. Osoby prawne działają przez swoje organy (art. 38 k.c.), natomiast inne jednostki organizacyjne, do których stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych (ar t. 331 § 1 k.c.), działają przez quasi-or gany (np. zarząd wspólnoty mieszkaniowej - art. 21 ust. 1 ust. o wł. lok.) lub przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu (np. reprezentacja spółki jawnej - ar t. 29-30 k.s.h.). Przepisy ustaw powołujące do życia osoby prawne lub regulujące działalność jednostki or ganizacyjnej innej niż osoba prawna określają organ lub osoby upoważnione do działania. Zgodnie z art. 67 § 1 k.p.c. osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64 § 11 k.p.c., dokonują czynności procesow ych przez swoje organy albo przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu. Uregulowanie to nie dotyczy szczególnej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa (por. art. 67 § 2 k.p.c. i uwagi zawarte w pkt 4). Umocowanie do działania powinno być wykazane przy pierwszej czynności procesowej. Wymagania tego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak przedstawiciel ustawow y i or gany oraz osoby wymienio ne w art. 67 k.p.c. mają obowiązek wskazać podstawę swojego umocowania (ar t. 68 k.p.c.). Powód powinien wykazać swoje umocowanie przez dołączenie do pozwu odpisu lub wyciągu z właściwego rejestru lub ewidencji, ewentualnie przez dołączenie odpisu uchwał y podjętej przez jednostkę, dla której rejestr lub ewidencja nie są prowadzone. Niedołączenie do pozwu dokumentu wykazującego umocowanie do działania stanowi brak formalny pozwu, podlegający usunięciu w tr ybie określonym w art. 130 k.p.c. Pozwany powinien dołączyć taki dokument do odpowiedzi na pozew (innego pierwszego pisma procesowego) lub na pierwszym terminie rozpraw y. Czynności podjęte za pozwanego przez organ lub osobę, które nie w ykazały swego umocowania do działania, nie wywołują skutków procesow ych.

4. Sytuacja prawna Skarbu Państwa w postępowaniu sądowym A. Uwagi ogólne

Skarb Państwa z mocy art. 33 k.c. jest osobą prawną. Według art. 34 k.c. Skarb Państwa jest w stosunkach cy wilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych. Każda zatem czynność cywilnoprawna takiej państw owej jednostki organizacyjnej jest de iure civili czynnością Skarbu Państwa, jednostki te bowiem działają na rachunek Skarbu Państwa. Skarb Państwa, będąc substratem państwa, jest jednolitą i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot niemający odrębnych or ganów. Do podejmowania czynności procesowych w imieniu Skar bu Państwa uprawniony jest - jak stanowi art. 67 § 2 zd. pierwsze k.p.c. - odpowiedni or gan tej państwowej jednostki or ganizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (tzw. statio fisci) lub odpowiedni or gan jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skar b Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skar bu Państwa (art. 67 § 2 zd. drugie k.p.c.). Zakres ten został określony w ustawie z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.). Przepisy ustaw powołujące do życia osoby prawne lub regulujące działalność jednostki organizacyjnej innej niż osoba prawna określają organ lub osoby upoważnione do działania. Reguła

ta nie może dotyczyć szczególnej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa, skoro nie ma ona siedziby ani organów, a przede wszystkim inna jest jej materialnopraw na konstrukcja.Skarb Państwa jako osoba praw na działa w sferze dominium (w ykonuje zadania o charakterze gospodarczym) i imper ium (jako władza działająca na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojowym, niebędących normami prawa cywilnego). Pojęcie Skarbu Państwa wykształciło się w związku z uczestnictwem państwa w stosunkach cywilnoprawnych. Rozpowszechniony był pogląd, według którego Skar b Państwa jako osoba prawna działa wyłącznie w sferze dominium, a więc gdy wykonuje zadania o charakterze gospodarczym, natomiast jeśli państwo działa jako władza na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojow ym, niebędących normami prawa cywilnego (sfera imperium), to nie występuje jako osoba prawna. Stanowisko to wymaga zrewidowania, budzi bowiem zastrzeżenia w świetle art. 77 ust. 1 KonstytucjiRP, któr y stanowi, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej , a takżeart. 4171 k.c., który jest klasycznym przykładem regulacji określającej odpowiedzialność cywilnoprawną za działania or ganów państwa w sferze imperium. Ustawodawca, dostrzegając problem odpowiedzialności Skarbu Państwa jako osoby prawnej za działania i zaniechania państwa w sferzedominiumi w sferzeimperium,uznał za konieczne uregulowanie reprezentacji procesowej Skarbu Państwa w przepisach ustaw y z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.).

B. Materialnoprawna konstrukcja reprezentacji Skarbu Państwa

1) 2)

1)

2)

Kodeks cywilny nie zawiera uregulowań w zakresie pojęcia reprezentacji Skarbu Państwa, brak w Kodeksie cywilnym przepisów, będących odpowiednikiem art. 67 § 2 k.p.c., w których zawarte byłoby stwierdzenie, że S karb Państwa w ystępuje w stosunkach cywilnoprawnych przez jednostki organizacyjne Skarbu Państwa ( stationis fisci). W doktrynie w związku z tym przedstawione było stanowisko, według którego reprezentowanie Skarbu Państwa w zakresie czynności materialnoprawnych należy w yprowadz ać z dw óch źródeł: po pierwsze - z konstr ukcji ar t. 67 § 2 k.p.c., w któr ym przyjęto, że za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej; po drugie - z przepisów dotyczących przedmiotu i zakresu działania poszczególnych państwow ych jednostek or ganizacyjnych. W judykaturze wskazywano, że Skarb Państwa to jedynie zbiorcze określenie przypisywane różnego rodzaju jednostkom państwowym, wprawdzie w yodrębnionym organizacyj nie, jednak niemającym podmiotowości cywilnoprawnej. Za pośrednictwem tych jednostek Skarb Państwa, będąc właścicielem mienia r uchomego i nieruchomego, realizuje przysługujące mu uprawnienia właścicielskie. W takich sytuacjach dany organ państwow y, w ramach swojej kompetencji rzeczowej, jest uprawniony do reprezentowania Skar bu Państwa (wyrok SN z 28 marca 1995 r., I CRN 24/95, LexPolonica nr 304416, OSNC 1995, nr 7-8, poz. 117). Po wejściu w życie 15 stycznia 2003 r. ustawy z 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustaw y o zasadach w ykonywania uprawnień przysł ugujących Skarbowi Państwa, ustaw y o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 2055 ze zm.), która zmieniła ustawę z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania upraw nień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), ustawodawca w sposób prawie kompleksow y uregulował reprezentację materialnoprawną Skarbu Państwa. Z punktu widzenia reprezentacji materialnoprawnejSkarbu Państwa istotne są rozwiązania zawarte w: art. 34 i 441 k.c., zgodnie z którymi S karb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 k.c.). Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państw owym osobom prawnym. Uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem państw owych osób prawnych określają odrębne przepisy, w szczególności regulujące ich ustrój (art. 44 1 § 1 i 2 k.c.); art. 3, 17, 17a i 17b ustaw y z 8 sier pnia 1996 r. o zasadach w ykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.):

„Art. 3. 1. Ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa przysł ugują, określone w odrębnych przepisach, uprawnienia względem państwowych osób prawnych w rozumieniu art. 44 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli nie został y one zastrzeżone na rzecz innych organów państwowych. 2. Jeżeli z odrębnych przepisów nie wynika, jakiej państwowej osobie prawnej przysługują prawa majątkowe do składnika mienia państwowego, prawa te przysługują Skarbowi Państwa”. „Art. 17. 1. Kierownicy urzędów państwowych, w rozumieniu przepisów o pracownikach urzędów państwowych, w szczególności dyrektorzy generalni urzędów, reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia i w zakresie zadań ich urzędów, określonych w odrębnych przepisach. W strukturach organizacyjnych urzędów państwowyc h wyznacza się komórki albo stanowiska pracy do obsługi spraw związanych z reprezentowaniem Skarbu Państwa. 2. Kierownicy urzędów państwowych mogą, w zakresie uprawnień reprezentowania Skarbu Państwa wynikających z przepisów odrębnych, udzielać pełnomocnictw do reprezentowania Skarbu Państwa kierownikom podporządkowanych im jednostek organizacyjnych. 3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się również do Najwyższej Izby Kontroli oraz Komendanta Głównego Ochotniczych Hufców Pracy. 4. Rada Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, może, w drodze rozporządzenia, rozciągnąć przepisy ust. 1 i 2 na kierowników innych państwowych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej. Art. 17a. 1. Organy administracji publicznej oraz inne podmioty uprawnione na podstawie odrębnych przepisów do reprezentowania Skarbu Państwa reprezentują Skarb Pa ństwa zgodnie z ich właściwością i w zakresie określonym w przepisach odrębnych. 2. Do czynności prawnych dokonanych z naruszeniem przepisów o właściwości i zakresie reprezentacji Skarbu Państwa stosuje się odpowiednio art. 103 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego. Art. 17b. Jednostki budżetowe: 1) gospodarują na zasadach racjonalnej i oszczędnej gospodarki mieniem Skarbu Państwa, w które zostały wyposażone; 2) zapewniają ochronę tego mienia; 3) mogą zbywać składniki rzeczowe majątku ruchomego”. Zacytowane przepisy tworzą konstrukcję stationis fisci w znaczeniu materialny m. Zgodnie z tymi przepisami Skarb Państwa mogą reprezentować: 1) kierow nicy urzędów państwowych w rozumieniu przepisów o pracownikach urzędów państwowych oraz kierownicy podporządkowanych im jednostek or ganizacyjnych; 2) Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Komendant Głów ny Ochotniczych Hufców Pracy oraz kierow nicy podporządkowanych im jednostek organizacyj nych; 3) kierow nicy innych (niebędących urzędami państwow ymi) państwowych jednostek or ganiza cyjnych nieposiadających osobowości prawnej, a działających w formie jednostek budżetow ych; 4) organy administracji publicznej (rządowej i samorządowej); 5) podmioty, które nie są organami administracji publicznej. W świetle pow ołanych przepisów zadania administracji publicznej, z którymi może wiązać się kwestia reprezentacji Skarbu Państwa, w ykonywane są na szczeblu centralnym, wojewódzkim i powiatow ym. Bliższego omówienia w ymaga regulacja dotycząca administracji publicznej w województwie. Wedł ug ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. Nr 31, poz. 206 ze zm.), dalej określanej jako „ustawa”, na obszarze województ wa administrację rządową można podzielić na niezespoloną i zespoloną. Organami pierwszej z nich (niezespolonej) są terenowe organy administracji rządowej podporządkowane właściwemu ministrowi lub centralnemu organowi administracji rządowej oraz kierownicy państwow ych osób prawnych i kierownicy innych państw owych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z zakresu administracji rządowej na obszarze województwa. Wykaz organów administracji niezespolonej zawiera art. 56 ust. 1 tej ustaw y. Z ar t. 51 ustaw y w ynika, że rządową administrację zespoloną tw orzą wojewoda oraz or gany rządowej administracji zespolonej w województwie, w tym kierow nicy zespolonych służb, inspekcji i straży (art. 2 pkt 1 i 2 w zw. z art. 52 i 53 ustawy). Tryb powoł ywania i odwoływania organów rządowej administracji zespolonej w województwie określają odrębne ustawy (art. 52 ustawy). Z tego prostego podziału jednak nie płyną jednoznaczne wnioski dotyczące materialnoprawnej reprezentacji Skar bu Państwa przy w ykonywaniu zadań administracji rządowej w województwie. Zadania administracji rządowej w województwie wykonują bowiem także jednostki samorządu ter ytorialnego i ich związki, jeżeli w ykonywanie przez nie zadań administracji rządowej w ynika z odrębnych ustaw lub z zawartego porozumienia (art. 2 pkt 4 ustawy), ponadto starosta, jeżeli w ykonywanie przez niego zadań administracji rzą dowej

wynika z odrębnych ustaw (art. 2 pkt 5 ustawy), a także inne podmioty, jeżeli wykonywanie przez nie zadań administracji rządowej w ynika z odrębnych ustaw (art. 2 pkt 6 ustawy). Przy ustalaniu podmiotu właściwego do reprezentowania Skar bu Państwa, którym może być nie tylko jednostka państwowa ( statio fisci), lecz także jednostka samorządu terytorialnego lub innego samorządu (np. zawodowego), niezbędne jest dotarcie do szczegółow ych przepisów określających podmioty wykonujące zadania z zakresu administracji publicznej na szczeblu centralnym, w ojewódzkim i powiatow ym. Szczebel centralny Podstawa prawna: Konstytucja RP z 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.), ustawa z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 ze zm.), ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.). 1. Minister kier ujący określonym działem administracji rządowej, np. dział Skarb Państwa Minister właściwy do spraw Skarbu Państwa: 1) podstawa praw na: a) art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 ze zm.), b) art. 2 ustaw y z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach w ykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), c) art. 58 i 59 ustaw y z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.), 2) przykładowo sprawy dotyczące: a) gospodarowania mieniem Skarbu Państwa, b) komercjalizacji i pr ywatyzacji przedsiębiorstw państw owych, c) ochrony interesów Skarbu Państwa, d) narodowych funduszy inwestycyjnych (ich prywatyzacja), e) mienia po likwidacji państw owych jednostek organizacyjnych, mienia po likwidacji spółki z udziałem Skarbu Państwa, f) składania oświadczeń woli o utworzeniu spół ki handlowej z udziałem Skarbu Państwa. 2. Kierow nicy urzędów państwow ych: 1) podstawa praw na: art. 17-17b ustaw y z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach w ykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.), 2) w odniesieniu do powierzonego im mienia, 3) w zakresie zadań ich urzędów w rozumieniu przepisów o pracow nikach urzędów państw owych, a więc wskazanych w art. 1 ustaw y z 16 gr udnia 1982 r. o pracownikach urzędów państwow ych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.), takich jak: a) Kancelarie Sejmu, Senatu, Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów, b) Biura Trybunał u Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywa telskich, Rzecznika Interesu Publicznego, c) Państwowa Inspekcja Pracy, d) Krajowe Biuro Wyborcze, e) urzędy naczelnych i centralnych or ganów administracji państwowej, f) urzędy terenowych or ganów administracji państwowej. Szczebel wojewódzki 1. Wojewoda - reprezentuje Skarb Państwa w zakresie: 1) zadań organów rządowej administracji zespolonej w województwie, które określone są w odrębnych ustawach (art. 5 ustaw y), 2) zadań określonych w odrębnych ustawach (art. 3 ust. 1 pkt 6 ustaw y). 2. Organy rządowej administracji zespolonej w województwie, w tym kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży - reprezentują Skarb Państwa, jeżeli wynika to z ustaw y (ar t. 2 pkt 2 ustaw y). 3. Organy administracji niezespolonej - reprezentują Skarb Państwa na podstawie upoważnienia wynikającego z ustaw y. Są państwow ymi organizacjami ustanowionymi na podstawie ustaw y i podlegającymi właściwemu ministrowi (ar t. 56-57 ustawy). 4. Jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) - reprezentują Skarb Państwa, działając przez swoje organy, jeżeli w ynika to z ustawy lub porozumienia (art. 2 pkt 4 ustaw y). 5. Organy innych podmiotów - reprezentują Skarb Państwa, jeśli w ykonywanie zadań z zakresu administracji rządowej przez te podmioty ma swe źródło w ustawie (ar t. 2 pkt 6 ustaw y). Szczebel powiatowy

1. Starosta (prezydent miasta na prawach powiatu): 1) reprezentuje Skarb Państwa, jeżeli wykonywanie przez niego zadań administracji rządowej wynika z odrębnych ustaw (art. 2 pkt 5 ustawy). 2. Kierow nicy powiatow ych służb, inspekcji i straży: 1) reprezentują Skarb Państwa jako organy państwow ych jednostek organizacyj nych, gdy roszczenia dochodzone w postępowaniu sądowym wiążą się z działalnością jednostek w ymienionych w art. 17 ustawy z 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustaw y reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), które 1 stycznia 1999 r. stały się jednostkami organizacyjnymi tych kier owników; zwierzchnikiem ich jest starosta.

C. Procesowa konstrukcja reprezentacji Skarbu Państwa

1) 2) 3) 4)

Procesowe pojęcie statio fisci zawarte jest w ar t. 67 § 2 k.p.c., zgodnie z którym czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, a w zakresie określonym odrębną ustawą - Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Po zreformowaniu administracji publicznej, obejmującej administrację rządową i samorządową, co nastąpiło 1 stycznia 1999 r., przepis art. 67 § 2 k.p.c., zarówno w brzmieniu pierwotnym, jak i aktualnym, pozostaje w dysharmonii z konstrukcją stationis fisci w znaczeniu materialnym. Nie zawsze bowiem w postępowaniu sądow ym Skarb Państwa jest reprezentowany przez organ państwowej jednostki organizacyjnej. W postępowaniach tych, jeśli pr owadzone są w związku z wykonywaniem przez jednostki samorządu ter ytorialnego zadań z zakresu administracji rządowej, Skarb Państwa jest reprezentowany przez te jednostki. Najlepszym tego przykładem jest postępowanie sądowe z udziałem Skarbu Państwa, któr y reprezentowany jest przez starostę. Procesowego pojęcia statio fisci nie można więc ograniczać do „państwowych jednostek organizacy jnych”. Należy przyjąć, że w postępowaniu sądow ym Skarb Państwa może być reprezentowany także przez jednostki samorządu terytorialnego, któr ych organy podejmują czynności procesowe. Oznacza to, że art. 67 § 2 k.p.c. nie jest jedyny m przepisem, który reguluje sposób reprezentacji Skarbu Państwa przed sądem. Przepisy takie rozproszone są w wielu aktach prawnych, których nazwy nie wskazują, że mogą zawierać uregulowania dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa. Przepisami tymi są: art. 65 ust. 1 i 2, art. 66 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ustawy z 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektór ych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz. 136 ze zm.), art. 10 ust. 2 ustaw y z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), art. 6 ust. 3 ustawy z 22 lutego 2002 r. o wyrów nywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzw yczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (Dz.U. Nr 233, poz. 1955), art. 23 ust. 1 pkt 8 ustaw y z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.). Okoliczność, że Skarb Państwa nie ma organów, oznacza, że nie może mieć do niego zastosowania art. 67 § 1 k.p.c., zgodnie z którym osoby praw ne dokonują czynności procesow ych przez organy uprawnione do działania w ich imieniu. Z kolei reguła przewidziana w art. 67 § 2 k.p.c., wedł ug której za Skar b Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki or ganizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej, miała i nadal ma zastosowanie do jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, działających w formie jednostek budżetow ych. Przed transformacją ustrojową, która nastąpiła w 1989 r., przyjmowano, że państwow ymi jednostkami organizacyjnymi są jednostki w yodrębnione w ramach podziału administracyj nego państwa, a ponadto wszelkie instytucje, przedsiębiorstwa i zakłady państw owe, które nie mają osobowości prawnej, ale którym został powierzony zarząd wydzielonej części mienia ogólnonarodowego. Współcześnie jednostek takich jest coraz mniej, bowiem w trwających od 1989 r. procesach prywatyzacji i komunalizacji zostały one spr ywatyzowane, skomunalizowane bądź zlikwidowane albo uzyskały osobowość prawną, czego najlepszym przykładem są dawne państwowe szpitale. Artykuł 67 § 2 k.p.c. zatem nie tylko pozostaje w dysharmonii z konstrukcją stationis fisci w znaczeniu materialnym, ale ma coraz mniejsze znaczenie przy wskazywaniu procesowego reprezentanta

Skarbu Państwa. W praktyce sądowej ma zastosowanie do coraz mniejszej liczby szkół oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, któr ych organem w rozumieniu ar t. 67 § 2 k.p.c. - w odniesieniu do takich szkół jest dyrektor (por. ar t. 39 ust. 1 pkt 1 i ar t. 79 ust. 1 ustaw y z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.), natomiast w przypadku wspomnianych samodzielnych publicznych zakładów opieki zdr owotnej organem takim jest minister, kierownik urzędu centralnego oraz wojewoda (por. art. 6 ust. 1 oraz art. 7 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz.U. Nr 112, poz. 654 ze zm.). Wskazane przykładowo jednostki nie w yczerpują podmiotów wchodzących w zakres pojęcia państwowej jednostki organizacyjnej, notabene niezdefiniowanego przez ustaw odawcę. Wskazów ką pomocną dla jego zdefiniowania może być art. 9 ustawy z 20 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), którego przepisy stanowią, że do sektora finansów publicznych, oprócz państw owych i komunalnych osób prawnych, zalicza się: organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, or gany kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe, agencje wykonawcze i instytucje gospodarki budżetowej. W celu określenia kręgu tych jednostek i wskazania ich organów, które za Skarb Państwa mogą podejmować przed sądami czynności procesowe, niezbędne jest zdefini owanie takich pojęć jak: „organy władzy publicznej”, „organy administracji rządowej”, „organy kontroli państwowej i ochrony

prawa”.

Niekiedy określona jednostka jest od strony strukturalnej jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, od strony zaś funkcjonalnej przedsiębiorcą w ykonującym także zadania z zakresu administracji publicznej. W świetle uregulowania przyjętego w art. 67 § 2 i po skreśleniu art. 4797 k.p.c. podmiot taki będzie zawsze występował tylko jako statio fisci Skarbu Państwa. Pamiętać ponadto należy o art. 460 § 1 k.p.c., w świetle którego w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli państwowa jednostka or ganizacyjna w ystępuje w charakterze pracodawcy, to podejmuje czynności procesowe w postępowaniu sądow ym jako samodzielny podmiot, a nie reprezentant Skarbu Państwa. Jeśli zatem przykładow o Sąd Okręgow y w Łodzi (budżetowa jednostka or ganizacyjna Skarbu Państwa) ponosi odpowiedzialność w stosunku do osoby wezwanej w charakterze świadka oraz w stosunku do pracownika sądu za szkodę w yrządzoną wskutek niezabezpieczenia na korytarzu sądowym prac porządkowych, to w sprawie z powództwa osoby wezwanej w charakterze świadka pozwanym będzie Skarb Państwa - Sąd Okręgow y w Łodzi, natomiast w sprawie z powództwa poszkodowanego pracownika sądu pozwanym będzie Sąd Okręgowy w Łodzi (pracodawca).

D. Reprezentacja Skarbu Państwa przez kilka jednostek organizacyjnych Jeżeli dochodzone roszczenie wiąże się z działalnością Skarbu Państwa reprezentowanego przez różne podmioty, to ustalenie zakresu odpowiedzialności każdego z nich nie należy do kompetencji i obowiązków sądów. Gdyby nawet z dokonanych ustaleń wynikało, że reprezentujące pozwany Skarb Państwa podmioty „X ” i „Y” w różnym stopniu przyczyniły się do powstania szkody (np. odpowiednio w 60% i w 40%), to w sentencji w yroku sąd nie może dawać temu odpowiedniego wyrazu, lecz powinien odszkodowanie w pełnej wysokości zasądzić od pozwanego Skarbu Państwa, reprezentowanego przez oba podmioty. Pozwanym w sprawie jest Skarb Państwa, a nie reprezentujące go podmioty, nie ma więc podstaw do r óżnicowania jego odpowiedzialności w sentencji w yroku. Z tych samych przyczyn należy stwierdzić, że okoliczność, iż działalność jednego z podmiotów, któr ych organy podejmował y w sprawie czynności procesowe za Skar b Państwa, uzasadnia dochodzone roszczenie, a działalność drugiego z nich roszczenia tego nie uzasadnia, nie uprawnia sądu do wydania dwoistego orzeczenia w stosunku do tej samej strony, tj. Skarbu Państwa, uwzględniającego powództwo w stosunku do Skarbu Państwa (ze wskazaniem pierwszego podmiotu) i oddalającego powództwo w stosunku do tegoż Skar bu Państwa (ze wskazaniem drugiego podmiotu). W takiej sytuacji sąd w sentencji wyroku powinien zasądzić roszczenie od Skarbu Państwa, reprezentowanego przez podmiot, z którego działalnością ono się wiąże, nie wymieniając podmiotu, z którego działalnością roszczenie nie pozostaje w związku. Przyczyny takiego rozstrzygnięcia powinny zostać w yjaśnione w uzasadnieniu w yroku (por. orzeczenia S N z 29 lipca 1970 r., II C R 301/70, LexPolonica nr 296056, OSNCP 1971, nr 3, poz. 55 oraz z 28 stycznia 1970 r., II CR 445/68, LexPolonica nr 312166, OS NCP 1970, nr 10, poz. 190).

Wskazana sprzeczność między materialnoprawną i procesową konstr ukcją reprezentacji S karbu Państwa, brak definicji legalnej państwowej jednostki organizacyj nej, wielość przepisów, mających charakter szczególny w stosunku do art. 67 § 2 k.p.c., wreszcie regulacja przyjęta w art. 460 § 1 k.p.c. sprawiają, że zagadnienie reprezentacji procesowej Skarbu Państw a jest szczególnie zawiłe, powodując wiele komplikacji w postępowaniach sądowych z udziałem Skarbu Państwa. Przykładem może być sprawa, w której Sąd Najwyższy podjął uchwałę z 23 września 2010 r., III CZP 62/2010, LexPolonica nr 2386360 (OSNC 2011, nr 2, poz. 15) dotyczącą zdolności sądowej oraz zaskarżania orzeczeń przez Skarb Państwa, stwierdzając, że w pis w księdze wieczystej prawa własności Skarbu Państwa, wskazujący - jako trwałego zarządcę - określoną jednostkę organizacyj ną Skarbu Państwa nieposiadającą osobowości prawnej, może być zaskarżony apelacją wniesioną przez Skarb Państwa reprezentowany przez inną jednostkę organizacyjną. Apelacja może być opar ta na zarzucie, że zarząd przysługuje tej innej jednostce. Uchwała ma istotne znaczenie, gdyż w yjaś nia, że w postępowaniu nieprocesow ym Skarb Państwa może być reprezentowany przez jednostki organizacyjne mające „własny”, wynikający z prawa pozytywnego, interes w rozstrzygnięciu sprawy. Szerzej na temat zdolności sądowej jednostek or ganizacyjnych Skar bu Państwa - zob. rozdział VII, 1, A.

E. Oznaczenie Skarbu Państwa jako strony w postępowaniu sądowym

Materialnoprawna konstrukcja jednolitości Skarbu Państwa, jako osoby prawnej, wywiera w sferze przepisów proceduralnych ten skutek, że określenie w pozwie j ednostki organizacyjnej Skarbu Państwa (statio fisci) nie wpł ywa na oznaczenie osoby pozwanego (powoda), którym zawsze pozostaje Skarb Państwa. Stanowisku temu Sąd Najwyższy dawał wielokrotnie wyraz w publikowanych orzeczeniach (przykładowo: w yrok z 13 kwietnia 1983 r., IV CR 66/83, LexPolonica nr 309124, OSNCP 1984, nr 1, poz. 5, w yrok z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, LexPolonica nr 342797, OS NC 1999, nr 12, poz. 205). Jeśli Skarb Państwa jest powodem lub pozwanym (wnioskodawcą lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego), to powinien być reprezentowany przez wskazany jeden lub nawet kilka podmiotów, z których działalnością wiąże się roszczenie będące przedmiotem postępowania sądowego. W sytuacji gdy strona, pozywając prawidłowo S karb Państwa, wadliwie określa podmiot, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a w sprawie powinien występować inny podmiot, uzupełnienie braku w zakresie prawidłowego określenia strony pozwanej powinno nastąpić w płaszczyźnie właściwej reprezentacji (art. 67 § 2 k.p.c.), przy czym sąd powinien z urzędu czuwać nad tym, aby Skarb Państwa był w postępowaniu sądowym reprezentowany w sposób prawidłowy. Tym obowiązkiem sąd obciążony jest także wtedy, gdy Skarb Państwa występuje w roli powoda. Wymaganie określenia w procesie właściwego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa bowiem w ynika nie tylko z konieczności oznaczenia właściwości miejscowej sądu (art. 29 k.p.c.) i skonkretyzowania tego podmiotu w orzeczeniu dla celów egzekucji sądowej (art. 1060 k.p.c.), ale przede wszystkim służy zapewnieniu należytej reprezentacji Skarbu Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.), niezależnie od tego, po której stronie procesowej występuje. Skoro w ystępowanie w sprawie właściwego podmiotu Skarbu Państwa należy do kwestii związanej z reprezentacją prawidłowo wskazanego powoda lub pozwanego, to uzupełnienie braku w zakresie właściwego określenia (oznaczenia) Skarbu Państwa jako powo da lub pozwanego (wnioskodawcy, uczestnika postępowania nieprocesowego) powinno nastąpić nie w trybie wezwania do wzięcia udziału w sprawie (art. 194 § 3 k.p.c.), lecz w zakresie właściwej reprezentacji (art. 67 § 2 k.p.c.). Działaniem takim sąd nie doprowadza do podmiotowej zmiany powództwa, lecz tylko do prawidłowego określenia (uściślenia) strony procesowej. W obu opisanych sytuacjach sąd powinien - na podstawie ar t. 67 § 2 k.p.c. - w ydać postanowienie o następującej treści: „dokonać właściwej reprezentacji Skarbu Państwa przez

ustalenie, że podmiotem uprawnionym do podejmowania czynności procesowych w jego imieniu jest … (nazwa podmiotu)” . Na postanowienie takie nie przysługuje zażalenie. Podmiot ten, jeśli reprezentuje Skar b Państwa jako pow oda, należy powiadomić o rozprawie, natomiast gdy reprezentuje Skar b Państwa jako pozwanego, należy wezwać na r ozprawę. W obu przypadkach sąd powinien doręczyć takiemu podmiotowi odpis wymienionego postanowienia wraz z odpisem pozwu i jego załącznikami. Sąd jednak nie jest władny oznaczyć Skar bu Państwa jako strony powodowej, gdy żądanie oparte jest na twierdzeniu, że podmiot wskazany jako strona powodowa jest podmiotem

odrębny m od Skarbu Państwa (por. uchwałę SN z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/2001, LexPolonica nr 350891, OSNC 2001, nr 10, poz. 147). Za taką tezą przemawiają nie tylko przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowania dotyczące zdolności sądowej, ale także zasada zakazująca sądowi narzucania komukolwiek roli powoda. Nie można zapominać, że utr zymująca się od lat, a nawet pogłębiająca się sprzeczność między systemem nabywania osobowości prawnej a potrzebami wywołanymi r ozwojem stosunków społecznych i gospodarczych powoduje, że w obrocie cywilnoprawnym w ystępują podmioty, których zdolność sądowa jest następstwem bliżej nieokreślonej zdolności prawnej, dla której brak tak wyraźnych przepisów, jak dla osób fizycznych czy prawnych. Należy dodać, że w świetle współczesnych uregulowań - mimo wprowadzenia instytucji Prokuratorii Generalnej Skar bu Państwa, która nie jest reprezentantem materialnoprawnym Skarbu Państwa, lecz jedynie pełnomocnikiem procesowym - nadal w sprawach Skarb Państwa będzie reprezentowany przez „podmioty reprezentujące Skarb Państwa” (por. art. 9 ust. 1 ustaw y). Niektóre rozwiązania są na tyle swoiste, że sama gramatyczna w ykładnia przepisów ustaw reformujących administrację publiczną, notabenenieprecyzyjnych, okazuje się niew ystarczająca dla oceny, czy określony podmiot jest upoważniony w konkretnej sprawie do występowania w roli strony procesowej. Przykładem tego mogą być uregulowania dotyczące relacji między przepisami ustaw ustrojowych a przepisami ustaw kompetencyj nych, określających status starosty, a także unormowania dotyczące reprezentacji Skarbu Państwa przy nabywaniu nieruchomości, czy wreszcie - przyjęte w ustawie z 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektór ych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz. 136 ze zm.) - unormowania, według któr ych wymienione w ustawie organy administracji rządowej mogą powierzać w niektórych kategoriach spraw, w drodze porozumienia, jednostkom samorządu terytorialnego oraz innym samorządowym osobom praw nym reprezentowanie Skar bu Państwa. Jeśli uwzględni się, że niekiedy ustawodawca uznaje zdolność sądową pew nych jednostek organizacyjnych, którym poza tym nie przysługuje zdolność prawna (np. upoważnienie właściwego organu państwowego do żądania w ykonania polecenia mającego na względzie interes społeczny art. 894 § 2 i art. 985 zd. drugie k.c.), to problem, kto - poza osobami fizycznymi i prawnymi oraz jednostkami, o któr ych stanowi art. 33 1 k.c. - może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych (zdolność prawna), czy też w ystępować jako strona w postępowaniu cywilnym (zdolność sądowa), należy do szczególnie trudnych i może być rozwiązywany w rozmaity sposób. Wszystko to sprawia, że podmiot, który sobie przypisuje status strony powodowej, musi wykazać, że ma zdolność sądową pozwalającą na przeprowadzenie z jego udziałem, jako strony procesowej, ważnego procesu. Gdy nie jest w stanie w ykazać tego przymiotu, powinien jako stronę powodową określić Skarb Państwa, a siebie oznaczyć tylko jako podmiot reprezentujący Skarb Państwa. Jeśli tego nie uczyni, sąd powinien odrzucić pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.

F. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane przez Prokuratorię Generalną

Zgodnie z przepisami ustaw y z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.) Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa jest państwową jednostką organizacyjną utworzoną w celu „zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa” . Jest niezależna w zakresie czynności podejmowanych w ramach zastępstwa pr ocesowego Skarbu Państwa oraz co do treści w ydawanych opinii prawnych. Nadzór nad Prokuratorią Generalną sprawuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa, który corocznie składa Sejmowi, w terminie do 31 marca, sprawozdanie z działalności Prokuratorii Generalnej w poprzednim roku kalendarzowym. (art. 1 ust. 1 i 2, art. 3 u.PG). Tak określony status oraz cel utworzenia Prokuratorii Generalnej, a także przysługujące jej uprawnienie do „przejęcia zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw i interesów Skarbu Państwa” (art. 8a ust. 1 u.PG), oznacza, że Prokurator ia Generalna Skarbu Państwa jest instytucjonalny m pełnomocnikiem Skarbu Państ wa. We wszystkich przypadkach, w których występuje przed sądami, nie staje się podmiotem reprezentującym Skar b Państwa, lecz jako pełnomocnik procesowy jedynie zastępuje ten podmiot przy podejmowaniu czynności procesow ych; podmiotem reprezentującym Skarb Państwa nadal pozostaje wskazany np. organ władzy publicznej, organ państwowej jednostki organizacyj nej niemającej osobowości praw nej, jednostka samorządu ter ytorialnego, której powierzono wykonywanie zadań z zakresu administracji publicznej na podstawie ustaw y lub porozumienia.

Organy lub jednostki organizacyjne, które z mocy odrębnych ustaw reprezentują Skarb Państwa, nazwane zostały w ustawie „podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa” i one co do zasady uprawnione są do reprezentowania Skarbu Państwa przed sądami (zastępstw o procesowe). Organy takich podmiotów podejmują czynności w sprawie. Podkreślenia w ymaga zawar te w art. 4 ust. 5 u.PG twierdzenie, że Prokuratoria Generalna nie wy konuje zastępstwa procesowego państwowych osób prawnych oraz Skarbu Państ wa w postępowaniu karny m. Zastępstwo procesowe Prokuratorii Generalnej wykonywane jest w dwóch gr upach spraw: 1) zastępstwo procesowe Skar bu Państ wa przed Tr ybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym, sądami powszechnymi, w ojskow ymi i polubownymi (art. 4 ust. 1 pkt 1, 2 i ust. 3 u.PG), 2) zastępstwo procesowe Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, tr ybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodow ych (art. 4 ust. 1 pkt 3 u.PG). W ramach pier wszej grupy spraw zastępstwo pr ocesowe Skarbu Państwa dotyczy spraw, w któr ych Skarb Państwa jest lub powinien być stroną pow odową lub pozwaną, albo też uczestnikiem postępowania przed sądem, tryb unałem lub innym organem orzekającym. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym, sądami powszechnymi, wojskow ymi i polubow nymi podzielić można na: a) obowiązkowe względne, b) fakultatywne, c) wyłączne względne. Zastępstwo procesowe obowiązkowe względne wykonywane jestw trzech kategoriach spraw, a mianowicie: 1)w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy (ar t. 17 k.p.c.); 2) w sprawach o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz o stwierdzenie zasiedzenia (rozpoznawane są w pierwszej instancji w sądach rejonow ych bez względu na wartość przedmiotu sporu), pod warunkiem, że w sprawach tych wartość przedmiotu sporu przewyższa 1 000 000 zł; 3) w sprawach rozpoznawanych przez sądy polubow ne niezależnie od tego, czy miejsce postępowania przed tym sądem znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, czy też poza jej granicami lub nie jest oznaczone. Względność obowiązkowego zastępstwa w ynika z tego, że Prokuratoria Generalna, za zgodą lub na wniosek podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, może przekazać temu podmiotowi prowadzenie tych spraw, jeżeli nie występuje w nich istotne zagadnienie prawne oraz potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie sądów (art. 8 ust. 1 i art. 8b u.PG). Z zastępstwem, które można określić jako fakultatywne,mamy do czynienia w sytuacjach, gdy Prokuratoria Generalna z urzędu lub na w niosek podmiotu reprezentującego Skar b Państwa przejęła zastępstwo procesowe w sprawie, w której nie w ykonuje zastępstwa obowiązkowego. Z art. 8a ust. 1 u.PG w ynika, że przejęcie zastępstwa procesowego może nastąpić w każdej sprawie,jeżeli „wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa”. Wskazana przesłanka podlega wyłącznej ocenie Prokuratorii Generalnej, bowiemjej stanowisko w przedmiocie przejęcia zastępstwa procesowego jest wiążące. Odmowa przejęcia zastępstwa w ymaga uzasadnienia na piśmie, które doręczane jest podmiotowi zgłaszającemu wniosek o przejęcie zastępstwa procesowego (art. 8a ust. 2 u.PG). Ze szczególnym rodzajem fakultatywnego zastępstwa procesowego Skarbu Państwa wykonywanego przez Prokuratorię Generalną mamy do czynienia w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Zgodnie z art. 4 ust. 3 u.PG Rada Ministrów może wyznaczyć Prokuratorię Generalną do reprezentowania Rady Ministrów lub ministrów w takim postępowaniu. Wobec tego, że Prokuratoria Generalna - zgodnie z art. 2 u.PG - jest niezależna w zakresie działań p odejmowanych w ramach zastępstwa Skarbu Państwa, powstaje pytanie, czy reprezentowanie Rady Ministrów w postępowaniu przed Tr ybunałem Konstytucyjnym odbywa się przy zachowaniu wspomnianej niezależności. Szczególny charakter tego zastępstwa polega na tym, że o jego podjęciu i wykonywaniu nie decyduje - jak w dotychczas omówionych przypadkach - Prokuratoria Generalna, lecz Rada Ministrów. Poza tym wyznaczenie Prokuratorii Generalnej następuje na podstawie odrębnego przepisu w celu „reprezentowania Rady Ministrów lub ministrów w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym”, podobnie jak „zastępstwo Rzeczypospolitej Polskiej przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych” (ar t. 4 ust. 1 pkt 3 u.PG), nie zaś na podstawie przepisów, które określają „zastępstwo procesowe S karbu Państwa

przez Prokuratorię Generalną”. Można zatem bronić poglądu, że w omawianym przypadku nawiązuje się typowy stosunek mocodawca - pełnomocnik, w ramach którego o zakresie i rodzaju podejmowanych cz ynności decyduje mocodawca. Zastępstwo procesowe wy łączne, które ma charakter względny dotyczy postępowania przed Sądem Najwyższy m. Względny charakter tego zastępstwa wynika z faktu, że zastępstwo procesowe przed Sądem Najwyższym nie będzie w ykonywane przez Prokuratorię Generalną, lecz przez podmiot reprezentujący Skar b Państwa, jeśli podmiotowi temu Prokuratoria Generalna przekazała prowadzenie spraw y na podstawie art. 8b ust. 1 u.PG (art. 8 ust. 1 i ar t. 8b ust. 1 i 2 u.PG). Należy uznać, że okoliczność, iż przesłankami przekazania pr owadzenia sprawy podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa jest niewystępowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego ani też nie jest potrzebna w ykładnia przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub rozbieżności w orzecznictwie sądów (art. 8 ust. 1 i art. 8b u.PG), nie pozbawia takiego podmiotu możliwości oparcia wniosku na przyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania na podstawie tych przesłanek (por. art. 3989 ust. 1 pkt 1 i 2 k.p.c.). W razie zaistnienia okoliczności, które dopuszczają podjęcie czynności przed Sądem Najwyższym (np. wniesienie skargi kasacyjnej), podmiot reprezentujący Skarb Państwa jest obowiązany do przekazania Pr okuratorii Generalnej informacji i dokumentów zgromadzonych w sprawie wraz ze swoim stanowiskiem co do potrzeby podjęcia czynności przed Sądem Najw yższym (art. 12 ust. 2 u.PG). Obowiązujący przed Sądem Najwyższy mprzy mus adwokacko-radcowski, któr ym objęte są także czynności procesowe związane z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, a któr e podejmowane są przed sądem niższej instancji, nie ma zastosowania w przypadku zastępstwa procesowego Skarbu Państwa wykonywanego przez Prokuratorię Generalną (art. 87 1 § 3 k.p.c.). Z uregulowania przyjętego w art. 15 u.PG i art. 871 § 3 k.p.c. oraz wykładni ar t. 871 § 1 k.p.c., zgodnie z którą zakresem przymusu adwokacko-radcowskiego nie jest objęty w niosek o doręczenie stronie orzeczenia wraz z uzasadnieniem na podstawie art. 387 § 3 k.p.c., pł ynie w niosek, że tzw. zapowiedzi skargi kasacyj nej może dokonać samodzielnie, i niekoniecznie przez adw okata lub radcę prawnego, podmiot reprezentujący Skarb Państwa, natomiast skarga kasacyjna powinna zostać sporządzona w yłącznie przez radcę (prezesa, wiceprezesa) Pr okuratorii Generalnej. Drugą grupą spraw, w których Prokuratoria wykonuje zastępstwo procesowe, są sprawy rozpoznawane w postępowaniach przed sądami, tr ybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych. W sprawach tych Prokuratoria bierze udział: 1) na wezwanie organu władzy publicznej, jeżeli zachodzi konieczność ochrony praw lub interesów Skarbu Państwa, 2) na wniosek organu władzy publicznej wskutek przejęcia zastępstwa Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interes Skarbu Państwa. Prokuratoria Generalna nie może odmówić wykonywania zastępstwaRzeczypospolitej Polskiej, jeżeli w ykonywanie zastępstwa polecił Prezes Rady Ministrów lub minister właściwy do spraw Skarbu Państwa,ani też nie może odmówić przejęcia zastępstwa Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli po odmowie przejęcia tego zastępstwaorgany te poleciły jego wykonywanie (art. 7 u.PG). Czynności zastępstwa przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi wy konują wyłącznie radcowie Prokuratorii Generalnej, mogą je w ykonywać również Prezes i wiceprezesi Prokuratorii Generalnej. T ylko wyjątkow o, a mianowicie w sprawach w ymagających znajomości prawa obcego albo procedur lub instytucji międzynar odow ych, Prokuratoria Generalna może powierzyć zastępstwo procesowe przed sądami, tr ybunałami lub innymi organami orzekającymi, adwokatowi, radcy prawnemu lub innej osobie uprawnionej do występowania w charakterze pełnomocnika pr ocesowego, zawierając z taką osobą umowę cywilnoprawną, bez konieczności stosowania przepisów ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.). Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do w ykonywania czynności zastępstwa jest legitymacja służbowa (ar t. 15 u.PG). Należy przyjąć, że uregulowanie przewidziane w art. 15 u.PG jest szczególnym w stosunku do ar t. 126 § 3 k.p.c. Oznacza to, że radca Prokurator ii Generalnej, podejmując czynności procesowe, nie składa pełnomocnictwa procesowego. Wobec tego, że regulacje dotyczące reprezentacji Skar bu Państwa pozostały poza ustawą o Prokuratorii Generalnej, to odpowiedzi na pytanie, która jednostka w konkretnej sprawie powinna reprezentować Skar b Państwa, nadal należy poszukiwać w przepisach dotyczących przedmiotu i zakresu ich działania. Jednostki te określone został y w ustawie jako „podmioty reprezentujące

Skarb Państwa” (art. 5 ust. 1 u.PG). Pojęciem tym objęte są: organy władzy publicznej, państwowe jednostki organizacyjne niemające osobow ości prawnej, organy jednostek samorządu terytorialnego i inne podmioty, któr ym powierzono wykonywanie zadań publicznych na podstawie ustaw lub porozumień, organy administracji rządowej i inne podmioty uprawnione na podstawie odrębnych przepisów do reprezentowania Skarbu Państwa (art. 5 ust. 1 pkt 1-4 u.PG). Prokuratoria Generalna, będąc instytucjonalnym pełnomocnikiem S karbu Państwa, powinna posiadać wiedzę konieczną do podejmowania działań wchodzących w zakres zastępstwa procesowego, które jest w ykonywane, powinno lub może być w ykonywane. W związku z tym przepisy ustawy nakładają na podmioty reprezentujące Skarb Państwa obowiązek współdziałania z Prokurator ią Generalną. Zakres i tr yb udzielania Prokuratorii Generalnej informacji niezbędnych do wykonywania zastępstwa procesowego jest uzależniony od charakteru zastępstwa procesowego. W przypadku gdy jest ono wyłączne, podmiot reprezentujący Skarb Państwa, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o zaistnieniu okoliczności, które czynią dopuszczalnym podjęcie czynności przed Sądem Najwyższym, przekazuje Prokuratorii Generalnej informacje i dokumenty zgromadzone w sprawie wraz ze swoim stanowiskiem co do potrzeby podjęcia czynności przed Sądem Najwyższym (ar t. 12 ust. 2 u.PG). Okolicznością taką jest przede wszystkim wydanie przez sąd drugiej instancji niekorzystnego dla Skarbu Państwa orzeczenia podlegającego zaskarżeniu do Sądu Najwyższego skargą kasacyjną, zażaleniem, skargą o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem. Jest nią także okoliczność usprawiedliwiająca wniesienie skargi na przewlekłość postępowania na podstawie przepisów ustawy z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania s prawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądow ym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843 ze zm.). Okolicznością uzasadniającą podjęcie działań, o których mowa w art. 12 ust. 2, jest doręczenie podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa odpisu środka zaskarżenia wniesionego przez stronę przeciwną, umożliwi to bowiem Prokuratorii Generalnej udzielenie odpowiedzi na skargę kasacyjną lub inny wniesiony środek zaskarżenia. Okolicznością taką jest rów nież przedstawienie Sądowi Najw yższemu przez sąd drugiej instancji zagadnienia praw nego na podstawie art. 390 k.p.c. Powiadomienie o tym Prokuratorii Generalnej stworzy możliwość przedstawienia stanowiska praw nego w imieniu występującego w sprawie Skarbu Państwa. Wobec tego, że zakresem przymusu adwokackoradcowskiego przewidzianego w art. 871 k.p.c. nie jest objęty - jak przyjmuje się w judykaturze wniosek o doręczenie str onie orzeczenia wraz z uzasadnieniem na podstawie art. 387 § 3 k.p.c., należy przyjąć, że tzw. zapowiedzi skar gi kasacyjnej może dokonać samodzielnie, i niekoniecznie przez adwokata lub radcę prawnego, podmiot reprezentujący Skarb Państwa. W sprawie, w której zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe, podmiot reprezentujący Skarb Państwa jest zobligowany na podstawie art. 12 ust. 1 u.PG do niezwłocznego zawiadomienia Pr okuratorii Generalnej o stanie prawnym lub faktycznym związanym z działalnością tego podmiotu oraz przekazania informacji i d okumentów, w świetle któr ych uzasadnione jest wszczęcie w imieniu Skarbu Państwa postępowania sądowego. We wszystkich sprawach objętych zastępstwem procesowym Skarbu Państwa podmiot reprezentujący Skarb Państwa z własnej inicjatyw y lub na żądanie Prokurat orii składa wnioski w przedmiocie wszczęcia postępowania, przedstawia stanowisko w sprawie, a ponadto przekazuje wszelkie informacje i dokumenty niezbędne do w ykonywania przez Prokuratorię Generalną zastępstwa procesowego. Wniosek w przedmiocie wszczęcia p ostępowania jest wiążący dla Prokuratorii Generalnej, z tym zastrzeżeniem, że w razie niezgodności stanowisk w tym zakresie Prokuratoria Generalna jest zobowiązana zażądać, aby stanowisko podmiotu reprezentującego Skarb Państwa zostało wyrażone na piśmie. W sprawie, w której zastępstwo procesowe przez Prokuratorię Generalną jest już wykonywane, podmiot reprezentujący Skarb Państwa z własnej inicjatyw y przedstawia w nioski w przedmiocie czynności procesow ych albo czyni to na żądanie Prokuratorii Generalnej. Prokuratoria Generalna nie jest związana tymi w nioskami, z w yjątkiem wniosków dotyczących cofnięcia pozwu, uznania roszczenia, zrzeczenia się roszczenia, ograniczenia roszczenia lub zawarcia ugody sądowej, a zatem czynności, które ograniczają albo prowadzą do rezygnacji roszczeń przysługujących podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa. Jeżeli w tym zakresie stanowiska są niezgodne, obowiązuje ta sama reguła, jak w przypadku w niosku w przedmiocie wszczęcia postępowania, a więc Prokuratoria Generalna jest obowiązana zażądać od podmiotu reprezentującego Skarb Państwa stanowiska na piśmie.

Jeżeli podmiot reprezentujący Skarb Państwa, pomimo żądania Prokuratorii Generalnej, nie składa w określonym terminie wniosku w przedmiocie wszczęcia postępowania ani wniosków co do czynności procesow ych w sprawie, Prokuratoria Generalna jest zobowiązana podjąć te czynności według swego uznania, zawiadamiając o tym podmiot reprezentujący Skarb Państwa, chyba że podjęcie takich czynności nie jest konieczne do zachowania termin ów wynikających z przepisów prawa albo ustalonych przez sąd, tr ybunał lub inny organ orzekający. Jeżeli podmiotu reprezentującego Skarb Państwa w określonej sprawie nie można ustalić, wspomniane w nioski może - na wniosek Prokuratorii Generalnej - złożyć minister właściwy do spraw Skarbu Państwa. Przedstawione zasady współdziałania Prokuratorii Generalnej z podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa zawarte zostały w art. 12-14 u.PG. Szczegółowy zakres i tryb podejmowania czynności w ramach tego współdziałania określony został w - wydanym na podstawie ar t. 25 ust. 4 u.PG - rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 20 marca 2006 r. w sprawie zakresu i tr ybu współdziałania Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa przy wykonywaniu zastępstwa procesowego Skarbu Państwa z podmiotami reprezentującymi Skarb Państwa (Dz.U. Nr 46, poz. 330). Koszty postępowania w sprawie, w której Prokuratoria Generalna w ykonuje zastępstwo procesowe Skarbu Państwa, ponosi podmiot reprezentujący Skarb Państ wa, którego dotyczy przedmiot tego postępowania, z w yjątkiem kosztów zastępstwa procesowego w ykonywanego przez Prokuratorię Generalną (art. 11 ust. 1 i 2 u.PG). Wobec tego, że Skarb Państwa nie ma obowiązku uiszczania opłat (Skarb Państwa zwolniony jest od obowiązku uiszczania opłat na po dstawie ar t. 94 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.), podmiot reprezentujący Skar b Państwa ponosi w toku postępowania tylko wydat ki, a ponadto w razie przegrania sprawy poniesie koszty postępowania strony przeciwnej zgodnie z zasadami rozliczania kosztów, zawartymi w art. 98-110 i 520 k.p.c. Według art. 11 ust. 3 i 4 u.PG „Koszty zastępstwa procesowego zasądzone lub przyznane S karbowi Państwa w sprawie, w

której zastępstwo Skarbu Państwa lub zastępstwo Rzeczypospolitej Polskiej wykonuje Prokuratoria Generalna, przysługują Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej. Koszty te są egzekwowane przez Skarb Państwa - Prokuratorię Generalną na podstawie tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności wydaną na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach zastępstwa procesowego” . Na podstawie tego uregulowania oraz art. 99 k.p.c., który stanowi, że „Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa zwraca się koszty w wysokości należnej wedł ug przepisów o wynagrodzeniu adwokata”, należy uznać, że: po pierwsze - gdy Skarb Państwa, jako strona przegr ywająca,

zobowiązany jest ponieść wszelkie koszty postępowan ia, wszelkie koszty - w tym koszty zastępstwa procesowego - powinny być zasądzone od podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, nigdy zaś od Prokuratorii Generalnej; po drugie - gdy Skarbowi Państwa, jako stronie wygrywającej, należy się zwrot kosztów postępowania, koszty zastępstwa procesowego w w ysokości w ynikającej z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) powinny być zasądzane nie na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, lecz na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej, pozostałe zaś koszty przysługują podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa. W rozstrzygnięciu (tenorze) w yroku Prokuratoria Generalna może zatem zostać wskazana jedynie w zakresie kosztów zastępstwa procesowego zasądzonych na rzecz Skarbu Państ wa. Jako wadliwą należałoby ocenić praktykę, aby wszelkie koszty przysługujące Skarbowi Państwa, w tym koszty zastępstwa procesowego wykonanego przez Prokuratorię Generalną, były zasądzane na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, natomiast Prokuratorii Generalnej przysługiwałby, na podstawie art. 11 ust. 3 u.PG, wniosek o nadanie na jej rzecz - w zakresie zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego - klauzuli w ykonalności. Zaakceptowanie takiej praktyki nie znajduje usprawiedliwienia w art. 11 ust. 3 u.PG, któr y stanowi, że koszty w ykonanego zastępstwa procesowego „przysługują Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej”; praktyka taka byłaby poza tym sprzeczna z wykładnią celowościową zmienionego art. 11 ust. 3 u.PG. Nie ma zatem podstaw, aby koszty zastępstwa procesowego w ykonanego przez Prokuratorię Generalną zasądzać na rzecz podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Prokuratoria Generalna Skar bu Państwa nie jest ponadto „inną osobą” w rozumieniu art. 788 k.p.c., na rzecz której przeszło - w toku spraw y lub po powstaniu tytułu egzekucyjnego - uprawnienie w zakresie kosztów zastępstwa procesowego, a zatem Prokuratoria Generalna, dysponując orzeczeniem zasądzającym wszelkie koszty na rzecz podmiotu reprezentującego Skar b Państwa, nie mogłaby uzyskać na podstawie ar t. 788 k.p.c. klauzuli w ykonalności w zakresie kosztów zastępstwa procesowego. Można oczywiście

bronić stanowiska, że w omawianym przypadku reguły wskazane w art. 788 k.p.c. nie mają zastosowania, skoro podstawą postępowania klauzulowego jest art. 11 ust. 3 u.PG. Nie zmienia to jednak oceny, że na podstawie tego przepisu koszty zastępstwa procesowego „przysługują Prokuratorii Generalnej”, na jej więc rzecz powinny zostać zasądzone w tytule egzekucyj nym, któr y w tym zakresie - po nadaniu mu klauzuli w ykonalności - stanowi podstawę egzekwowania kosztów „przez Skarb Państwa - Prokuratorię Generalną”. SCHEMAT 1. Zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane przez Prokuratorię Generalną [84.05 KB]

WYBRA NE ORZECZENIA 1. Oddalenie powództwa przeciw ko Skar bowi Państwa, reprezentowanego przez określoną jednostkę organizacyjną, powoduje skutek powagi rzeczy osądzonej w stosunku do jakiejkolwiek innej jednostki or ganizacyjnej (w yrok SA w Warszawie z 17 paździer nika 1996 r., I ACr 846/96, LexPolonica nr 332390, OSA 1998, nr 9, poz. 41). 2. Jeżeli w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa reprezentowany był tylko przez część jednostek organizacyj nych, z któr ych działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania nieważności postępowania z przyczyn w ymienionych w art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c. (w yrok SN z 14 kwietnia 1999 r., III CKN 1239/98, LexPolonica nr 334778, OSNC 1999, nr 11, poz. 191). 3. Stosownie do art. 33 i 34 k.c. Skar b Państwa stanowi jednolity podmiot; niezależnie od wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu są dow ym państwow ych jednostek organizacyj nych (art. 67 § 2 k.p.c.), stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki (wyrok S N z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, LexPolonica nr 342797, OSNC 1999, nr 12, poz. 205). 4. Gdy stroną w procesie jest Skarb Państwa, prawidłowe oznaczenie strony pozwanej powinno zawierać określenie „Skarb Państwa” i wskazywać właściwą państwową jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Obowiązek właściwego oznaczenia strony pozwanej spoczywa na pow odzie, jednakże w praktyce za ukształtowany uważany jest pogląd, iż sąd orzekający powinien czuwać nad tym, by S karb Państwa był reprezentowany w procesie przez właściwą jednostkę. Sąd musi w ramach podstaw y faktycznej powództwa wyjaśnić i usta lić powiązanie między strukturą organizacyj ną i zakresem działania danej jednostki a dochodzonym roszczeniem. Skarb Państwa, mając osobowość prawną (ar t. 33 k.c. i art. 64 § 1 k.p.c.), ma zdolność sądową, czyli zdolność do samodzielnego występowania w procesie. Jednakże czynności za Skarb Państwa dokonuje organ właściwej jednostki organizacyj nej. W związku z tym trzeba ustalić umocowanie organu właściwej jednostki do reprezentowania S karbu Państwa (wyrok SN z 22 lutego 2001 r., III CKN 295/2000, LexPolonica nr 388700). 5. Sąd nie jest władny oznaczyć Skar bu Państwa jako strony powodowej wówczas, gdy żądanie oparte zostało na twierdzeniu, że jednostka wskazana jako str ona powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa (uchwała SN z 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/2001, LexPolonica nr 350891, OS NC 2001, nr 10, poz. 147). 6. Jeżeli pozew został skierowany przeciwko jednostce or ganizacyjnej bez oznaczenia, że jest to statio fisci, a następnie w toku postępowania dochodzi do takiego oznaczenia, to nie ma ża dnej zmiany w zakresie reprezentacji. Organ pozwanej jednostki organizacyjnej bowiem - z mocy art. 67 § 2 k.p.c. - uprawniony jest do reprezentowania Skarbu Państwa. Przekształcenie podmiotowe na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. może nastąpić przed sądem pierwszej instancji. Na mocy wyraźnego art. 391 § 1 k.p.c. jest ono w yłączone w postępowaniu apelacyj nym (postanowienie SN z 6 czerwca 2001 r., V CZ 34/2001, LexPolonica nr 393834). 7. Za szkody w yrządzone przez funkcjonariuszy Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego odpowiedzialność ponosi S karb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wew nętrznych i Administracji (w yrok SN z 29 listopada 2001 r., V CKN 1725/2000, LexPolonica nr 354391, OS NC 2002, nr 9, poz. 114). 8. Reprezentantem pozwanego Skarbu Państwa po dniu 1 stycznia 1998 r. powinien być organ administracji rządowej, któr y w drodze przekształcenia zlikwidował dotychczasową jednostkę Skarbu Państwa i utw orzył - z wyodrębnionego or ganizacyjnie zespołu os ób i środków majątkowych stanowiących podstawę istnienia tej jednostki - samodzielną, odrębną od Skarbu Państwa, osobę prawną (wyrok S N z 20 marca 2002 r., V CKN 909/2000, LexPolonica nr 360149, Prok. i Pr. 2003, nr 2, poz. 39 - dodatek).

9. Starosta nie może skutecznie przypisywać sobie statusu strony (uczestnika postępowania) w postępowaniu sądow ym. Starosta, aby nie narazić się na odrzucenie pozw u (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), powinien jako stronę powodową wskazać Skar b Państwa, a siebie oznaczyć tylko j ako statio fisci Skarbu Państwa, wykazując, że dochodzi roszczenia w ramach zadań z zakresu administracji rządowej (postanowienie SN z 3 paździer nika 2002 r., I CKN 448/2001, LexPolonica nr 362100, OSP 2003, nr 7-8, poz. 99). 10. W sprawach o zwrot mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu Państwa, w w ypadku stwierdzenia nieważności tego orzeczenia zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń w ydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), Skarb Państwa jest reprezentowany przez państw ową jednostkę organizacyj ną, w której władaniu jest mienie podlegające zwrotowi. Jeżeli nie sposób ustalić takiej jednostki lub jednostka, której to mienie przekazano do dysponowania w w yniku orzeczenia sądu o przepadku mienia lub konfiskacie nie jest już w jego posiadaniu z przyczyn faktycznych lub prawnych, w sprawie o zapłatę równowartości tego mienia Skarb Państwa reprezentuje ta jednostka, której mienie przekazano do dysponowania w wyniku orzeczenia sądu. Jeżeli brak takiej jednostki lub jednostki, która przejęła jej zadanie, w sprawie o zasądzenie równowartości mienia Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa (wyrok SN z 22 stycznia 2003 r., II CKN 1103/2000, LexPolonica nr 377428). 11. Za szkodę wyrządzoną przed dniem 1 stycznia 1999 r. przez funkcjonariuszy administracji (zarządów) dróg publicznych odpowiada S karb Państwa, a nie obecni zarządcy (jednos tki samorządu terytorialnego) (w yrok S N z 19 marca 2003 r., I CKN 104/2001, LexPolonica nr 363231, OSNC 2004, nr 6, poz. 91). 12. W świetle art. 67 § 2 i art. 68 or gan państw owej jednostki organizacyjnej podejmujący czynności za Skarb Państwa obowiązany jest w ykazać swoje umocowanie stosow nym dokumentem przy pierwszej czynności procesowej; stosow nym dokumentem wykazującym to umocowanie jest akt powołania lub inny akt rów norzędny potwierdzający powierzenie określonej osobie pełnienie funkcji organu państwowej jednostki organizacyj nej (wyrok SN z 9 stycznia 2009 r., I CS K 304/2008, LexPolonica nr 2031859).

5. Legitymacja procesowa

Posiadanie przez określony podmiot zdolności sądowej i zdolności procesowej daje mu uprawnienie do bycia stroną (w szerokim jej rozumieniu) w postępowaniu sądow ym i dokonywania w takim postępowaniu czynności procesow ych. Obie zdolności, oceniane z punktu w idzenia przepisów procesowych, pozwalają na stwier dzenie, że z udziałem określonych podmiotów może być przeprowadzone ważne postępowanie sądowe, nie wyjaśniają natomiast, czy obie strony pozostają do przedmiotu spor u w określonym przez prawo materialne stosunku. Nie budzi wątpliwości, że tylko ze stosunku określonego przez prawo materialne pł ynie uprawnienie konkretnego podmiotu do występowania z konkretnym roszczeniem przeciw ko innemu konkretnemu podmiotowi. To szczególne uprawnienie konkretnego podmiot u, oceniane z punktu widzenia prawa materialnego, nazywane jest legity macją procesową. Jeśli zostanie wykazane, że strony są związane prawnomaterialnie z przedmiotem procesu, którym jest roszczenie procesowe (por. rozdział II, 1), to zostanie w ykazana legitymacja procesowa powoda (czynna) i pozwanego (bier na). W przeciwnym razie brak będzie legitymacji procesowej czy to powoda, czy też pozwanego, albo też obu stron. Wobec tego, że legitymacja procesowa stanowi przesłankę materialnoprawną, sąd dokonuje oceny w zakresie jej istnienia w chwili orzekania co do istoty sprawy (w chwili w yrokowania). Brak legity macji procesowej zarów no czynnej, jak i biernej pr owadzi do wydania wyroku oddalającego powództ wo. Gdy legitymacja procesowa (czynna lub bierna) przysł uguje tylko ściśle określonej osobie, mamy do czynienia z legitymacją procesową indywidualną, jeśli natomiast przysł uguje grupie osób (co najmniej dwóm), to jest legitymacją procesową grupową, która może mieć charakter względny (każdy z podmiotów jest upraw niony do występowania w danym procesie w charakterze strony) lub bezwzględny (w roli strony procesowej musi wystąpić kilka podmiotów). Ten ostatni rodzaj legitymacji procesowej pokrywa się ze współuczestnictwem koniecznym. Legitymacja procesowa grupowa pozostaje w ścisłym związku z instytucją współ uczestnictwa w sporze (por. niżej). Brak

legitymacji jest usuwalny, może być sanowany wskutek przekształceń podmiotow ych (por. rozdział VIII). Postępowanie nieprocesowe może być wszczęte zarówno przez zgłoszenie w nios ku, jak i z urzędu. W pierwszym przypadku legity mację (upraw nienie) do złożenia wniosku mają: osoby wskazane w ustawie (konkretnym przepisie poświęconym danemu rodzajowi sprawy), zainteresowany (por. art. 510 k.p.c.), prokurator (art. 7).

6. Współuczestnictwo w sporze

A. Współuczestnictwo formalne i materialne Sprawy cywilne rozpoznawane są na drodze sądowej w dwóch tr ybach - procesowym i nieprocesow ym (por. rozdział III). Odmienność obu trybów wynika m.in. z różnego usytuowania podmiotów, których sprawa rozpoznawana jest w procesie, oraz podmiotów, których sprawa rozpoznawana jest w tr ybie nieprocesowym. W postępowaniu prowadzonym wedł ug trybu nieprocesowego może brać udział każdy, czyich praw dotyczy jego w ynik. Zainteresowany podmiot staje się uczestnikiem, gdy weźmie udział w sprawie lub zostanie wezwany przez sąd (art. 510 k.p.c.). W przeciwieństwie do procesu, w któr ym w ystępują dwie strony o z reguł y przeciwstaw nych interesach, postępowanie nieprocesowe może się toczyć z udziałem tylko jednego podmiotu, a jeśli toczy się przy udziale większej liczby zainteresowanych (uczestników postępowania), to niekoniecznie ich interesy muszą być sprzeczne, często są zbieżne. Postępowanie procesowe charakter yzuje się dw ustronnością. Po obu stronach procesu - a więc zarówno po stronie powodowej, jak i po stronie pozwanej - mogą występować pojedyncze podmioty, ale może też w ystępować, a niekiedy musi w ystępować, grupa podmiotów. Gdy stronę procesową tworzy gr upa podmiotów, mamy do czynienia ze współuczestnict wem procesowy m. Może ono być czynne (po stronie pow odowej) i bierne (po stronie pozwanej), formalne i materialne, zwykłe i jednolite, dowolne i konieczne, a czasem ma nawet charakter współuczestnictwa konkurencyjnego. Instytucja współuczestnictwa w sporze została uregulowana w art. 72-74 k.p.c. Występowanie grupy podmiotów po jednej lub drugiej stronie procesu albo jednocześnie po obu stronach jest uzależnione od więzów łączących te podmioty z przedmiotem procesu. Więzy te mogą mieć charakter zarówno formalnopraw ny, jak i materialnoprawny. Możliw ość wystąpienia kilku osób po jednej stronie procesowej jest uzależniona od spełnienia warunków, które określa prawo procesowe. Warunki te można podzielić na materialne i formalne. Warunki mater ialne zakreślają granice dopuszczalności współ uczestnictwa ze względu na przedmiot procesu, czyli z punktu widzenia możliw ości rozpoznania kilku r oszczeń w jednym procesie. Warunki for malne oznaczają pewne wymagania formalne stawiane przez prawo procesowe ze względu na przyjęte w nim przesłanki procesowe, np. odnoszące się do właściwości sądu. O tym, czy kilka osób może w ystępować w sprawie w roli powodów lub pozwanych i jakiego rodzaju współuczestnictwo łączy tę grupę osób, decyduje spełnienie się w konkretnym przypadku wspomnianych warunków. Oceny w tym zakresie sąd dokonuje na podstawie treści pozwu (twierdzeń podanych w pozwie), a nie na podstawie rzeczywistego stanu rzeczy, ten bowiem zostanie ustalony dopiero w toku postępowania, ani też nie na podstawie przepisów prawa materialnego, skoro sąd zastosuje je dopiero w chwili w yrokowania. Jeśli więc powód twier dzi w pozwie, że trzej wskazani przez niego pozwani zobowiązali się solidar nie zwrócić powodowi dług z tytułu udzielonej im pożyczki, której jednak nie oddali, to sędzia musi przyjąć, że pozwanych - ze względu na stwierdzoną przez powoda wspólność obowiązków wynikających z zobowiązania solidarnego - łączy współuczestnictw o materialne. Pozwani będą w ystępować w procesie jako współuczestnicy materialni. O tym, czy w rzeczywistości łączy ich więź materialna w ynikająca z zobowiązania solidarnego, zadecyduje sąd w wyroku. W zakresie warunków mater ialnych (merytorycznych), a więc dotyczących przedmiotu procesu, między współuczestnictwem materialnym i formalnym w ystępują istotne różnice. W przypadku współuczestnict wa mater ialnego przedmiot sporu stanowią prawa lub obowiązki, które dla współuczestników materialnych są wspólne lub opar te są na tej samej (czyli jednej) podstawie faktycznej i prawnej (ar t. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), natomiast w przypadku

współuczestnict wa for malnego przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania, które dla współuczestników formalnych są jednego rodzaju (nie są wspólne) i są opar te na jednakowej (nie na tej samej) podstawie faktycznej i prawnej. Pierwszy rodzaj współuczestnictwa materialnego, oparty na „wspólności praw lub obowiązków”, w ynika m.in. z zobowiązań solidarnych, a także z zobowiązań niepodzielnych, z odpowiedzialności in solidum, ze współwłasności, z małżeńskiej wspólności majątkowej, z umow y spółki cywilnej. Drugi rodzaj współuczestnictwa materialnego, a więc oparty wyłącznie „na tej samej podstawie faktycznej i prawnej”, będzie w ystępować przy dochodzeniu świadczeń podzielnych. Przykładowo, kilku pracowników zatr udnionych w magazynie ponosi odpowiedzialność za niedobór ujawniony w mieniu im powierzonym na podstawie umow y zawartej z pracodawcą o współodpowiedzialności materialnej (art. 125 k.p.). W tym przykładzie ta sama jest zarów no podstawa faktyczna (powierzenie mienia w magazynie na podstawie umow y o współodpowiedzialności materialnej), jak i podstawa prawna (art. 125 k.p.). Wobec tego, że przesłanką dopuszczalności występowania w roli pozwanych kilku osób, jako współuczestników materialnych, jest oparcie roszczenia przeciw ko nim nie tylko na tej samej podstawie faktycznej, ale i prawnej, to powód - pozywając kilka osób - jest obowiązany wskazać takie okoliczności, które będą uzasadniały współodpowiedzialność pozwanych. Obowiązku tego nie spełnia, jeśli wskazuje w pozwie kilka potencjalnie odpowiedzialnych podmiotów z jednoczesnym wyraźnym wyłączeniem ich współodpowiedzialności, i pozostawia sądowi alter natywny (konkurencyjny) wybór tego z pozwanych o odszkodowanie, który w świetle skonkretyzowanych w toku postępowania okoliczności faktycznych rzeczywiście ponosi wyłącznie odpowiedzialność. W takiej sytuacji przewodniczący powinien wydać zarządzenie o wyłączeniu poszczególnych spraw (przeciwko poszczególnym pozwanym) do oddzielnego postępowania (por. rozdział XV oraz uchwałę SN z 6 września 1991 r., III CZP 77/91, LexPolonica nr 325664, OSNCP 1992, nr 5, poz. 68), np.:

„1) wyłączyć do oddzielnego postępowania sprawę z powództwa X przeciwko Y, 2) wpisać sprawę do rep. C, 3) przedstawić akta do dalszych czynności” .

Do istnienia współuczestnictwa for malnego w ystarczające jest występowanie podobnych okoliczności faktycznych i podobnych roszczeń. Istotne jest, aby zobowiązania (roszczenia) były jednego rodzaju (np. z tytułu zapłaty czynszu lokalu) i w ynikały z jednakowej (nie tej samej) podstaw y faktycznej i prawnej. Przykładowo: w ynajmujący (W), jako powód, występuje przeciwko trzem pozwanym (A, B, C) o zapłatę przez każdego z nich odpowiednio kwot 1000 zł, 2000 zł i 3000 zł z tytułu czynszu najmu lokali, zajmowanych przez każdego z pozwanych na podstawie odrębnych umów najmu. Roszczenia powoda są jednego rodzaj u, dotyczą bowiem czynsz u. Skoro wynikają z różnych umów najmu zawartych z każdym z pozwanych, ich podstawa faktyczna i prawna nie jest ta sama, lecz tylko jednakowa - dotyczy czynszu od wynajętych lokali. W sprawie mamy trzy przedmioty sporu: 1) „W” przeciwko „A” o 1000 zł, 2) „W” przeciwko „B” o 2000 zł, 3) „W” przeciwko „C” o 3000 zł. Powód powinien uiścić opłatę odrębnie od każdego z dochodzonych roszczeń. Gdyby uiścił opłatę tylko od pierwszego roszczenia, a pozostałe roszczenia nie zostałyby opłacone, pozwowi w części dotyczącej roszczeń powoda przeciwko pozwanym „B” i „C” powinien zostać nadany bieg zgodnie z art. 130 k.p.c. (szerzej - por. rozdział X I, 2). W zakresie warunków for malnych (przesłanek procesow ych) różnica między współuczestnictwem materialnym i formalnym polega na tym, że temu pierwszemu prawo procesowe nie stawia żadnych w ymagań, natomiast stawia je współuczestnictwu formalnemu, wymagając, aby właściwość sądu była uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie (art. 72 § 1 pkt 2 in fine k.p.c.). Oznacza to, że: 1) nie można w jednej sprawie łączyć roszczeń, dla któr ych rzeczowo właściwe są różne sądy (np. nie można przeciw ko jednemu pozwanemu dochodzić roszczenia w ynikającego z prawa prasowego, dla którego sądem rzeczowo właściwym jest sąd okręgowy - art. 17 pkt 3 k.p.c., a przeciwko dr ugiemu roszczenia o zwrot pożyczki w kw ocie 10 000 zł, dla którego rozpoznania właściwy jest sąd rejonowy - art. 16 k.p.c.); 2) nie można w ystępować z kilkoma roszczeniami, dla któr ych - w związku ze zliczeniem ich war tości (art. 21 w zw. z art. 72 § 1 pkt 2 in fine k.p.c.) - właściwy jest sąd okręgowy, podczas gdy dla poszczególnych roszczeń właściwy jest sąd rejonowy. W pierwszym w ypadku przewodniczący w sądzie rejonow ym powinien wydać zarządzenie, na podstawie którego roszczenie, dla rozpoznania którego właściw y jest sąd okręgow y, zostanie wydzielone do oddzielnego postępowania. W tej wydzielonej sprawie sąd rejonowy w yda postanowienie o stwierdzeniu swej niewłaściwości i przekazaniu spraw y właściwemu sądowi

1)

2)

3) 4)

okręgowemu (art. 201 § 1 k.p.c.). W drugim przypadku przewodniczący wydzieli ze spraw y do oddzielnego postępowania to roszczenie (lub te roszczenia), które nie może być łączone z pozostał ymi, ponieważ ich połączenie powoduje, że sąd rejonowy nie byłby właściwy rzeczow o do ich wspólnego rozpoznania. Zestawiając różnice między współuczestnict wem for malny m i materialny m, należy wskazać na następujące cechy: roszczenia lub zobowiązania współuczestników formalnych nie pozostają w związku materialnym (wewnętrznym), w jakim pozostają prawa i obowiązki współuczestników materialnych. W przypadku współuczestników formalnych związek ten ma charakter zewnętrzny, oparty tylko na tym, że podstawa faktyczna i prawna roszczeń lub zobowiązań jest jednakowa (nie ta sama); W przypadku współuczestnictwa formalnego występuje tyle przedmiotów sporu, ilu jest współuczestników, natomiast w przypadku współuczestnictwa materialnego mamy jeden przedmiot sporu niezależnie od wielości współuczestników. Zsumowanie wartości dochodzonych roszczeń umożliwia określenie właściwości rzeczowej sądu, nie zaś określenie podstaw y opłaty od pozwu. Przy pobieraniu i obliczaniu opłaty mają zastosowanie reguły wskazane w ar t. 21 k.p.c. i art. 4 u.k.s.c.; Charakterystyczne dla współuczestnictwa formalnego wymaganie, aby właściwość sądu była uzasadniona dla każdego z r oszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie, nie obowiązuje przy współuczestnictwie materialnym; Współuczestnictwo materialne, którego źródłem jest wspólność praw lub obowiąz ków, wpływa na zakres kognicji sądu drugiej instancji (art. 378 k.p.c.). Zależność taka nie w ystępuje, gdy prawa lub obowiązki współuczestników materialnych wynikają tylko z tej samej podstawy faktycznej i prawnej. Nie ma tej zależności w przypadku współuczestnictwa formalnego. WYBRA NE ORZECZENIA 1. W procesie o zobowiązanie spółdzielni do zapewnienia właściwego dopływ u ciepłej wody i utrzymanie jej właściwej temperatur y oraz o ustalenie, że nie istnieją należności z tytułu opłat za okres niefunkcjonowania instalacji cieplnej, po stronie członków spółdzielni zachodzi współuczestnictwo materialne (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), wynikające z ich wspólnych praw i obowiązków jako członków (postanowienie S N z 10 kwietnia 1970 r., I CZ 7/70, LexPolonica nr 326480, OS NCP 1971, nr 2, poz. 36). 2. Solidarność odpowiedzialności cywilnej uzasadnia istnienie jednej z przesłanek współuczestnictwa materialnego, tj. przesłanki wspólności obowiązków (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.). O tym, czy przesłanka ta jest spełniona, decyduje postawienie spraw y przez powoda, a nie ostateczny wynik sprawy, bo ten będzie wiadomy dopiero po merytor ycznym rozpoznaniu spraw y przez sąd (postanowienie SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LexPolonica nr 325794, Biul. SN 1972, nr 4, poz. 71). 3. Jednorodny charakter współuczestnictwa materialnego, w ywodzący się ze wspólności obowiązków, mają przypadki oparte na odpowiedzialności in solidum (wyrok S N z 10 sierpnia 1976 r., IV PR 115/76, LexPolonica nr 312989, OS NCP 1977, nr 4, poz. 77). 4. Łączności wew nętrznej, jaka zachodzi między współuczestnikami w procesie przy współuczestnictwie materialnym (ar t. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.), nie podważa okoliczność, że rodzaj i wysokość ich roszczeń odszkodowawczych są różne, chociaż podstawą faktyczną i prawną jest je dno i to samo zdarzenie (postanowienie SN z 20 stycznia 1977 r., IV CZ 7/77, LexPolonica nr 312956, OSNCP 1977, nr 8, poz. 146). 5. Współuczestnictwo w sporze dłużnika głównego i jego poręczycieli jest wprawdzie współuczestnictwem materialnym, ale nie ma charakter u współuczestnictwa jednolitego w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c., ponieważ wyrok nie musi dotyczyć niepodzielnie dłużnika głów nego i jego poręczycieli (w yrok SN z 23 listopada 1982 r., IV PR 329/82, LexPolonica nr 312493, OS NCP 1983, nr 7, poz. 101). 6. Sprawa, która ma charakter gospodarczy tylko w stosunku do niektór ych spośród pozwanych współuczestników materialnych, nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 72 § 2 i 3 oraz art. 4791 -47927 k.p.c.) (w yrok SN z 27 października 1995 r., I CRN 105/95, niepubl.). 7. Opłatę sądową uiszcza się od pisma procesowego, z tym zastrzeżeniem, że przy współuczestnictwie formalnym (ar t. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.) jest tyle wartości przedmiotów sporu (zaskarżenia), ilu jest współuczestników wnoszących jedno pismo podlegające opłacie sądowej i każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosow nie do swego roszczenia lub zobowiązania (art. 5 d.u.k.s.c). Nie w yklucza to dopuszczalności uiszczenia opłaty przez jednego współuczestnika

na rzecz opłaty należnej od innego współuczestnika lub „zaliczenia” nadw yżki uiszczonej opłaty przez tego pierwszego na rzecz opłaty należnej od tego drugiego, gdy taka jest w ola współuczestników (postanowienie SN z 26 maja 1998 r., III CZ 69/98, LexPolonica nr 331561, „Wokanda” 1998, nr 9, s. 7). 8. Po stronie pozwanych - spadkobierców osoby obciążonej zapisem - o w ykonanie zapisu, zachodzi współuczestnictwo formalne w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c. W tej sytuacji, zgodnie z art. 5 ust. 2 d.u.k.s.c.),pozwani uiszczają opłaty sądowe oddzielnie, stosownie do swego zobowiązania (postanowienie S N z 21 stycznia 1999 r., I CKN 1041/98, LexPolonica nr 344751). 9. W sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia po stronie pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne (uchwała SN z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/2004, LexPolonica nr 366667, OSNC 2005, nr 6, poz. 102). 10. Wygrywającym pr oces współuczestnikom, o któr ych mowa w ar t. 72 § 1 pkt 1 k.p.c., reprezentowanym przez tego samego radcę prawnego, sąd przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika (uchwała SN z 30 stycznia 2007 r., III CZP 130/2006, LexPolonica nr 1158784, OS NC 2008, nr 1, poz. 1). 11. Współuczestnictwo żony i dzie ci osoby, która zginęła w wypadku samochodowym, w procesie o zapłatę odszkodowania i rentę w ytoczonym przeciwko towarzystwu ubezpieczeń ma charakter współuczestnictwa formalnego (postanowienie SA w Białymstoku z 9 listopada 2006 r., I ACz 855/2006, LexPolonica nr 2379020, OSA - Białystok 2006, nr 4, poz. 20). 12. Przy współuczestnictwie for malnym w ystępuje tyle różnych przedmiotów spor u (zaskarżenia), ilu jest współuczestników formalnych, bowiem każdy z nich mógłby w ystępować w procesie samodzielnie, tok postępowania w stosunku do każdego z nich jest niezależny (można w ydać w yrok częściowy lub rozłączyć spraw y do oddzielnego rozpoznania), wreszcie różne mogą być rozstrzygnięcia w stosunku do każdego ze współuczestników (postanowienie S N z 2 lipca 2009 r., I I UZ 21/2009, LexPolonica nr 3035773). 13. Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej w następstwie śmierci męża i ojca jest współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.), przy któr ym ograniczenia dopuszczalności skargi kasacyjnej ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia odnoszą się do każdego skarżącego oddzielnie (wyrok SN z 16 października 2008 r., III CSK 143/2008, LexPolonica nr 2143603). 14. Wydawca i redaktor naczelny - pozwani w sprawie o złożenie oświadczenia zawierającego przeproszenie za naruszenie dóbr osobistych, spowodowane opublikowaniem materiału prasowego są współuczestnikami materialnymi (postanowienie S N z 3 września 2009 r., I CZ 44/09, nie publ.). 15. Obowiązek złożenia przez autora materiału prasowego oraz redaktora naczelnego pisma, w któr ym zniesławiający tekst się ukazał, oświadczenia o przeproszeniu za nar uszenie dóbr osobistych, spowodowane opublikowaniem tego materiału, nie jest obowiązkiem wspólnym, a w konsekwencji od każdego z pozwanych istnieje obowiązek uiszczenia przez pow oda oddzielnej opłaty (art. 4 ust. 1 i art. 8 u.k.s.c.). Gdy nar uszenie dobra osobistego powodujące szkodę niemajątkową nastąpiło w wyniku działania autora, redaktora i wydawcy, w istocie każda z tych osób odpowiada za swoje własne, odrębne działanie. Autor publikacji ponosi odpowiedzialność za napisanie i skierowanie publikacji do druku. Redaktor naczelny odpowiada za dopuszczenie do opublikowania materiału naruszającego dobra osobiste, a wydawca - z tego względu, że ma faktyczny i twórczy wpł yw na charakter czasopisma. Każda zatem z tych osób ponosi odpowiedzialność w granicach określonych w ustawie odrębnie dla każdej z nich. Z tego względu więź procesowa tych osób w zakresie dochodzonego roszczenia niemajątkowego nie jest współuczestnictwem materialnym, choć co do odpowiedzialności majątkowej istnieje solidar ność (postanowienie SN z 25 maja 2010 r., I CZ 22/2010, LexPolonica nr 3873684, niepubl.).

B. Współuczestnictwo konieczne

Współuczestnictwo konieczne jest kwalifikowaną postacią współuczestnictwa materialnego. Z definicji zawartej w ar t. 72 § 2 k.p.c. można by w ysnuć wniosek, że współuczestnictwo konieczne może występować tylko po stronie pozwanej. Nie ulega wątpliw ości, że może ono wystąpić także po stronie powodowej, na co wskazuje chociażby art. 195 k.p.c. Jego istota polega na tym, że po stronie procesowej występuje kilka podmiotów razem, ponieważ im razem przysługuje łączna legitymacja procesowa. W charakterze danej strony procesowej musi więc w ystępować więcej niż jeden podmiot, w przeciw nym razie powództwo zostanie oddalone z braku pełnej legitymacji

1) 2) 1) 2) 3)

4)

1) 2) 3) 4) 5)

procesowej, po uprzednim podjęciu przez sąd czynności, o których mowa w ar t. 195 k.p.c. (por. rozdział VIII, 1, D). Współuczestnictwo konieczne może w ynikać z: istoty stosunku prawnego, przepisu ustawy. Współuczestnictwo konieczne wynika z istoty stosunku prawnego, m.in. z następujących powództw: osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa, które należy w ytoczyć łącznie przeciw ko obojgu małżonkom; przeciwko współwłaścicielom w procesie dotyczącym współwłasności; o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, które należy wytoczyć przeciw ko wszystkim osobom wpisanym do księgi wieczystej oraz tym, któr ych prawa nie zostały ujawnione; o ukształ towanie stosunku praw nego, które należy w ytoczyć przeciwko wszystkim podmiotom przekształcanego stosunku prawnego, np. powództwo o uznanie umowy za bezskuteczną oparte na art. 59 k.c. Podane przykłady dotyczą współuczestnictwa koniecznego biernego, a więc występującego po stronie pozwanej. Czynne współuczestnictwo konieczne występuje niezmier nie rzadko. Przyjmuje się, że nie zachodzi ono, gdy przy silnej więzi wewnętrznej między podmiotami skumulowanych podmiotowo stosunków prawnych istnieje przepis dający poszczególnym podmiotom prawo samodzielnego działania. Nie zachodzi więc współuczestnictwo konieczne po stronie powodowej, gdy powództw o wytoczone przez jednego z nich zmierza do zachowania wspólnego prawa współwłaścicieli (por. orzeczenia SN: z 20 października 1975 r., III CRN 288/75, LexPolonica nr 296456, OSNCP 1976, nr 10, poz. 211, z 30 marca 1962 r., 3 CR 237/62, LexPolonica nr 316081, OSNCP 1963, nr 2, poz. 48). Współuczestnictwo konieczne z mocy przepisu ustawy wynika m.in. z następujących powództw: osoby trzeciej o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji, gdy dłużnik zaprzecza prawu powoda (art. 841 § 2 k.p.c.), o rozwiązanie spółki cywilnej przez sąd (art. 874 k.c.), o świadczenie niepodzielne (ar t. 381 § 2 k.c.), prokuratora przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo (art. 57 k.p.c.), prokuratora o unieważnienie małżeństwa, które w ytacza przeciwko oboj gu małżonkom (art. 448 k.p.c.), a także z powództwa, o któr ym mowa w art. 454 k.p.c. Uregulowanie przyjęte w art. 72 § 2 i 3 k.p.c. jest podyktowane względami ekonomii procesowej. Pozwala na rozpoznanie sprawy w postępowaniu zw ykł ym, jeżeli postępowanie odrębne byłoby właściwe tylko w stosunku do niektórych, a nawet tylko w stosunku do jednego ze współuczestników koniecznych (art. 72 § 2). Przykładem może być sprawa z powództwa o unieważnienie wielostronnej umow y zawartej między przedsiębiorcami i podmiotem, do którego nie mają zastosowania przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych. Artykuł 72 § 3 k.p.c. uchyla przepisy o postępowaniu odrębnym w stosunku do podmiotów, dla któr ych postępowanie to jest właściwe, gdy łączy je współ uczestnictwo materialne z podmiotami nieobjętymi tym odrębnym postępowaniem. WYBRA NE ORZECZENIA 1. W sprawie przeciw ko wspólnikom o świadczenie z tytułu zobowiązań spół ki cywilnej nie występuje po ich stronie współuczestnictwo konieczne (postanowienie SN z 17 stycznia 2003 r., I CK 109/2002, LexPolonica nr 363219, OSNC 2004, nr 5, poz. 73). 2. W sprawie dotyczącej zapłaty w ynagr odzenia na rzecz współtwórców pracowniczego projektu wynalazczego po stronie pow odów nie zachodzi współuczestnictw o konieczne. Każdy z twórców może wystąpić z odrębnym pozwem o zapłatę należnej mu części wynagrodzenia (postanowienie S N z 19 kwietnia 2004 r., I PK 56/2004, LexPolonica nr 372345, OSNP 2005, nr 2, poz. 22). 3. W sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia po stronie pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne (uchwała SN z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/2004, LexPolonica nr 366667, OSNC 2005, nr 6, poz. 102). 4. Wspólnik spółki cywilnej nie jest legitymowany do dochodzenia wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego wspólników tej spół ki (uchwała SN z 9 lutego 2011 r., III CZP 130/2010, LexPolonica nr 2457743).

5. Zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c. przepisy art. 194 i 195 k.p.c. nie mają zastosowania w postępowaniu apelacyjnym, w którym obowiązuje zasada niezmienności stron postępowania w stosunku do stanu, któr y istniał w chwili zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji. Sąd dr ugiej instancji z uwagi na zakres swojej kognicji, określony art. 378 § 1 k.p.c., może jedynie ocenić prawidłowość wykładni i zastosowania przez Sąd pierwszej instancji art. 194 § 3 k.p.c., gdy zarzut naruszenia tego przepisu zostanie podniesiony w apelacji. Natomiast naruszenie art. 195 k.p.c., dotyczącego współuczestnictwa koniecznego, Sąd odwoławczy bierze pod uwagę także z urzędu w ramach badania naruszenia przez Sąd pierwszej instancji przepisów prawa materialnego, bowiem nieusunięcie braku pełnej legitymacji procesowej w przypadku współuczestnictwa koniecznego jest przeszkodą do uwzględnienia powództwa. W takim przypadku wyrok uwzględniający powództwo narusza prawo materialne (wyrok SN z 17 listopada 2010 r., I CS K 67/2010, LexPolonica nr 2412180).

C. Współuczestnictwo jednolite Ze współuczestnictwem jednolitym mamy do czynienia w tedy, gdy z istoty stosunku spornego lub z przepisu ustaw y wynika, że wyrok ma niepodzielnie dotyczyć wszystkich współuczestników (art. 73 § 2 k.p.c.). Wyr ok w ydany w sprawie z ich udziałem musi zatem zawierać jednolite rozstrzygnięcie w stosunku do wszystkich współ uczestników. Z art. 73 § 1 k.p.c. wynika, że każdy współuczestnik działa w imieniu własnym. Oznacza to, że działania (zaniechania) poszczególnych współuczestników mogą wywierać skutek jedynie w stosunku do tych, którzy podjęli określoną czynność pr ocesową. Zasada samodzielności działania współuczestników jednak nie może działać w stosunku do współuczestników jednolitych, konieczność jednolitego rozstrzygnięcia bowiem musi ograniczać ich samodzielność. Dlatego też czynności procesowe działających współuczestników skuteczne są wobec niedziałających. Przykładowo, udzielenie odpowiedzi na pozew, czy też stawiennictwo na rozprawie i udział w niej jednego ze współ uczestników jednolitych będzie uniemożliwiać wydanie w yroku zaocznego w stosunku do współuczestników niedziałających w sprawie, a wniesienie apelacji przez jednego ze współuczestników jednolitych spowoduje, że sąd apelacyjny rozpozna sprawę w stosunku do wszystkich współuczestników. Skuteczność czynności poszczególnych współuczestników w stosunku do pozostałych nie dotyczy aktów dyspozycyjnych, które równocześnie są czynnościami prawa materialnego, a zatem do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia i uznania powództwa potrzebna jest zgoda wszys tkich współuczestników (art. 73 § 2 in fine k.p.c.). Oświadczenia działającego współuczestnika jednolitego o uznaniu powództwa, cofnięciu pozwu, które połączone jest ze zrzeczeniem się roszczenia, czy też oświadczenie o gotowości zawarcia ugody sądowej są więc bezskuteczne. Nie mogą skutkować ani wydaniem wyroku „na podstawie uznania powództwa” (art. 213 § 2 k.p.c.), ani umorzeniem postępowania w związku ze zrzeczeniem się roszczenia (art. 355 § 1 k.p.c.), ani stanowić podstawy do zawarcia ugody sądowej (art. 223 § 1 i 2 k.p.c.), mimo że oświadczenia te nie budzą zastrzeżeń z punktu widzenia przesłanek z art. 203 § 4, ar t. 213 § 2 i art. 223 § 2 k.p.c. Współuczestnik jednolity, któr y w ustawowym terminie nie zażąda doręczenia w yroku sądu drugiej instancji z uzasadnieniem, może w nieść skargę kasacyj ną, jeśli wniosek taki złoży inny współuczestnik. Termin do wniesienia skar gi kasacyjnej biegnie wtedy od dnia doręczenia w yroku z uzasadnieniem współuczestnikowi, któr y o to wniósł (postanowienie SN z 7 lipca 2011 r., II CZ 34/2011, LexPolonica nr 3876670, niepubl.). Za bezskuteczne uznać należy także cofnięcie czynności procesow ych, które w ywołują skutki materialnoprawne.

D. Współuczestnictwo procesowe w osobowych spółkach handlowych

Współuczestnictwo zachodzące między spółką jawną a wspólnikami jest nie tylko współuczestnictwem materialnym, ale także jednolity m, obejmującym odpowiedzialność za ten sam dług, natomiast współuczestnictwo między wspólnikami odpowiadający mi solidarnie i stanowiącymi stronę pozwaną jest współuczestnictwem materialnym zwy kły m, ale pozbawionym cech współ uczestnictwa jednolitego. W przypadku powództwa o rozwiązanie spółki jawnej legitymacja bierna przysługuje wszystkim wspólnikom. Udział wspólników w procesie jest obowiązkow y, co oznacza, że między nimi zachodzi współuczestnict wo konieczne. Wyrok rozwiązujący spółkę w ywiera skutki prawne jednakowe

(jednolite) wobec wszystkich wspólników, co przesądza, że łączące ich współuczestnictwo jest nie tylko konieczne, ale i jednolite. Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę partnerską obciąża solidarnie zarówno spół kę, jak i partnerów. Pozwanie jednocześnie spółki i par tnerów sprawia, że między spółką a partnerami mamy do czynienia zarów no ze współuczestnictwem mater ialny m, uzasadnionym wspólnością obowiązków, jak i współ uczestnictwem jednolity m uzasadnionym istotą spornego stosunku prawnego. Istnienie współuczestnictwa w odniesieniu do spółki komandytowo-akcy jnej zachodzi tylko w odniesieniu do spółki i komplementariuszy. Jest to współuczestnictwo mater ialne, ale niejednolite, tak jak w przypadku innych osobow ych spółek handlow ych. W przypadku sądowego trybu pozbawienia partnera prawa reprezentacji, a więc opartego na powództwie o ukształtowanie prawa, współuczestnictwo, jakie zachodzi między partnerami w ramach powództwa o pozbawienie prawa reprezentacji, należy kwalifikować jako współuczestnictwo konieczne. W ramach powództwa o pozbawienie prawa reprezentowania spółki komandytowo-akcyjnej (także powództwa o pozbawienie prawa prowadzenia spraw spół ki) między w noszącymi powództw o komplementariuszami zachodzi współuczestnictwo konieczne. W przypadku wytoczenia przez dwóch komplementariuszy spółki komandytow o-akcyjnej powództwa o uchylenie uchwał y pozbawiającej ich prawa reprezen towania, przy założeniu, że jest ich kilku (art. 126 § 1 pkt 2 k.s.h. w zw. z art. 422 k.s.h.), zachodzi między nimi współuczestnictwo materialne jednolite, bowiem wyrok uchylający uchwałę odnosić się będzie do wszystkich powodów. Współuczestnictwo jednolite w ystąpi tylko wówczas, gdy przyczyna pozbawienia będzie w odniesieniu do każdego z komplementariuszy identyczna (ta sama). W drodze powództwa można żądać wyłączenia wspólnika spół ki jawnej, ale także partnerskiej i komandytowej. Pow ództw o powinno zostać w ytoczone przez wszystkich pozostał ych wspólników, co uzasadnia wniosek, że zachodzi między wspólnikami współuczestnictw o konieczne. Współuczestnictwo to jest również jednolite, ponieważ z istoty spornego stosunku prawnego wynika, że w yrok ma dotyczyć wszystkich współuczestników. Przyjęcie „niejednolitego” charakteru współuczestnictwa oznaczałoby, że wobec jednych osoba w yłączona może być wspólnikiem, a wobec innych nie. Wyrok zatem musi oddziaływać „jednolicie” wobec wszystkich wspólników. Szerzej por. Ł. Błaszczak, Współuczestnictwo procesowe na przykładzie osobowych spółek handlowych, „Prawo Spółek” 2004, nr 10, s. 22. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Współuczestnictwo w sporze dłużnika głównego i jego poręczycieli jest wprawdzie współuczestnictwem materialnym, ale nie ma charakter u współuczestnictwa jednolitego w rozumieniu przepisu art. 73 § 2 k.p.c., ponieważ wyrok nie musi dotyczyć niepodzielnie dłużnika głównego i jego poręczycieli (w yrok S N z 23 listopada 1982 r., IV PR 329/82, LexPolonica nr 312493, OS NC 1983, nr 7, poz. 101). 2. W wypadku współuczestnictwa jednolitego między pozwanymi, z których jeden bez zgody drugiego uznał roszczenie, sąd nie może nadać z urzędu w yrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 1 pkt 2 w zw. z art. 73 § 2 k.p.c.) także w stosunku do tego pozwanego, któr y uznał powództwo (postanowienie SN z 28 czerwca 1989 r., I CZ 164/89, LexPolonica nr 310674, OSP 1990, nr 9, poz. 332). 3. Współpozwanemu będącemu w procesie współuczestnikiem koniecznym i jednolitym nie przysługuje legitymacja do zaskarżenia w yroku oddalającego pow ództwo w stosunku do drugiego współuczestnika (uchwała SN z 14 listopada 1991 r., III CZP 112/91, LexPolonica nr 326288, OSP 1992, nr 7, poz. 169). 4. Współuczestnictwo powodów w sprawie o w yłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 280 § 1 k.h.) jest współuczestnictwem koniecznym i jednolitym. Współuczestnik jednolity, któr y w ustawowym terminie nie zażądał doręczenia wyroku sądu drugiej instancji z uzasadnieniem, może w nieść kasację, jeżeli wniosek taki złożył inny współuczestnik; w takiej sytuacji termin do jej wniesienia biegnie dla niego od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem współuczestnikowi, który o to wnosił (w yrok SN z 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, LexPolonica nr 323903, OS NC 1997, nr 8, poz. 116). 5. Stroną w rozumieniu art. 408 k.p.c. jest nie tylko podmiot w ystępujący jako powód lub pozwany w postępowaniu zakończonym prawomocnym orzeczeniem, ale także i taki podmiot, w stosunku do którego orzeczenie to wywołuje bezpośredni skutek materialnoprawny. Skuteczność czynności

procesowych współuczestników jednolitych działających wobec współuczestników niedziałających, w zakresie wynikającym z ar t. 73 § 2 zd. pierwsze k.p.c., przesądza o bezzasadności zarzutu tych ostatnich w braku należytej ich reprezentacji w rozumieniu art. 408 k.p.c. (postanowienie S N z 10 kwietnia 1997 r., II CKN 87/97, LexPolonica nr 396181). 6. W wypadku współuczestnictwa jednolitego przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron nie wymaga przesłuchania wszystkich osób w ystępujących w sprawie jako strona (w yrok SN z 23 lutego 1999 r., I CKN 1017/97, LexPolonica nr 344748). 7. W razie współuczestnictwa jednolitego (ar t. 73 § 2 k.p.c.) prawomocny w yrok ma powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników, także tych, którzy nie zostali w w yroku w ymienieni (postanowienie S N z 27 kwietnia 1999 r., III CKN 48/99, LexPolonica nr 402141).

7. Interwencja główna i uboczna, przypozwanie A. Interwencja główna

Interwencja główna jest powództwem osoby trzeciej (interwenienta głównego) o rzecz lub prawo, wytoczonym przeciwko stronom, które o tę rzecz lub prawo prowadzą już spór sądowy (ar t. 75 k.p.c.). Istotę interwencji głównej można w yjaśnić na następującym przykładzie. Prowadzony jest proces, w któr ym najemca lokalu (N) żąda jego wydania przez podnajemcę (P). Właściciel lokalu (W), dowiedziawszy się o tym procesie (nazwijmy go głównym), wystąpił z interwencją główną przeciwko najemcy (N) i podnajemcy (P) o wydanie spornego lokalu. Właściciel lokalu może oczywiście w ystąpić z osobnymi powództwami zarów no przeciw ko najemcy, jak i podnajemcy. Występując jednak z interwencją główną, unika ewentualnych sprzecznych orzeczeń, szybciej osiąga cel wyznaczony zgłoszonym żądaniem, ponosi koszty jednego, a nie dwóch procesów. Sądem właściwym dla sprawy z powództwa interwencyjnego jest sąd, przed którym toczy się proces główny. Przeważa pogląd, że pozwanych w procesie interwencyjnym łączy współuczestnict wo konieczne. Interwencję główną można wytoczyć od chwili doręczenia pozwu pozwanemu w sprawie głównej aż do zamknięcia rozpraw y w pierwszej instancji. Sprawa główna oraz sprawa wszczęta pozwem interwencyjnym są odrębnymi sprawami. Sąd jednak nie powinien prowadzić ich niezal eżnie od siebie. Wytoczenie interwencji głów nej z reguły będzie uzasadniać zawieszenie postępowania w sprawie głównej na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. Wprawdzie rozstrzygnięcie w sprawie interwencyjnej nie stanowi prejudykatu dla sprawy głównej, to jednak uwzględnienie interwencji głównej wywoła materialnoprawną bezprzedmiotowość roszczenia w procesie głów nym. Jeśli żądanie interwenienta głównego jest w ysoce uprawdopodobnione, to sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie głównej, mimo że zawieszenie na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. jest fakultatywne. Po uprawomocnieniu się w yroku w sprawie interwencyjnej sąd powinien w sprawie głównej wydać - na podstawie art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c. - postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. Uwzględnienie interwencji głów nej z reguł y spow oduje cofnięcie pozwu w sprawie głównej i umorzenie postępowania (ar t. 355 k.p.c.). W przypadku popierania powództwa sąd powinien wyrokiem oddalić je z braku czynnej legitymacji procesowej. Należy przyjąć, że skoro popierane przez powoda żądanie było w innej sprawie przedmiotem interwencji głównej i zostało uwzględnione na rzecz interwenienta głównego, to powód utracił uprawnienie do zgłaszania tego żądania przeciw ko pozwanemu w sprawie głównej. Od interwencji głównej pobiera się całą opłatę (art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

B. Interwencja uboczna

Interwencja uboczna polega na zgłoszeniu przez osobę trzecią (interwenienta ubocznego) swego udział u w sprawie po jednej ze stron toczącego się procesu (art. 76 k.p.c.). Wstąpienie do sprawy interwenient uboczny powinien zgłosić w for mie pisemnej do chwili zamknięcia rozpraw y w drugiej instancji. Interwencja zgłoszona ustnie do protokołu rozprawy jako nieprzewidziana przez ustawę, a także interwencja uboczna w niesiona po zakończeniu wskazanej fazy postępowania jako niedopuszczalna - podlega odrzuceniu. Na postanowienie o odrzuceniu interwencji nie przysługuje zażalenie, nie jest bowiem postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani też nie jest wymienione w enumeratyw nej części art. 394 k.p.c.

Pismo, w któr ym zostaje zgłoszona interwencja uboczna, powinno spełniać w ymagania pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto w piśmie tym interwenient uboczny powinien wskazać, do której ze stron przystępuje oraz podać okoliczności uzasadniające jego interes prawny we wstąpieniu do sprawy (art. 77 § 1 k.p.c.). Od interwencji ubocznej należy pobrać 1/5 opłaty (art. 19 ust. 3 pkt 1 u.k.s.c.). Jeżeli pismo interwencyjne nie speł nia wskazanych w ymagań formalnych, a także gdy nie zostało opłacone, przewodniczący powinien - zarządzeniem w ydanym na podstawie art. 130 § 1 i 3 k.p.c. - wezwać interwenienta ubocznego do poprawienia lub uzupełnienia interwencji ubocznej oraz do uiszczenia opłaty - w terminie tygodniowym pod rygorem zwrócenia interwencji ubocznej. Na zarządzenie takie nie przysługuje zażalenie (por. art. 394 k.p.c.). Pojęcie interesu prawnego w rozumieniu art. 77 k.p.c. nie zostało zdefiniowane. Przy ustaleniu znaczenia tego pojęcia należy uwzględnić w ypowiedzi zawarte w doktr ynie i j udykaturze wyjaśniające znaczenie interesu prawnego występującego w ar t. 189, 510 i 1147 k.p.c. W ujęciu najogólniejszym interes prawny we wstąpieniu interwenienta do sprawy zachodzi wtedy, gdy wyrok, jaki zapadnie w sprawie, będzie oddział ywać bezpośrednio lub pośrednio na sferę prawną interwenienta. Przykładowo, dłużnik w ykaże istnienie interesu prawnego we wstąpieniu do sprawy po stronie pozwanego poręczyciela, w yrok bowiem, jaki zapadnie w sporze między wierzycielem a poręczycielem, niewątpliwie w ywrze skutki w sferze prawnej dłużnika. Rozstrzygnięcie tego sporu w istocie w yznaczy zakres odpowiedzialności regresowej dł użnika wobec poręczyciela. Przeciwko wstąpieniu do spraw y interwenienta ubocznego każda ze stron może zgłosić opozycję. Można ją zgłosić najpóźniej przy rozpoczęciu najbliższej rozpraw y - na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy. Zgłoszenie opozycji rozpoczyna postępowanie w padkowe, w któr ym sąd bada, czy interwenient uboczny uprawdopodobnił interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron. W tym celu w yznaczy rozprawę, po przeprowadzeniu której wyda postanowienie, na podstawie którego, uwzględniając opozycję, nie dopuści interwenienta ubocznego do udziału w sprawie (np. „Sąd postanowił uwzględnić opozycję i nie dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej” ) albo wyda postanowienie, którym oddali opozycję i dopuści interwenienta ubocznego do udziału w sprawie po stronie powoda lub pozwanego (np. „Sąd postanowił oddalić opozycję i dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej” ). Każde z tych postanowień jest zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 3 k.p.c.). Dopóki postanowienie uwzględniające opozycję nie stanie się prawomocne, dopóty interwenient uboczny bierze udział w sprawie. Po uprawomocnieniu się takiego postanowienia czynności interwenienta uważane będą za niebyłe (art. 78 § 3 k.p.c.). Wydanie postanowienia uwzględniającego opozycję przeciw ko wstąpieniu do sprawy interwenienta ubocznego nie stanowi samoistnej przyczyny odroczenia rozprawy (postanowienie S N z 15 listopada 2001 r., IV CKN 1328/2000, LexPolonica nr 349097, OSNC 2001, nr 5, poz. 73). Odnosząc się do spornej kwestii, czy postanowienie sądu o niedopuszczeniu interwenienta do udziału w sprawie może być w ydane tylko w następstwie uwzględnienia opozycji, czy także z urzędu, należy zaznaczyć, że - mimo braku uregulowania stanowiącego podstawę do niedopuszczenia przez sąd z urzędu interwenienta do udział u w sprawie - praktyka i część przedstawicieli doktr yny zaaprobowała wyrażony w dwóch orzeczeniach Sądu Najw yższego pogląd, iż sąd nie tylko może, ale ma obowiązek niedopuszczenia interwenienta ubocznego rów nież z urzędu, jeżeli brak interesu prawnego w sposób oczywisty w ynika z samych twierdzeń zgłaszającego interwencję (por. orzeczenia z 8 czerwca 1967 r., I CZ 24/67, LexPolonica nr 314710, OS NCP 1968, nr 1, poz. 9, oraz z 5 maja 1968 r., I CR 33/68, LexPolonica nr 357259, OSPiKA 1969, nr 3, poz. 66). Dopełnieniem tych orzeczeń jest uchwała Sądu Najwyższego z 14 października 1992 r. (III CZP 126/92, LexPolonica nr 300567, OSNCP 1993, nr 3, poz. 37), stwierdzająca, że na w ydane z urzędu postanowienie, niedopuszczające interwenienta ubocznego do udziału w sprawie, nie przysługuje zażalenie. Należy zatem pamiętać, że postanowienie o niedopuszczeniu interwenienta do udziału w sprawie jest zaskarżalne zażaleniem, jeśli zostało wydane wskutek uwzględnienia opozycji, natomiast jeśli zostało w ydane z urzędu, nie podlega zaskarżeniu (np. „Sąd postanowił z urzędu nie dopuścić Jana Kowalskiego do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego po stronie powoda” ). Gdy osoba trzecia wskutek oddalenia opozycji bądź jej niezgłoszenia zos tanie dopuszczona do udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego, nie staje się - odmiennie niż interwenient główny - stroną procesu, lecz działa u boku strony, do której przystąpiła. Rozróżnia się dwa rodzaje interwencji ubocznej - samoistną i niesamoistną (zwykłą). Różnica między nimi polega na tym, że interwencja samoistna występuje wtedy, gdy z istoty

spornego stosunku prawnego lub z przepisów ustaw y w ynika, że w yrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek praw ny między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której interwenient przystąpił, natomiast w wypadkach interwencji niesamoistnej (zw ykłej) w yrok wprawdzie oddziałuje na sferę prawną interwenienta ubocznego, ale tylko w sposób pośredni. Z interwencją samoistną będziemy mieli do czynienia np. w sytuacji, gdy do powoda (pozwanego) przystąpił podmiot, który gdyby w ystąpił z powództwem lub gdyby został pozwany, to z powodem lub z pozwanym związany byłby współuczestnictwem jednolitym, ale nie koniecznym (interwencja uboczna nie może mieć miejsca przy legitymacji łącznej, gdyż wówczas wszystkie podmioty legitymowane muszą brać udział w procesie w charakterze współuczestników koniecznych). Innym przykładem interwencji samoistnej będzie interwencja po stronie pozwanej dłużnika solidar nego, któremu wraz z pozwanym przysługują wspólne zarzuty (ar t. 375 § 2 k.c.). Zgodnie z art. 79 k.p.c. interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych według stanu sprawy. To uprawnienie jednak doznaje ograniczenia polegającego na tym, że czynności procesowe interwenienta nie mogą pozostawać w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpił. Interwenient uboczny może korzystać tylko z takich uprawnień, które pozostają w dyspozycji strony w chwili do konywania czynności przez interwenienta. Jeśli więc strona utraciła prawo do dokonania określonej czynności na skutek upł ywu terminu przewidzianego do jej dokonania lub z powodu zakończenia określonego etapu postępowania, prawo takie utracił także interwenient uboczny. Okoliczność ta ma znaczenie nie tylko w systemie prekluzji czynności procesowych, ale także w systemie dyskrecjonalnej władzy sędziego, w któr ym o czasowych granicach zgłaszania twierdzeń i dowodów decyduje sąd. Należy jednak pamiętać, że ocena skuteczności czynności procesow ych podejmowanych przez interwenienta ubocznego, czy nawet strony, do której interwenient uboczny przystąpił, uzależniona jest od rodzaju interwencji ubocznej. Skoro do stanowiska interwenienta samoistnego w procesie stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym, to ograniczenie wynikające ze zdania drugiego art. 79 k.p.c. nie ma zastosowania wobec interwenienta ubocznego samoistnego. Jeśli więc między czynnościami interwenienta samoistnego i czynnościami strony, do której przystąpił, wystąpi sprzeczność, sąd powinien dokonać oceny obu czynności, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności sprawy. Strona, u boku której działa interwenient samoistny, będzie musiała uzyskać jego zgodę na takie akty dyspozycji materialnej, jak: zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia i uznanie powództwa (art. 73 § 2 w zw. z art. 81 k.p.c.). Sąd nie może przesłuchać interwenienta samoistnego w charakterze świadka (art. 259 pkt 4 w zw. z art. 81 k.p.c.), może natomiast dopuścić dow ód z przesłuchania takiego interwenienta, stosując odpowiednio przepisy dotyczące przesłuchania stron (art. 299 i nast. k.p.c.). Ocena sprzeczności czynności interwenienta ubocznego z czynnościami strony, do której przystąpił, powinna być dokonywana przy założeniu, że sprzeczna z czynnościami i oświadczeniami strony jest każda czynność procesowa i każde oświadczenie interwenienta ubocznego, które zawierają treści przeciwstawne czynności lub oświadczeniu strony, do której interwenient uboczny przystąpił. O czynności procesowej można mówić tylko wówczas, gdy ma ona postać określonego aktywnego zachowania się strony, zachowanie bierne lub zaniechanie nie stanowi czynności procesowej. Przykładowo, zaniechanie w niesienia apelacji przez stronę nie jest czynnoś cią procesową mogącą stanowić punkt wyjścia do oceny sprzeczności z nią czynności interwenienta ubocznego polegającej na wniesieniu apelacji. Strona, do której interwenient przystąpił, może jednak cofnąć apelację w niesioną przez interwenienta, co będzie sk utkować w ydaniem przez sąd postanowienia o umorzeniu postępowania wywołanego w niesioną apelacją (art. 391 § 2 k.p.c.), np. „umorzyć postępowanie wywołane wniesieniem apelacji przez interwenienta ubocznego” . Poza wskazanymi przepisami, upraw nienia interwenienta ubocznego określone zostały również w art. 80, 83, 103, 107, 718 k.p.c., a także w art. 72 § 2 w zw. z ar t. 81 k.p.c. Zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3 ustaw y z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), w sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy. Do udziału gminy w sprawie odpowiednio stosuje się przepisy o interwencji ubocznej, z wyjątkiem art. 78, 79 zd. drugie i art. 83 k.p.c. Gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie pow oda (por. uchwały S N: z 13 czerwca 2003 r ., III CZP 36/2003, LexPolonica nr 361570, OSNC 2004, nr 4, poz. 52 oraz z 13 czerwca 2003 r., III CZP 40/2003, LexPolonica nr 362009, OSNC 2004, nr 6, poz. 89, a także pkt D niniejszego podrozdziału).

Zgłoszenie interwencji ubocznej zabezpiecza nie tylko interes prawny interwenienta, leży również w interesie strony, do której interwenient przystąpił. Jeśli bowiem strona przegra proces, a następnie wystąpi przeciwko interwenientowi z roszczeniem regresow ym, interwenient, któr y działał u jej boku i spełniał funkcję pomocnika, nie będzie mógł w stosunku do tej strony podnosić zarzutu, że sprawa została rozstrzygnięta błędnie albo że strona prowadziła proces wadliwie, chyba że stan sprawy w chwili przystąpienia interwenienta uniemożliwił mu korzystanie ze środ ków obrony albo że strona umyślnie lub przez niedbalstwo nie skorzystała ze środków, które nie były interwenientowi znane (art. 82 k.p.c.). Interwencja uboczna więc - ze względu na skutki określone w art. 82 k.p.c. pozostaje w ścisł ym związku z instytucją przypozwania (por. pkt 7, C niniejszego rozdziału). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Sąd ma obowiązek niedopuszczenia interwencji ubocznej również z urzędu, jeżeli brak interesu prawnego w sposób oczywisty wynika z samych twierdzeń zgłaszającego interwencję (postanowienie SN z 8 czerwca 1967 r., I CZ 24/67, LexPolonica nr 314710, OS NCP 1968, nr 1, poz. 9). 2. Czynności procesowe dokonane przez interwenienta ubocznego, sprzeczne z czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpił, nie w ywierają skutków procesowych (uchwała SN z 25 sierpnia 1989 r., III CZP 75/89, LexPolonica nr 320717, OS NPG 1990, nr 1, poz. 4). 3. Na wydane z urzędu postanowienie niedopuszczające interwenienta ubocznego do udziału w sprawie po str onie powodowej nie przysługuje zażalenie (uchwała SN z 14 października 1992 r., III CZP 126/92, LexPolonica nr 300567, OS NCP 1993, nr 3, poz. 37). 4. Z punktu widzenia przepisów o odrębnym postępowaniu w sprawach gospodarczych ( art. 4791 i nast. k.p.c.) wstąpienie do spraw y interwenienta ubocznego niebędącego podmiotem gospodarczym jest okolicznością obojętną (postanowienie SN z 25 listopada 1997 r., I CZ 141/97, LexPolonica nr 346270). 5. Jeżeli kilka osób zgłasza interwencje uboczne w jednym piśmie procesow ym, każda z nich uiszcza wpis od swojej interwencji (uchwała S N z 10 kwietnia 2003 r., III CZP 20/2003, LexPolonica nr 361040, OS NC 2004, nr 2, poz. 16). 6. Wykonaw ca, któr y nie w niósł własnego protestu ani odwołania przewidzianego w przepisach ustawy z 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U. Nr 19, poz. 177 ze zm.) (obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.), lecz przystąpił do postępowania na podsta wie art. 184 ust. 4 tej ustaw y, w postępowaniu wywołanym wniesieniem skar gi do sądu okręgowego ma status interwenienta ubocznego, bez konieczności zgłaszania wstąpienia do spraw y na podstawie art. 77 k.p.c. (uchwała SN z 7 grudnia 2007 r., III CZP 123/2007, LexPolonica nr 1758011, OSP 2009, nr 5, poz. 53). 7. W postępowaniu o stwierdzenie w ykonalności, prowadzonym na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jur ysdykcji i uznawania orzeczeń sądow ych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, interwencja uboczna nie jest dopuszczalna (postanowienie SN z 21 marca 2007 r., I CSK 434/2006, LexPolonica nr 1275543, OSNC 2008, nr 3, poz. 37). 8. Odpowiednie stosowanie przepisów o współuczestnictwie jednolitym sprawia, że stanowisko procesowe interwenienta ubocznego samoistnego jest w zasadzie niezależne od w oli strony, do której przystąpił, a więc jego czynności mogą być niezgodne z czynnościami strony. Nie jest dopuszczalna skarga kasacyj na interwenienta u bocznego niesamoistnego, jeżeli strona pozwana, do której interwenient przystąpił, wnosi o oddalenie skar gi (postanowienie S N z 21 maja 2009 r., I PK 10/2009, LexPolonica nr 2128113, OSNP 2011, nr 1, poz. 11). 9. Interwenient uboczny, któr y przystąpił do strony powodowej, nie może powoł ywać faktów i dowodów sprekludowanych na podstawie art. 47912 § 1 k.p.c. (wyrok SN z 3 lutego 2010 r., II CS K 455/2009, LexPolonica nr 2222268, OS NC 2010, nr 6, poz. 95). 10. Z istoty interwencji ubocznej niesamoistnej, a zwłaszcza z charakter u takiego interwenienta jako „pomocnika” strony, do której przystąpił, w ynika, że chociaż działa on w procesie w imieniu własnym, uprawniony jest także do podejmowania czynności proces owych w związku z okolicznościami dotyczącymi samej strony, do której przystąpił, jeżeli oczywiście str ona ta jego czynnościom się nie sprzeciwi (art. 76 i 79 k.p.c.). Sytuacji pow yższej nie można jednak odwrócić, brak jest bowiem w przepisach dotyczących interwencji ubocznej jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że str ona, do której przystąpił interwenient uboczny, uprawniona jest do powoływania się we wniesionym przez siebie środku odwoławczym na zarzuty pozostające w związku z okolicznościami dotyczącymi wyłącznie interwenienta. Choć bowiem interwenient uboczny jest „pomocnikiem” strony, do której przystąpił, i może działać w jej interesie, to nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, że strona, do której przystąpił, jest jego „pomocnikiem” i może składać w

procesie środki odwoławcze wyłącznie w jego interesie i oparte na zarzutach jego tylko dotyczących (uzasadnienie w yroku SN z 6 listopada 2008 r., III CSK 209/2008, LexPolonica nr 2301117). 11. Likwidatorzy spół ki z ograniczoną odpowiedzialnością nie mogą reprezentować spółki w sprawie, w której jest stroną pozwaną, jeżeli jeden z likwidatorów przystąpił do strony powodowej w charakterze interwenienta ubocznego (art. 210 § 1 w zw. z art. 280 k.s.h.) (wyrok S N z 17 marca 2010 r., II CS K 511/2009, LexPolonica nr 2309316, OS NC 2010, nr 10, poz. 143).

C. Przypozwanie

1) 2) 3) 4)

Instytucja przypozwania ma na celu zabezpieczenie strony przed skutkami określonymi w art. 82 k.p.c. Przypozwania nie należy my lić z dopozwaniem. Przypozwania dokonuje - za pośrednictwem sądu - strona w celu umożliwienia osobie trzeciej wstąpienia do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego, natomiast dopozwania dokonuje sąd w celu objęcia procesem dodatkow ych pozwanych (por. rozdział VIII, 1, A). Przypozwanie jest to zawiadomienie przez stronę osoby trzeciej o toczącym się procesie i wezwanie tej osoby do wzięcia w nim udziału. Przypozwania dokonuje strona w piśmie procesow ym, które powinno odpowiadać warunkom określonym w ar t. 126 k.p.c., a ponadto zawierać zawiadomienie o toczącym się procesie oraz wezwanie do wzięcia przez osobę przypozywaną udziału w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego, a także wskazywać przyczynę wezwania oraz stan spraw y. Jeśli pismo przypozywające nie spełnia tych warunków, przewodniczący powinien zarządzeniem - wydanym na podstawie ar t. 130 § 1 i 2 k.p.c. - wezwać do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym pod r ygorem zwrotu. Przypozwanie nie podlega ocenie sądu z punktu widzenia jego celowości czy też zasadności. Jeśli pismo przypozywające spełnia wskazane war unki, sąd powinien niezwłocznie doręczyć je osobie przypozywanej. Zgodnie z ar t. 113 reg. sąd. w razie gdy strona przypozwała osobę trzecią należy niezależnie od doręczenia tej osobie odpisu pisma wniesionego przez str onę - zawiadomić ją o terminie najbliższego posiedzenia. Dalszych doręczeń tej osobie dokonuje się tylko w razie przystąpienia w charakterze interwenienta ubocznego. Osoba ta może zgłosić swe przystąpienie do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji. Jeśli tego nie uczyni, nie będzie mogła - w przyszłym procesie wszczętym przez siebie przeciwko stronie przypozywającej albo w procesie (np. regresowym) wszczętym przez tę stronę przeciw ko osobie przypozwanej - podnieść zarzutu błędne go rozstrzygnięcia sprawy lub wadliwego prowadzenia procesu, do którego - mimo że została przypozwana - nie przystąpiła jako interwenient uboczny. Przypozwanie więc speł nia dwa cele: po pierwsze - osoba przypozwana dowiaduje się o procesie, którego w ynik może oddział ywać na jej sferę prawną, co uzasadnia zgłoszenie przez nią interwencji ubocznej w celu wspomagania strony (np. podnoszenie okoliczności lub zarzutów nieznanych stronie); po drugie - przypozwanie chr oni stronę przed zarzutem wadliwego prowadzenia procesu (exceptio male gesti processus). Jeśli przykładow o w procesie z powództwa wierzyciela przeciw ko poręczycielowi dłużnik główny nie został przypozwany, to w przyszłym procesie - z powództwa poręczyciela przeciwko temu dłużnikowi o zapłatę należności zasądzonych od poręczyciela - dłużnik będzie mógł zarzucić poręczycielowi, że wskutek zaniechania przypozwania nie mógł, jako interwenient uboczny, zgłosić zarzutu, który skutkowałby oddaleniem powództwa wierzyciela. Dłużnik, w ykazując zaniedbanie poręczyciela, uwolni się od odpowiedzialności z tytułu roszczenia zwrotnego przysługującego poręczycielowi w stosunku do dłużnika. Ze szczególny mi w ypadkami przypozwania mamy do czynienia w następujących sytuacjach: jeżeli osoba trzecia dochodzi przeciw ko użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, użytkow nik powinien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela (ar t. 261 k.c.); kupujący, przeciwko któremu osoba trzecia dochodzi roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanej, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę i wezwać go do wzięcia udziału w sprawie (art. 573 k.c.); poręczyciel, przeciwko któremu wierzyciel dochodzi roszczenia, powinien zawiadomić niezwłocznie dłużnika, wzywając go do wzięcia udziału w sprawie (art. 884 § 1 k.c.); wierzyciel w noszący pow ództwo przeciwko pracodawcy powinien przypozwać dłużnika, przeciw ko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne (art. 887 § 2 k.p.c.). Zgodnie z art. 20 ust. 2 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkow ych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w postępowaniu sądowym o naprawienie szkody objętej ubezpieczeniem obowiązkowym odpowiedzialności cywilnej jest niezbędne przypozwanie

zakładu ubezpieczeń. Zasadę tę stosuje się do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego i Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Ustawodawca nie w yjaśnił, w jaki sposób „niezbędne przypozwanie” ma być dokonane. Uwzględniając ewolucję przepisów dotyczących udziału ubezpieczycieli w procesach o naprawienie szkód wyrządzonych ruchem pojazdów mechanicznych, a także szkód w yrządzonych przez rolników w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, należy przyjąć, że w postępowaniach sądowych o naprawienie szkody objętej ubezpieczeniem obowiązkowym odpowiedzialności cywilnej, jeśli powód pozwał tylko sprawcę szkody, sąd powinien - w ramach uprawnień wynikających z art. 5 k.p.c. - zwrócić uwagę pozwanemu na „niezbędność przypozwania” ubezpieczyciela. Jeśli pozwany nie złoży pisma przypozywającego, to nie w ydaje się, aby sąd miał obowiązek dokonać przypozwania z urzędu, skoro prawo procesowe nie zna instytucji „przypozwania z urzędu”. Gdyby ustawodawca chciał w takich procesach zapewnić udział ubezpieczyciela bez względ u na przejaw w tym zakresie woli ubezpieczającego, to przyjąłby - wzorem uregulowania zawartego w ar t. 15 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.) - konstrukcję zawiadomienia z urzędu, do którego miał yby odpowiednie zastosowanie przepisy o przypozwaniu (por. pkt 7, C niniejszego rozdziału).

D. Zawiadomienie gminy w sprawie o opróżnienie lokalu

Zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3 ustaw y z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), w sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy. Do udzału gminy w sprawie odpowiednio stosuje się przepisy o interwencji ubocznej, z wyjątkiem art. 78, 79 zd. drugie i art. 83 k.p.c. Gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie pow oda. Przytoczone unormowania mają zapewnić gminie skuteczną możliwość udziału w sprawie o opróżnienie lokalu. Jest to uzasadnione tym, że w yrok nakazujący opróżnienie lokalu musi zawierać rozstrzygnięcie o prawie do lokalu socjalnego osoby, której nakaz opróżnienia dotyczy. Pozytywne orzeczenie o uprawnieniu do lokalu socjalnego powoduje powstanie obowiązku dostarczenia przez gminę osobie eksmitowanej lokalu socjalnego. Wprawdzie orzeczenie zawierające rozstrzygnięcie o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego nie stanowi przeciw ko gminie tytuł u egzekucyjnego, ale - w razie niedostarczenia lokalu socjalnego może powodować jej odpowiedzialność odszkodowawczą. Konstr ukcja przyjęta w powołanym art. 15 ust. 2 ustaw y, nawiązująca do procesowej instytucji interwencji ubocznej, ma służyć realizacji ochrony praw gminy. Instytucja przypozwania została w tej ustawie wykorzystana w celu umożliwienia gminie udziału w sprawie. Do udziału gminy przepisy o interwencji ub ocznej mają tylko odpowiednie zastosowanie, przy uwzględnieniu istotnych modyfikacji. Gmina nie musi, jako interwenient uboczny, wykazywać interesu prawnego, została wyłączona możliwość wniesienia opozycji, a ponadto - wobec wyłączenia stosowania ar t. 79 zd. dr ugie k.p.c. gmina ma samodzielną pozycję w procesie, niezależną w dużej mierze od stanowiska pow oda, do którego przystąpiła. Zawiadomienie gminy następuje przez sąd z urzędu, a zatem nie ma ono charakteru typowego kodeksowego przypozwania (w zakresie omawianej regulacji - por. uchwały SN: z 13 czerwca 2003 r., III CZP 36/2003, LexPolonica nr 361570, OS NC 2004, nr 4, poz. 52 oraz z 13 czerwca 2003 r., III CZP 40/2003, LexPolonica nr 362009, OSNC 2004, nr 6, poz. 89). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Nar uszenie art. 84 § 2 k.p.c. wskutek niedoręczenia przez sąd osobie wskazanej pisma o przypozwaniu może stanowić podstawę rewizji (wyrok SN z 7 lutego 1966 r., II CR 259/65, LexPolonica nr 322994). 2. O powstaniu roszczenia regresowego decyduje nie chwila w yrządzenia szkody przez jej bezpośredniego sprawcę, lecz chwila naprawienia jej przez jednego z dłużników solidarnych przez zapłatę poszkodowanemu należnego mu odszkodowania ( art. 147 k.z., ar t. 441 § 3 k.c.). Przypozwanie osoby, względem której stronie przysługiwałoby roszczenie regresowe (art. 84 k.p.c.), nie mogłoby przerwać biegu przedawnienia tego roszczenia (wyrok S N z 12 lipca 1968 r., I CR 265/68, LexPolonica nr 300807, OS NCP 1969, nr 7-8, poz. 138). 3. Nier ozpoznanie wniosku o przypozwanie (ar t. 84 § 1 k.p.c.) nie wywiera istotnego wpływ u na wynik spraw y w rozumieniu art. 3931 pkt 2 k.p.c.,jeżeli celem wniosku było wyłącznie zapoznanie

się z poglądem przypozwanego co do zasadności powództwa (wyrok S N z 7 marca 1997 r., I PKN 27/97, LexPolonica nr 324439, OSNAPiUS 1997, nr 21, poz. 422). 4. Przypozwanie (ar t. 84 k.p.c.) nie przerywa biegu przedaw nienia roszczeń regresow ych przewidzianych w ar t. 828 § 1 k.c. (wyrok S N z 26 stycznia 2001 r., II CKN 361/2000, LexPolonica nr 351300, OS NC 2001, nr 9, poz. 134).

ROZDZIAŁ VIII

Podmiotowe przekształcenia w procesie 1. Zmiana strony a sprostowanie oznaczenia strony A. Uwagi wstępne Granice podmiotowe procesu cywilnego zostają w yznaczone w pozwie przez wskazanie powoda i pozwanego. W toku procesu jednak może nastąpić - na podstawie przepisów umieszczonych w różnych częściach Kodeksu postępowania cywilnego - przekształcenie stron procesowych. W nauce prawa procesowego w ypadki przekształcenia nie są jednolicie systematyzowane, ponadto dla tej samej formy przekształcenia używa się różnych określeń (podmiotowa zmiana powództwa, następstw o procesowe, zmiana stron, dopozwanie). Z kolei w praktyce sądowej nierzadko zdarza się, że w sytuacjach prawnych, w których chodzi o dopozwanie, stanowiące jedną z form podmiotowej zmiany powództwa, używa się błędnego określenia „przypozwanie”, a zakaz zmiany strony obchodzi się przez „sprostowanie oznaczenia strony”. Najczęściej popełniany błąd polegający na niedostrzeganiu różnicy między sytuacjami przewidzianymi w art. 194 § 1 oraz w art. 194 § 3 k.p.c. prowadzi do błędnego dopozwania. Praktyka sądowa w zakresie usuwania skutków procesowych wadliwego podmiotowego przekształcenia nie jest też jednolita. W praktyce sądowej z instytucją przekształceń podmiotow ych mamy do czynienia najczęściej w sytuacjach w ymagających zastosowania art. 194-196 i ar t. 198 k.p.c. Należy pamiętać, że przepisy te stanowią tylko jedną z form przekształceń podmiotow ych. Do podmiotowej zmiany powództwa dochodzi ponadto w sytuacjach uregulowanych w art. 83, art. 192 pkt 3, art. 887 § 2, art. 893, 902, 909 k.p.c., a także w w ypadkach następstwa procesowego mortis causa oraz wstąpienia do procesu w charakterze powoda osoby, na rzecz której zostało wytoczone powództwo przez prokuratora albo inny podmiot działający na takich samych zasadach jak prokurator. Instytucja podmiotowej zmiany powództwa, mimo że kreuje podmioty stosunku cywilnoprocesowego, nie została zamieszczona w tytule dotyczącym stron procesow ych. Ustawodawca - odmiennie jak w przypadku przypozwania i interwencji - nie nadał jej nazw y instytucjonalnej. Artykuły 194-196 i art. 198 k.p.c., regulujące podmiotowe przekształcenie powództwa, został y umieszczone w dziale dotyczącym postępowania przed sądem pierwszej instancji wśród przepisów o pozwie. To niezrozumiałe umiejscowienie omawianej instytucji jest, jak wskazuje praktyka, jedną z przyczyn niedostatecznego jej stosowania oraz - jak już zaznaczono mylenia dopozwania z przypozwaniem. Należy zatem przypomnieć, że przypozwanie, wbrew nazwie suger ującej związek z pozwaniem, jest tylko zawiadomieniem osoby trzeciej o toczącym się procesie. Osoba zawiadomiona może w ystąpić w procesie jedynie w charakterze interwenienta ubocznego, a więc podmiotu niemającego statusu strony procesowej (art. 84 i 76 k.p.c.). Przekształcenia podmiotowe natomiast są dokonywane przez wezwanie osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie w celu zamiany strony pozwanej (ar t. 194 § 1 k.p.c.) lub rozszerzenia kręgu podmiotów po str onie pozwanej (art. 194 § 3 k.p.c.), bądź w celu uzupełnienia legitymacji bier nej (art. 195 k.p.c.) albo też zamiany strony powodowej (art. 196 § 1 k.p.c.). Przed przystąpieniem do omówienia form podmiotowej zmiany powództwa należy podkreślić, że jest to instytucja właściwa dla procesu (nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesow ym). Jej stosowanie zostało w yłączone rów nież w procesowych postępowaniach odrębnych: nakazowym (art. 495 § 4 k.p.c.), upr oszczon ym (ar t. 5054 § 1 k.p.c.) oraz w sprawach gospodarczych (art. 4794 § 2 k.p.c., zob. rozdział XX, 3 dotyczący likwidacji postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych), a także w postępowaniu apelacyj nym (art. 391 § 1 k.p.c.). W orzecznictwie przyjęto nie dopuszczalność stosowania ar t. 194 k.p.c. w sprawach o ustalenie

1) 2) 3) 4) 5)

ojcostwa (por. uchwałę SN z 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, LexPolonica nr 325645, OS NCP 1969, nr 7-8, poz. 122). Przepisów o podmiotowej zmianie powództwa nie należy stosować także wtedy, gdy wady w wyznaczeniu przez powoda podmiotowych granic procesu dają się naprawić w drodze dopuszczalnego również na etapie postępowania apelacyj nego - sprostowania (uściślenia) oznaczenia stron (ar t. 350 k.p.c.). Wobec tego, że w doktrynie oraz judykaturze w kwestii tej zostały zaprezentowane przeciwstaw ne poglądy, podkreślenia w ymaga okoliczność, że w yznaczenie podmiotowego zakresu postępowania pr ocesowego jest aktem w oli podmiotu wszczynającego proces. Wciąganie do procesu niewłaściwej osoby wynika więc z wady aktu woli powoda, a taka wada - jako dotycząca czynności procesowej - może być usunięta tylko w sposób przewidziany w ustawie procesowej. Z tego zaś punktu widzenia należy odróżnić niewłaściwe oznaczenie strony od niewłaściwego doboru podmiotów procesu. W sytuacji pierwszej - czyli również w tedy, gdy powód, nie orientując się, kto, według przyjętej konstrukcji praw nej, powinien być stroną, wciągnął do procesu np. jednostkę organizacyjną osoby prawnej, zamiast tę osobę - naprawienie wady następuje w drodze sprostowania oznaczenia strony. Polega ono na uzupeł nieniu lub konkretyzacji (lecz nie na zmianie) pierwotnego oznaczenia strony. Tam natomiast, gdzie powód prawidłowo oznaczył podmiot, który według jego intencji miał być stroną przeciwną, ale - z punktu widzenia prawa materialnego - dokonał doboru tego podmiotu w sposób niewłaściwy, do usunięcia wady aktu jego woli może dojść już tylko przez odwołanie wadliwej czynności procesowej (art. 203 k.p.c.) albo w dr odze podmiotowego przekształcenia powództwa. Przy takim rozumieniu różnicy zachodzącej między „zmianą strony” oraz „sprostowaniem oznaczenia strony” budzi zastrzeżenia - prezentowana w praktyce sądowej - teza, że jeżeli w procesie okaże się, że pozwany nie ma osobowości prawnej, a jest tylko jednostką organizacyj ną osoby prawnej, nieupraw nioną do jej reprezentowania, to nie ma przeszkód do stosowania ar t. 194 § 1 k.p.c. W opisanej sytuacji stosowanie art. 194 § 1 k.p.c. jest wyłączone, sąd bowiem może na wniosek powoda sprostować wadliwe (nieprecyzyjne) oznaczenie pozwanego, który został prawidłowo wskazany. Podobną procedurę należy zastosować w w ypadku wadliwego oznaczenia strony powodowej. Za trafne należy zatem uznać stanowisko Sądu Najw yższego w yrażone w w yroku z 13 czerwca 1980 r. (IV CR 182/80, LexPolonica nr 296316, OS NCP 1981, nr 2-3, poz. 30), według którego podmiotowe przekształcenie pow ództwa staje się aktualne dopiero wówczas, gdy wady w wyznaczeniu przez powoda podmiotowych granic procesu nie można naprawić w drodze sprostowania oznaczenia stron. Inaczej rzecz będzie przedstawiać się, gdy w roli pow oda w ystąpi jednostka organizacyjna osoby prawnej (także Skarbu Państwa), opierająca powództwo na twierdzeniach, że ma zdolność sądową i jest podmiotem odrębnym od osoby prawnej. Jeśli ta ka jednostka nie udowodni swoich racji, pozew należy odrzucić (ar t. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.) nawet bez podejmowania próby uzupeł nienia braku zdolności sądowej (art. 70 § 1 k.p.c.). Należy bowiem pamiętać, że skoro brak zdolności sądowej odnosi się do podmiotu będącego stroną procesową, to konieczną przesłanką uzupełnienia go jest zachowanie tożsamości stron, a więc zachowanie takiego stanu rzeczy, w któr ym zarówno przed uzupełnieniem, jak i po uzupełnieniu braku zdolności sądowej, stroną pozostaje ta sama jednostka (por. rozdział VII, 1, B). Artykuły 194-196 k.p.c. o podmiotowej zmianie powództwa przewidują pięć sytuacji, w któr ych może dojść do przekształceń, mianowicie, gdy powództwo zostało wniesione: nie przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną (ar t. 194 § 1 i 2 k.p.c.), nie przez osobę, która powinna w ystępować w sprawie w charakterze powoda (art. 196 k.p.c.), nie przeciwko wszystkim osobom, które mogą (nie muszą) być pozwane (ar t. 194 § 3 k.p.c.), nie przeciwko wszystkim osobom, któr ych udział w sprawie w charakterze pozwanych jest konieczny (art. 195 k.p.c.), nie przez wszystkie osoby, któr ych udział w sprawie w charakterze powodów jest konieczny (art. 195 k.p.c.). W sytuacjach przedstawionych w pkt 1, 2, 4, 5 po stronie powodowej lub pozwanej zachodzi brak legitymacji procesowej. Gdy brak ten nie zostanie usunięty w drodze podmiotowej zmiany powództwa, proces zakończy się oddaleniem powództwa. W sytuacji natomiast opisanej w pkt 3 proces w jego pierwotnym podmiotowym ukształtowaniu może się skutecznie toczyć (nie w ystępują braki w zakresie biernej legitymacji procesowej), a powództwo może być w peł ni uwzględnione także bez jego przekształcenia.

Przekształceń podmiotowych sąd dokonuje na w niosek powoda, a w przypadku opisanym w art. 194 § 1 k.p.c. także na wniosek pozwanego. Tylko w yjątkowo w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, wszczętym z pow ództwa pracownika, sąd może dokonać również z urzędu (ar t. 477 k.p.c.) wezwania do udziału w sprawie, o kt órym mowa w art. 194 § 1 i 3 k.p.c.

B. Całkowity brak legitymacji procesowej biernej oraz dopozwanie

W art. 194 k.p.c. zostały uregulowane dwa wypadki podmiotowego przekształcenia powództwa po stronie pozwanej, różniące się od siebie - co nie jest zawsze dostrzegane w praktyce - w sposób zasadniczy. Inne są cele obu przekształceń, różny jest krąg podmiotów uprawnionych do inicjowania zmian podmiotow ych, odmienny jest także charakter wniosków składanych w obu w ypadkach. O ile zmiany podmiotowe na podstawie art. 194 § 1 k.p.c. pozostają w związku z całkowitym brakiem legitymacji biernej, o tyle przekształcenia w trybie art. 194 § 3 k.p.c. dokonuje się jedynie w celu objęcia rozstrzygnięciem sądow ym także innych osób, pominiętych z różnych przyczyn w pozwie (osoby te nie muszą, lecz mogą być dopozwane). Do zgłoszenia w niosku w trybie art. 194 § 1 k.p.c. uprawniony jest zarów no powód, jak i pozwany, natomiast dopozwanie na podstawie art. 194 § 3 k.p.c. może nastąpić tylko na żądanie powoda. Wniosek pozwanego o dopozwanie także innych osób, a więc zgłoszony w trybie art. 194 § 3 k.p.c., jako niedopuszczalny, sąd powinien odrzucić. Ostatnia różnica zachodząca między wezwaniem do udziału w sprawie (ar t. 194 § 1 k.p.c.) a dopozwaniem w celu rozszerzenia kręgu podmiotów po stronie pozwanej (art. 194 § 3 k.p.c.) dotyczy - jak zaznaczono - charakteru zgłaszanego wniosku, a mówiąc ściśle - kwestii związania sądu takim w nioskiem. Omawiając ją, przede wszystkim należy zauważyć, że nie budzi wątpliwości i nie wyw ołuje rozbieżnych ocen teza, że wniosek powoda o dopozwanie zgłoszony na podstawie art. 194 § 3 k.p.c. podlega ocenie sądu ( „Jeżeli okaże się…, sąd na wniosek powoda może wezwać…”). Kwestia natomiast, czy jest dla sądu wiążący - zgłoszony na podstawie ar t. 194 § 1 k.p.c. - w niosek powoda lub pozwanego o wezwanie innej osoby jako str ony pozwanej wywołuje różnice zdań w literaturze oraz rozbieżności między stanowiskiem części doktr yny a stanowiskiem judykatury. Sąd Najwyższy ukształtował praktykę sądową w tym zakresie uchwałą z 18 czerwca 1968 r. (III CZP 69/67, LexPolonica nr 325645, OS NCP 1969, nr 7-8, poz. 122) oraz późniejszymi orzeczeniami z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, w któr ych stwierdził, że wniosek powoda lub pozwanego o wezwanie osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie podlega ocenie sądu. W literaturze poglądy w tej mierze nie są jednolite. Zwolennicy tezy o wiążącym dla sądu charakterze tego wniosku - niezależnie od tego, czy zgłosił go powód czy pozwany - odwołują się do wykładni gramatycznej przepisu ( „sąd wezwie”) oraz zasady dyspozycyj ności. Przeciwnicy tego stanowiska, nie kwestionując tezy, że pozbawienie wniosku strony mocy wiążącej jest ograniczeniem zasady dyspozycyjności, wyrażali pogląd, że chodzi tu o szczególny przejaw dalszego ograniczenia tej zasady (nazywanej zasadą rozporządzalności kontrolowanej) w now ym Kodeksie. Odnosząc się do tej spornej kwestii, należy podnieść, że odmowa przyznania w nioskowi powoda mocy wiążącej byłaby sprzeczna z zasadą dyspozycyjności, do sfery której należy decydowanie o zakresie przedmiotowym i podmiotow ym procesu. W świetle tej zasady inaczej należy ocenić uprawnienia pozwanego, któr y z racji swej pozycji procesowej nie powinien mieć w pływu na określenie przedmiotowych i podmiotow ych granic procesu. Wyjątkowo przyznane pozwanemu uprawnienie do złożenia wniosku o wezwanie osoby trzeciej nie może być tłumaczone jako wiążące dla sądu, gdyż stanowiłoby nadmierne rozszerzenie wspomnianej zasady dyspozycyjności. Jeśli chodzi o wykładnię gramatyczną art. 194 § 1 k.p.c., to nie należy przywiązywać istotnego znaczenia sformułowaniu „jeżeli okaże się”. Jeśli miałoby ono decydować o niezwiązaniu sądu wnioskiem stron, to powstaje pytanie, po co ustawodaw ca w § 3 tego artykułu, zaczynającym się także od słów „jeżeli okaże się”, wprowadził jednocześnie formułę „sąd… może wezwać…”. Wydaje się, że właśnie to ostatnie sformułowanie, jako odróżniające oba przepisy tego samego artykułu i, co należy podkreślić, zw ykle używane przez ustawodawcę dla zaznaczenia fakultatyw nego charakteru czynności procesowej podejmowanej przez sąd, uzasadnia - przy uwzględnieniu zasady dyspozycyjności - tezę, że wniosek o dopozwanie zgłoszony na podstawie § 3 podlega ocenie sądu, natomiast złożony na podstawie § 1 jest dla sądu wiążący, gdy pochodzi od powoda, gdy zaś pochodzi od pozwanego - podlega sądowej ocenie.

Sposób rozstrzygnięcia wniosku pozwanego zgłoszonego w tr ybie art. 194 § 1 będzie uzależniony od oceny, czy istotnie ma miejsce brak legitymacji procesowej bier nej. Orzekając o wniosku pow oda, domagającego się dopozwania dodatkowo innych osób (art. 194 § 3), sąd może go nie uwzględnić tylko wtedy, gdy uzna to przekształcenie za niecelowe ze względu na zbyt zaawansowany stopień postę powania, przede wszystkim zaś postępowania dowodowego. Nie może natomiast nie uwzględnić tego wniosku tylko dlatego, że nie podziela stanowiska powoda, iż powództwo o to samo roszczenie może być w ytoczone przeciwko innym jeszcze osobom. Pod tym względem sytuacja jest identyczna jak w w ypadku przekształcenia z powodu braku legitymacji procesowej biernej (ar t. 194 § 1). Trzeba przyjąć, podobnie jak przy pierwotnym w ytoczeniu powództwa, że decyzja co do w ybor u osoby, przeciwko której pow ód kieruje swe roszczenie, należy - zgodnie z zasadą dyspozycyjności - wyłącznie do niego i, podejmując taką decyzję, działa on wyłącznie na swe własne ryzyko. Zgodnie z art. 194 § 2 k.p.c. osoba wezwana do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia wniosku zgłoszonego na podstawie § 1 „może za zgodą obu stron wstąpić na miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie” . Gdy brak zgody stron na wstąpienie osoby wezwanej na miejsce pozwanego, wówczas należy przyjąć, że po stronie pozwanej w ystępują dwa podmioty niezwiązane żadnym z wypadków współuczestnictwa, o których stanowią ar t. 72-74 k.p.c. Niektórzy autorzy powstałą sytuację procesową określają jako współuczestnictw o konkurencyjne.

C. Całkowity brak legitymacji procesowej czynnej

W art. 196 k.p.c. został uregulowany w ypadek cał kowitego braku legitymacji procesowej czynnej. Postępowanie mające na celu usunięcie tego braku zostało ukształtowane zgodnie z zasadą dyspozycyjności. Ustawodaw ca, szanując tę zasadę, z której wynika m.in. to, że nikt nie może być zmuszony do wytoczenia pow ództwa (nemo invitus agere cogitur), przyjął, że od woli dotychczasowego powoda oraz osoby, która powinna w ystępować w sprawie w charakterze powoda, zależy podmiotowe przekształcenie w celu usunięcia braku legitymacji czynnej. Włą czenie do procesu osoby legitymowanej jest więc uzależnione od złożenia przez dotychczasowego powoda wniosku o zawiadomienie tej osoby o toczącym się procesie. Samorzutne zgłoszenie się osoby mającej legitymację procesową - bez rów noczesnego w niosku powoda - może być traktowane, przy wystąpieniu w ymaganych okoliczności, jako zgłoszenie interwencji ubocznej. W literaturze zar ysowała się różnica stanowisk co do mocy wiążącej takiego w niosku. Zwolennicy tezy o bezwzględnym związaniu sądu złożonym wnioskiem odwołują się - podobnie jak przy ocenie charakteru wniosku składanego przez powoda w trybie art. 194 § 1 k.p.c. - do zasady dyspozycyjności. W pozostających w przewadze w ypowiedziach dopuszczających badanie przez sąd zasadności w niosku powoda nie wskazuje się, wedł ug jakich przesłanek sąd będzie dokonywał tej kontroli. Należy przyjąć, że ocena sądu powinna zostać przeprowadzona tylko z punktu widzenia legitymacji procesowej dotychczasowego powoda, bez potrzeby badania, czy osobie, która ma być powiadomiona o procesie, przysługuje legitymacja procesowa czynna. Badanie wniosku dotychczasowego powoda odbywa się wyłącznie w płaszczyźnie jego legitymacji procesowej. Wniosek o zawiadomienie osoby trzeciej może być zatem uwzględniony dopiero po ustaleniu, że powód nie ma legitymacji czynnej. Za trafnością tego stanowiska przemawia przede wszystkim wykładnia gramatyczna art. 196 § 1 k.p.c. Zawar te w tym przepisie sformułowanie: „Jeżeli okaże się…”, w przeciwieństwie do tego samego sformułowania z ar t. 194 § 1 k.p.c., nabiera w pełnym kontekście art. 196 § 1 k.p.c. charakteru przesłanki warunkującej uwzględnienie w niosku powoda. Jest nią ustalenie („okazało się”), że „… powództwo zostało wniesione nie przez osobę, która powinna występować w sprawie w charakterze powoda…” . Kontrola w niosku powoda przeprowadzona we wskazanym zakresie nie ma nic wspólnego z ograniczaniem uprawnień procesowych powoda. Nie pozostaje więc w kolizji z zasadą dyspozycyj ności, do zakresu której trudno byłoby zaliczyć zgłoszenie wniosku stwarzającego możność dochodzenia roszczeń przez osobę pozostającą poza procesem. Wstąpienie zawiadomionej osoby do sprawy może nastąpić w terminie dwóch tygodni od doręczenia zawiadomienia. Po upł ywie tego terminu jest ono bezskuteczne (art. 167 k.p.c.). Wobec tego, że jest to termin ustawowy, a nie sądow y, jego przedłużenie nie jest możliwe, jest zaś możliwe jego przywrócenie (art. 168 § 1 k.p.c.). Osoba, która zgłosiła - w następstwie zawiadomienia - swe przystąpienie do spraw y, staje się powodem obok powoda pierwotnego. Jeżeli za zgodą obu stron wstąpi na miejsce dotychczasowego powoda, który w ówczas będzie od udziału w sprawie zwolniony, następuje sukcesja procesowa.

D. Częściowy brak legitymacji procesowej czynnej i biernej Ostatnie dwa przypadki, w któr ych może dojść do podmiotowego przekształcenia powództwa, a mianowicie, gdy powództwo zostało wniesione nie przeciwko wszystkim osobom, których udział w sprawie w charakterze pozwanych jest konieczny, lub nie przez wszystkie osoby, których udział w sprawie w charakterze pow odów jest konieczny (współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanej lub powodowej - ar t. 72 § 2 k.p.c.), zostały uregulowane w art. 195 k.p.c. Z przyjętego w nim unormowania wynika, że z inicjatywą usunięcia częściowego braku legitymacji proce sowej występuje sąd przez wezwanie powoda, aby w wyznaczonym terminie (termin sądow y - art. 166 k.p.c.) oznaczył osoby niebiorące udziału w taki sposób, aby ich wezwanie (dotyczy niebiorących udział u współuczestników koniecznych bier nych) lub zawiadomienie (dotyczy niebiorących udziału współuczestników koniecznych czynnych) było możliwe, a w razie potrzeby, aby w ystąpił z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Wydaje się, że z inicjatywą uzupełnienia ujaw nionych braków w zakresie legitymacji procesowej mogą też wystąpić same strony - w myśl ogólnej zasady, że w każdym przypadku, w któr ym sąd działa z urzędu, dopuszczalny jest wniosek uprawnionych podmiotów procesow ych (m.in. powoda, pozwanego, interwenienta ubocznego, prokuratora). Zgodnie z § 112 reg. sąd. w razie stwierdzenia, że w procesie nie występują wszystkie osoby, któr ych łączny udział jest konieczny, albo że nie wszyscy zainteresowani w sprawie są uczestnikami postępowania nieprocesowego, należy zażądać od pow oda lub w nioskodawcy informacji o tych osobach i ich adresach, a także zażądać odpisów pism procesow ych i załączników dla każdej z nich. Uregulowanie to stosuje się odpowiednio w razie konieczności zawiadomienia o toczącym się procesie osoby wskazanej przez powoda albo wezwania do udziału w sprawie osoby, która powinna lub mogła być pozwana, a także wówczas, gdy to wezwanie ma być dokonane z urzędu (por. art. 477 k.p.c.). W tym ostatnim przypadku, w razie niezłożenia przez powoda odpisów pism i załączników, przewodniczący posiedzenia zarządza sporządzenie ich przez sekretariat. Osobie zawiadomionej o toczącym się procesie oraz wezwanej do udziału w sprawie doręcza się odpisy pism procesowych i załączników wraz z odpisem postanowienia (o wezwaniu, o zawiadomieniu), a po przystąpieniu do sprawy - dokonuje się dalszych doręczeń. Przy pierwszym doręczeniu należy pouczyć osobę zawiadomioną o toczącym się procesie, że może w terminie dw óch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powoda przez złożenie pisma procesowego lub oświadczenia do protokołu na posiedzeniu, jeżeli zostało w yznaczone, a osoba ta o jego terminie była zawiadomiona (§ 112 ust. 4 i 5 reg. sąd.). W doktrynie zostały w yrażone rozbieżne poglądy co do tego, jakie skutki procesowe pociąga za sobą nieuczynienie zadość przez stronę pow odową wezwaniu sądu, o którym mowa w art. 195 § 1 k.p.c. Według jednego stanowiska, w takiej sytuacji procesowej sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. Według drugiego, bardziej przekonującego poglądu, któr y znalazł w yraz także w orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienie z 8 stycznia 1966 r., II CZ 119/65, LexPolonica nr 2493578, OSPiKA 1968, nr 9, poz. 197, oraz wyrok z 10 czerwca 1997 r., II CKN 326/97, LexPolonica nr 325028, OSNC 1997, nr 11, poz. 183), następuje wówczas skutek materialnoprawny w postaci braku legitymacji (niepełnej legitymacji) procesowej, co uzasadnia oddalenie powództ wa. Brak podstaw do zawieszenia postępowania, nie można bowiem bezczynności powoda kwalifikować jako przeszkody uniemożliwiającej nadanie sprawie biegu (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.). Odwołując się do argumentów przytoczonych przy omawianiu art. 194 i 196 k.p.c., konsekwentnie należy przyjąć, że jeśli powód zadośćuczyni wezwaniu, o któr ym mowa w art. 195 § 1 k.p.c., sąd na podstawie art. 195 § 2 jest zobowiązany wezwać ( „sąd wezwie” ) wskazane osoby do udziału w sprawie po stronie pozwanej. Osoby, które powód wskazał w celu uzupełnienia niepełnej legitymacji procesowej czynnej, sąd jest zobowiązany zawiadomić o toczącym się procesie ( „sąd zawiadomi”) i pouczyć, że mogą w ciągu dw óch tygodni od doręczenia zawiadomienia przystąpić do sprawy w charakterze powodów. Jeśli w tym ustawow ym terminie osoby zawiadomione nie skorzystają z upraw nienia wstąpienia do sprawy, sąd oddali powództwo z powodu niepełnej legitymacji procesowej po stronie powodowej. Sąd Najwyższy w wyroku z 8 czerwca 2005 r. (I CK 701/2004, LexPolonica nr 389254) stwierdził, że jeżeli doprowadzenie w pisów w księdze wieczystej do stanu zgodnego z rzec zywistym stanem prawnym ma dotknąć praw wpisanych na rzecz innych osób, to sąd może nakazać usunięcie niezgodności tylko wtedy, gdy osoby te biorą udział w procesie w charakterze pozwanych. Jeżeli w sprawie nie występują po stronie pozwanej wszystkie osoby, któr ych w pis - w następstwie

uwzględnienia powództwa - miałby dotknąć, zaj dzie konieczność podjęcia czynności, o któr ych mowa w art. 195 k.p.c. Nie zachodzi natomiast konieczność stosowania tego przepisu w sytuacji, gdy po stronie powodowej występuje jeden ze współwłaścicieli nieruchomości, gdyż, występując z powództwem na podstawie art. 10 u.k.w.h., zmierza do zachowania wspólnego prawa (ar t. 209 k.c.).

E. Czynności sądu związane z żądaniem wezwania osób trzecich do sprawy

Nie podzielając prezentowanego przez niektórych przedstawicieli doktr yny poglądu, że wezwanie przez sąd do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego powinno zapadać w formie zarządzenia, a także nie akceptując stanowiska, według którego o dopozwaniu na wniosek powoda (ar t. 194 § 1 i 3 k.p.c.) sąd rozstrzyga zarządzeniem, a postanowienie w ydaje tylko w tedy, gdy dopozywa na wniosek pozwanego (ar t. 194 § 1 k.p.c.) lub w celu zapew nienia roszczeń pracowniczych (art. 464 k.p.c.), należy przyjąć, że decyzja procesowa sądu, na podstawi e której następuje podmiotowa zmiana powództwa bądź sąd odmawia wspomnianego przekształcenia, zawsze powinna być podjęta w for mie postanowienia. Stanowisko takie zajął także Sąd Najwyższy w uchwale z 7 stycznia 2010 r. (II PZP 13/2009, LexPolonica nr 2119466, OS NP 2010, nr 13-14, poz. 155), stwierdzając, że o wezwaniu do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego (art. 194 § 1 k.p.c.) sąd orzeka zawsze postanowieniem wydanym na rozprawie, także wtedy, gdy wezwania do udziału w sprawie może dokonać z urzędu (art. 477 k.p.c.). Tak też stanowi § 112 ust. 3 reg. sąd., zgodnie z któr ym w przedmiocie zawiadomienia o toczącym się procesie oraz wezwania do udziału w sprawie, w tym także w razie nieuwzględnienia wniosku o zawiadomienie lub wezwanie, sąd w ydaje postanowienie. Uzasadnia to omówienie tej kwestii w odniesieniu do wszystkich przedstawionych form podmiotowej zmiany powództwa. W nauce prawa procesowego przekonująco w yjaśniono, że sąd podejmuje czynności decyzyjne należące do jego kompetencji wyłącznie w postaci orzeczeń (wyr oki, postanowienia, nakazy zapłaty), nie podejmuje zaś tych czynności w postaci zarządzeń, które w ydaje przewodniczący. Sąd, uwzględniając bądź oddalając wniosek o wezwanie do udział u w sprawie lub wniosek o zawiadomienie o toczącym się procesie, powinien zatem w ydać postanowienie, które doręcza się osobie wezwanej lub zawiadomionej [np. „Sąd postanowił: 1) wezwać do udział u w sprawie w

charakterze pozwanego Jana Kowalskiego, 2) powiadomić Stefana Walczaka o toczącym się procesie”]. Postanowienia takie, jako niekończące postępowania w sprawie i niew ymienione w

enumeratywnej części art. 394 k.p.c., nie podlegają zaskarżeniu. Zwolnienie od udział u w sprawie pierwotnego powoda (art. 196 § 2 k.p.c.) oraz osoby pierwotnie pozwanej (ar t. 194 § 2 k.p.c.) rów nież powinno nastąpić na podstawie postanowienia sądu (np. „Sąd postanowił zwolnić pozwanego Marka Dworniaka od dalszego udziału w sprawie” ). Należy podzielić stanowisko Sądu Najwyższego, że postanowienie takie nie kończy postępowania w sprawie (kończy jedynie postępowanie w stosunku do osoby pierwotnie pozwanej) i w związku z tym nie przysługuje na nie zażalenie (w yrok SN z 12 marca 1982 r., IV PR 5/82, LexPolonica nr 309390, OSPiKA 1982, nr 11, poz. 204).

2. Usuwanie błędów popełnionych przy przekształceniach podmiotowych

Pojawiające się w praktyce błędy w stosowaniu przepisów o podmiotowej zmianie powództwa powodują, że do procesu zostają wprowadzone osoby niemające legitymacji procesowej. Ponadto nierzadko zdarza się, że wskutek niedostrzegania różnicy między sytuacjami przewidzianymi w ar t. 194 § 1 a w art. 194 § 3 k.p.c. sąd dokonuje dopozwania na podstawie art. 194 § 3 k.p.c. na żądanie pozwanego, któremu nie przysługuje wniosek o dodatkowe (obok niego) wezwanie innych osób do udziału w sprawie. War to zatem omówić problematykę dotyczącą możliwości usuwania błędów popełnionych przy dokonywaniu przekształceń podmiotow ych. W tym zakresie praktyka i orzecznictwo sądowe rów nież nie są jednolite. Sugerowany w niektór ych orzeczeniach Sądu Najw yższego pogląd, że osoba wadliwie dopozwana nie staje się stroną procesu, należy uznać za odosobniony w świetle innych orzeczeń tego Sądu oraz powszechnie wyrażanego stanowiska w literaturze (por. postanowienie S N z 7 czerwca 1976 r., IV CZ 47/76, LexPolonica nr 312986, OS NCP 1977, nr 4, poz. 71 oraz w yrok SN z 18 kwietnia 1968 r., III PRN 86/67, LexPolonica nr 319057, OSNCP 1968, nr 12, poz. 218).

1) 2) 3) 4)

Należy przyjąć, że oświadczenie woli osoby zawiadomionej o przystąpieniu do sprawy w charakterze powoda, podobnie jak wezwanie przez sąd osoby trzeciej do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego, w ywierają wszelkie skutki prawne, jakie ustawa wiąże z w ytoczeniem powództwa (art. 198 k.p.c.). W w ypadkach braków w zakresie legitymacji czynnej rozwiązanie wydaje się proste. Osoba trzecia, zawiadomiona o toczącym się pr ocesie, staje się stroną wyłącznie w rezultacie swego oświadczenia woli, a zatem podobnie jak powód w chwili wytoczenia powództwa. Skoro więc osobę niepotrzebnie włączoną do procesu stawiam y w sytuacji analogicznej do strony wskazanej w pozwie, to nie może budzić zastrzeżeń teza, że zwolnienie takiej osoby może nastąpić bądź przez powtór ne, na jej wniosek, przekształcenie powództwa, prowadzące do zmiany strony, bądź wskutek skutecznego cofnięcia pozwu przez tę osobę (ar t. 203 i 355 § 1 k.p.c.). Gdy dopozwanie nastąpiło błędnie na wniosek pozwanego (np. poręczyciel zażądał wezwania do udziału w sprawie dłużnika), sytuację procesową powstałą wskutek naruszenia art. 194 § 3 k.p.c. może uzdrowić powód przez popieranie powództwa w stosunku do dopozwanego, który wpraw dzie został wadliwie wprowadzony do procesu, ale ma legitymację bierną. Jeśli powód skutecznie cofnie pozew w stosunku do takiej osoby, sąd umorzy wobec niej postępowanie (art. 355 § 1 k.p.c.). Powstanie jedynie kwestia zwrotu kosztów procesu poniesionych przez dopozwanego. Wydaje się, że w rozważanym przypadku - wobec braku regulacji prawnej - należałoby zastosować rozwiązanie przyjęte w ar t. 194 § 1 zd. drugie k.p.c. Skoro zgodnie z tym przepisem osoba wezwana do udziału w sprawie na wniosek pozwanego może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwanego, jeżeli okaże się, że „wniosek był bezzasadny”, to tym bardziej reguła ta będzie miała zastosowanie w przypadku wniosku niedopuszczalnego. W innych sytuacjach (brak w zakresie legitymacji biernej) kwestia sposobu usunięcia skutków wadliwego zastosowania przepisów o podmiotowym przekształceniu pow ództwa komplikuje się. W doktrynie oraz judykaturze wskazano kilka sposobów w yeliminowania osoby wadliwie włączonej do procesu po stronie pozwanej, stwier dzając, że może to nastąpić przez w ydanie postanowienia: o uchyleniu postanowienia o dopozwaniu i umorzenie postępowania w stosunku do osoby błędnie wezwanej, o umorzeniu postępowania w stosunku do błędnie dopozwanego, o uchyleniu postanowienia o wezwaniu oraz o ewentualnym zwolnieniu od udziału w sprawie osoby wezwanej, ale tylko przez sąd drugiej instancji, natomiast przez sąd pierwszej instancji tylko w tedy, gdy nastąpiła zmiana okoliczności sprawy (art. 359 k.p.c.), o uchyleniu postanowienia o wezwaniu na podstawie art. 359 k.p.c. jako oczywiście błędnego. Odnosząc się do zaproponowanych rozwiązań, które mogłyby mieć zastosowanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, należy zauważyć, że żadne z nich nie znaj duje oparcia w przepisach Kodeksu. Błędna ocena sytuacji praw nej osób dopozywanych oraz osób pierwotnie pozwanych nie stanowi „zmiany okoliczności” w rozumieniu art. 359 k.p.c. Uniemożliwia to wykorzystanie tego przepisu jako podstaw y praw nej postanowień uchylających „oczywiście błędne” postanowienia o dopozwaniu. Nie ma także podstaw do w ydania w rozważanych w ypadkach postanowienia o umorzeniu postępowania w stosunku do osoby bezzasadnie wezwanej do udział u w sprawie. Zgodnie z ar t. 355 § 1 k.p.c. sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli wydanie w yroku stało się zbędne lub niedopuszczalne. Do okoliczności, które powodują, że wydanie w yroku jest niedopuszczalne, na pewno nie można zaliczyć bezpodstawnego wezwania do sprawy osoby nielegitymowanej. Okoliczność ta nie stanowi przeszkody do wydania w yroku. W stosunku do takiej osoby sąd, z powodu braku legitymacji biernej, w yda w yrok oddalający powództwo. Nie jest to również okoliczność sprawiająca, że w ydanie wyroku stało się zbędne. Podzielając stanowisko, zgodnie z którym wydanie w yroku staje się zbędne, gdy zniknie między stronami spór albo strony same zrezygnują z jego rozstrzygnięcia, należy zauważyć, że do spełnienia s ię rozważanej przesłanki umorzenia postępowania konieczna jest wola stron, a nie „wola sądu”, który dokonał wadliwego dopozwania. Skoro więc w stosunku do osoby niepotrzebnie włączonej do procesu w charakterze pozwanego brak podstaw do wydania niemer ytor ycznych postanowień na mocy art. 359 i 355 § 1 k.p.c., interesujące dla praktyki staje się - korzystne z punktu widzenia kosztów procesu oraz ekonomii procesowej - rozwiązanie polegające na w ydaniu wyroku częściowego, oddalającego powództwo wobec takiej osoby. Uwzględnienie powództwa w stosunku do osoby niepotrzebnie włączonej do procesu, jak również nieuzasadnioną odmowę podmiotowego przekształcenia pow ództwa, można naprawić tylko przez wykorzystanie instytucji zaskarżenia.

Wobec tego, że postanowienie w przedmiocie dopozwania, zarówno pozytywne, jak i negatywne, nie podlega oddzielnemu zaskarżeniu, rozpoznanie takiego postanowienia przez sąd drugiej instancji może nastąpić jedynie w trybie art. 380 k.p.c. Uprawnienie z art. 380 k.p.c., mające charakter pośredniego zaskarżenia (kontrolę instancyjną wywołuje tylko w tedy, gdy połączone jest z apelacją), jak każde zaskarżenie może prowadzić do rozpoznania przez sąd drugiej instancji omawianej grupy postanowień sądu pierwszej instancji tylko wtedy, gdy zostały z głoszone w przepisanej formie, we właściwym czasie i przez osoby do tego legitymowane. S koro rozpoznanie postanowień dotyczących przekształceń podmiotow ych nie jest samoistnym środkiem odwoławczym, nie może ono nastąpić - wbrew poglądom w yrażonym w doktrynie - także na wniosek przeciwnika strony apelującej. Jeżeli skarżący w ykaże w apelacji, że błąd przy wydaniu postanowienia dotyczącego podmiotowego przekształcenia miał wpływ na rozstrzygnięcie spraw y w stopniu pozwalającym na stwierdzenie, że sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo wydanie w yroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 380 w zw. z art. 386 § 4 k.p.c.), to sąd dr ugiej instancji uchyli zaskarżony wyrok i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd apelacyjny nie wyda osobnego postanowienia (np. uchylającego wadliwe postanowienie o dopozwaniu bądź o odmowie dopozwania), skoro wadliwe postanowienie sądu pierwszej instancji straciło skuteczność przez uchylenie zaskarżonego wyr oku, to rozstrzyganie o nim w sentencji wyroku sądu drugiej instancji jest nie tylko zbędne, ale wręcz niedopuszczalne. Należy zatem uznać, że rozpoznanie postanowień w ydanych przed zapadnięciem zaskarżonego w yroku znajdzie pozytywny lub negatywny w yraz tylko w uzasadnieniu orzeczenia sądu dr ugiej instancji. W wypadku uwzględnienia apelacji osoby bezpodstawnie dopozwanej, sąd drugiej instancji zmieni zaskarżony wyrok i oddali powództwo wobec niej z powodu braku legitymacji procesowej (np. „Sąd zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo w stosunku do Jana Kowalskiego”).

3. Skutki prawne przekształceń podmiotowych

Kwestia, w którym momencie wobec osób zawiadomionych o toczącym się procesie lub osób wezwanych do udziału w sprawie następują skutki, jakie ustawa wiąże z w ytoczeniem pow ództwa, nie jest rozstrzygana jednolicie zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie. Prezentowana w literaturze propozycja, aby we wszystkich przypadkach braków w zakresie legitymacji biernej, w któr ych podmiotowe przekształcenie powództwa następuje na w niosek strony powodowej, przyjmować, że skutki materialnoprawne pozwania powstają z chwilą zgłoszenia w niosku, w ydaje się zbyt uproszczona. W propozycji tej pomija się wymagającą rozważenia kwestię, czy zarów no w sytuacji, gdy następuje dopozwanie współuczestnika materialnego (art. 194 § 3 k.p.c.) lub wezwanie w trybie art. 194 § 1 k.p.c., jak i w sytuacji, gdy następuje uzupeł nienie legitymacji łącznej przez wezwanie niebiorących udziału współuczestników koniecznych (art. 195 § 1 i 2 k.p.c.), skutki materialnoprawne związane z wytoczeniem pow ództwa powstają w tej samej chwili. Należy uznać, że w pierwszym przypadku - gdy dopozwania żąda powód - skutki materialnoprawne powstają z chwilą zgłoszenia przez powoda wniosku o dopozwanie , gdy natomiast wezwania do udziału w sprawie żąda pozwany (art. 194 § 1 k.p.c.), chwilą tą jest postanowienie sądu o wezwaniu do wzięcia udziału w sprawie . W judykaturze i piśmiennictwie pojawił się budzący zastrzeżenia pogląd, że w obu sytuacjach chwilą tą jest dopie r o wydanie przez sąd postanowienia o wezwaniu (por. wyrok SN z 14 marca 1974 r., I PR 375/73, LexPolonica nr 301457, OSNCP 1975, nr 2, poz. 32). W drugim przypadku (ar t. 195 § 1 i 2 k.p.c.) można br onić dwóch poglądów. Zgodnie z pierwszym zapatrywaniem rozważany skutek pozwania następuje już z chwilą w niesienia pozwu, natomiast według dr ugiego poglądu chwilą tą jest określenie przez powoda pominiętych w pozwie współuczestników koniecznych. Na podstawie art. 198 k.p.c. nie w ywołuje sporów jedynie kwestia, w jakiej chwili skutki związane z wytoczeniem pow ództwa powstają w stosunku do osób powiadomionych o procesie. Jest nią, zgodnie z ar t. 198 § 2 k.p.c., chwila przystąpienia tych osób do spraw y w charakterze powodów. W wyroku z 14 grudnia 2011 r., III CSK 260/2011, LexPolonica nr 3043090 (Biul. SN 2012, nr 1), Sąd Najw yższy rozstrzygnął o nietypowej sytuacji procesowej powstałej wskutek następstwa procesowego, stwierdzając, że skupienie w osobie jednej ze stron procesu - na skutek następstwa procesowego - roli pow oda i pozwanego powoduje umorzenie postępowania w odniesieniu do tej

osoby w zakresie dotyczącym roszczenia procesowego (jego części), które utraciło intersubiektyw ność (dwustr onność). W pozostał ym zakresie postępowanie z udziałem tej osoby może się toczyć.

ROZDZIAŁ IX

Pełnomocnicy procesowi 1. Zdolność postulacyjna, rodzaje pełnomocnictwa Na tle art. 87 § 1 k.p.c. bliższego w yjaśnienia wymaga pojęcie „osoby sprawującej zarząd majątkiem lub interesami strony” oraz „osoby pozostającej ze stroną w stałym stosunku zlecenia” . Zarząd majątkiem lub interesami strony w istocie odnosi się do czynności praw nych i nie może ograniczać się do prowadzenia spraw y sądowej. W orzecznictwie przez zarząd rozumie się wydawanie polece ń, w ykonywanie czynności administracyj nych, co z reguł y wiąże się z kierowaniem działalnością innych osób. Pełnomocnictwo procesowe zatem jest w tym przypadku uzupełnieniem zakresu działań zarządcy, wskazanego w stosunku podstawowym (np. umowie o zarządzanie, umowie o administrowanie). Zarząd majątkiem więc nie może być rozumiany jako wyłącznie reprezentacja procesowa. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zarząd nie musi rozciągać się na cały majątek strony, wystarczy, że odnosi się do części majątku, jeżeli przedmio t spor u wchodzi w zakres majątku objętego zarządem (por. orzeczenie z 30 sier pnia 1971 r., III CRN 118/71, niepubl.). Nie wszystkie sprawy mogą wchodzić w zakres pełnomocnictwa opartego na „zarządzie majątkiem lub interesami strony”; wyłączone są spraw y rodzinne, zwłaszcza dotyczące statusu osobowego małżonków, a także sprawy niemajątkowe, np. sprawa o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni w sprawie niemajątkowej (por. uchwałę SN z 25 lipca 1978 r., III CZP 43/78, LexPolonica nr 303308, OSNCP 1979, nr 3, poz. 46). Zarząd majątkiem lub interesami strony, aby mógł stanowić podstawę pełnomocnictwa procesowego, powinien mieć charakter stał y, a nie jedynie przejściow y lub dorywczy (por. postanowienie NSA z 1 czerwca 1995 r., IV SA 357/95, LexPolonica nr 309082, Orzecznictw o Naczelnego Sądu Administracyjnego 1996, nr 2, poz. 92). Można jednak spotkać pogląd, opar ty w yłącznie na gramatycznej wykładni art. 87 § 1 k.p.c., że skoro określenie „stały” odnosi się do zlecenia, to zarząd majątkiem lub interesami strony nie musi być stały. W praktyce sądowej powstają wątpliwości co do skuteczności peł nomocnictwa opartego na stałym stosunku zlecenia, zwłaszcza że nie może budzić wątpliwości, iż stał y stosunek zlecenia nie musi oznaczać stosunku długotrwałego. Może więc pełnomocnik powołać się na umowę stałego stosunku zlecenia, obejmującego przedmiot spraw y, zawartej na kilka dni przed rozprawą, na którą z takim pełnomocnictwem stawił się zleceniobiorca jako pełnomocnik. Rolą sądu jest szczególne zbadanie takiego pełnomocnictwa przez odwołanie się między innymi do znaczenia pojęcia „stałego zlecenia”, np. w prawie handlowym, na podstawie którego w zakres stałego zlecenia nie wchodzi działanie sporadyczne lub jednorazowe ani takie, które nie przynosi stałego źródła utrzymania. Sąd powinien zbadać, czy istnieje stosunek materialnoprawny będący źródłem tego pełnomocnict wa. W przypadku stwierdzenia, że stosunek taki nie istnieje, a udzielone pełnomocnictw o w istocie stanowi próbę obejścia przepisów o peł nomocnictwie, s ąd powinien wydać postanowienie, na podstawie którego nie dopuści danej osoby do działania w sprawie w charakterze pełnomocnika procesowego. Postanowienie takie jest niezaskarżalne, w ystarczy, że zostanie wpisane do protokołu rozpraw y. Decydując się na dop uszczenie lub niedopuszczenie takiego pełnomocnika do działania w sprawie, sąd powinien działać z rozwagą, skoro w przypadku nienależytego umocowania pełnomocnika zachodzi nieważność postępowania (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.), w sytuacji zaś, gdyby się okazało, że niedopuszczenie pełnomocnika było nietrafne, strona będzie mogła powoł ywać się na naruszenie przepisów postępowania, które - w konkretnych okolicznościach sprawy - mogło mieć w pływ na wynik sprawy. Błędna decyzja sądu o niedopuszczeniu do działania określonej osoby jako pełnomocnika procesowego - zdaniem autora opracowania - nie pozbawia strony możności obrony jej praw, nie może zatem oznaczać, że postępowanie było nieważne (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Osoba prawna sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony może być jej pełnomocnikiem procesowym (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 23 września 1963 r., III CO 42/63, LexPolonica nr 315053, OSNCP 1965, nr 2, poz. 22). Umowa zlecenia stałego prowadzenia spraw i obsługi prawnej, obejmująca rów nież reprezentowanie zleceniodawcy przed sądami, nie

stanowi podstawy ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem procesowym (art. 87 § 1 k.p.c.) w sprawie o pozbawienie zleceniodawcy prawa prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji (art. 373 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) - uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 51/2008, LexPolonica nr 1920901, Biul. SN 2008, nr 6, poz. 13. Sąd Najwyższy w uchwale z 23 września 2010 r., III CZP 52/2010, LexPolonica nr 2386370 (OSNC 2011, nr 5, poz. 51) uznał, że umowa zlecenia obejmująca stałe prowadzenie obsługi prawnej mocodawcy, w tym reprezentowanie go przed sądem, może być podstawą pełnomocnictwa procesowego tylko wtedy, gdy przedmiot sprawy obejmuje określoną w tej umowie czynność prawną, faktyczną lub usługę. Natomiast w w yroku z 12 stycznia 2010 r., I UK 209/2009 (LexPolonica nr 2439902) Sąd ten stwierdził, że stanowiący podstawę pełnomocnictwa stosunek zlecenia musi być stosunkiem zlecenia stałego, o czym decydują wzajemnie powiązane elementy czasu trwania tego stosunku i pow tarzalności czynności stanowiących jego treść. Takiej kwalifikacji nie daje umowa, która tylko ze swej nazwy jest umową stałego stosunku zlecenia. Umowa zlecenia stałego prowadzenia spraw i obsługi prawnej, obejmująca również reprezentowanie zleceniodawcy przed sądami, nie stanowi podstawy ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem procesowym (art. 87 § 1 k.p.c.) w sprawie o pozbawienie zleceniodawcy prawa prowadzenia działalności gospodarczej oraz pełnienia funkcji (art. 373 ust. 1 ustaw y z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) (uchwała SN z 27 czerwca 2008 r., III CZP 51/2008, LexPolonica nr 1920901, OS NC 2009, nr 7-8, poz. 104). Pełnomocnictwo procesowe (art. 88 k.p.c.) może być ogólne (oznacza umocowanie do prowadzenia wszystkich spraw w imieniu strony procesowej, np. pełnomocnictwo udzielone zatrudnionemu radcy prawnemu) bądź do prowadzenia poszczególnych spraw (oznacza umocowanie do prowadzenia tylko tych spraw, które są wymienione w treści pełnomocnictwa, np. pełnomocnictw o udzielone adwokatowi do prowadzenia konkretnej sprawy). W świetle art. 88 k.p.c. należy przyjąć, że umocowanie pełnomocnika procesowego powinno określać zakres tego umocowania w sposób dostatecznie jasny. Zakres umocowania powinien być zatem oznaczony w ten sposób, aby jego określenie nie w ymagało przeprowadzenia złożonych zabiegów interpretacyjnych, tym bardziej że nienależyte umocowanie pełnomocnika stro ny stanowi przyczynę nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.). Członek zarządu spółki z o.o., uprawniony umową spół ki do jej reprezentowania łącznie z drugim członkiem zarządu, może być ustanowiony pełnomocnikiem do poszczególnych spraw (uchwała S N z 23 sierpnia 2006 r., III CZP 68/2008, LexPolonica nr 415607, OSNC 2007, nr 6, poz. 82). Oba rodzaje pełnomocnictwa upoważniają do działania w imieniu mocodawcy w cał ym postępowaniu rozpoznawczym, zabezpieczającym i egzekucyjnym. Zakresem pełnomocnictwa procesowego objęte są z mocy prawa czynności wskazane w ar t. 91 k.p.c. Mocodawca może ograniczyć lub rozszerzyć zakres pełnomocnictwa. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 5 czerwca 2008 r. [III CZP 142/2007 (zasada prawna) OSNC 2008, nr 11, poz. 122] przesądził sporną w doktrynie i judykaturze kwestię, czy pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa (art. 91 k.p.c.) umocowanie do wniesienia skargi kasacyj nej oraz występowania w postępowaniu wszczętym jej wniesieniem. Udzielając odpowiedzi negatywnej, stwierdził, że użyte w art. 91 pkt 1 k.p.c. pojęcie „sprawa” należy definiować jako zespół czynności procesowych stron i sądu rozciągających się między wniesieniem pozwu (wniosku) a uprawomocnieniem się orzeczenia co do istoty lub w inny sposób kończącego postępowanie. Oznacza to, że do zakresu pełnomocnictwa procesowego - którym zgodnie z art. 91 pkt 1 in principio k.p.c. objęte są „wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe” - nie wchodzą czynności procesowe podejmowane po uprawomocnieniu się orzeczenia, a ściślej - czynności dotyczące postępowania, które może się toczyć po uprawomocnieniu się orzeczenia. Oczywiście, samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie nie stanowi przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z fazami postępowania, poprzedzającymi uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z mocy samego prawa w zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie czynności przez umocowanego w sprawie pełnomocnika - w sensie czasowym - już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, ale - w sensie merytorycznym - dotyczących wcześniejszych jego faz. Przykładowo, peł nomocnik może w ramach umocowania określonego w art. 91 k.p.c. złożyć już po prawomocnym zakończeniu spraw y wniosek o wydanie odpisu wcześniej w ydanego orzeczenia, wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia albo w niosek o przywr ócenie terminu do dokonania czynności procesowej itp. W świetle tej uchwały zawodowy pełnomocnik, który

reprezentował mocodawcę przed sądami pierwszej lub drugiej instancji, składając skargę kasacyjną, powinien dołączyć do niej pełnomocnictwo do podejmowania czynności procesowych przed Sądem Najwyższy m, chyba że z treści peł nomocnictwa złożonego wcześniej (w sądzie pierwszej lub dr ugiej instancji) wynika, że został umocowany także do działania przed Sądem Najwyższym. W innym orzeczeniu Sąd Najw yższy uznał, że także w sprawie o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia umocowanie adwokata lub radcy prawnego do reprezentowania strony skarżącej nie może w ynikać z treści pełnomocnictwa udzielonego temu pełnomocnikowi w sprawie zakończonej prawomocnie orzeczeniem kwestionowanym w skardze (postanowienie S N z 23 marca 2007 r., V CZ 18/2007, LexPolonica nr 1825524). W postanowieniu z 18 listopada 2009 r., II CZ 52/2009, LexPolonica nr 2141546 (OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 75) Sąd Najw yższy stwierdził, że pełnomocnictwo procesowe wynikające z ustanowienia dla strony adwokata w postępowaniu kasacyj nym nie obejmuje umocowania do reprezentowania strony w sprawie wywołanej skargą o wznowienie postępowania. Należy podzielić stanowisko Sądu Najw yższego, że o uzupełnieniu bądź nieuzupełnieniu braku formalnego skargi kasacyj nej, polegającego na niedołączeniu pełnomocnictwa wskazującego, że umocowaniem objęta jest także czynność w postaci sporządzenia skargi kasacyjnej, decyduje treść pełnomocnictwa załączonego w ramach uzupełnienia skargi, nie zaś data jego w ystawienia (postanowienie S N z 4 września 2008 r., IV CZ 68/2008, LexPolonica nr 2143202). Takie stanowisko odpowiada istocie czynności uzupełnienia braków formalnych pism procesow ych. Czynność ta dokonywana j est w okresie biegu terminu wyznaczonego do uzupełnienia, nie można więc w ymagać, aby w ramach uzupełnienia braku formalnego skargi kasacyjnej pełnomocnik strony skarżącej przedłożył pełnomocnictw o wystawione najpóźniej w dacie sporządzenia skar gi kasacyjnej. Odmienny pogląd, z powołaniem się na cel art. 871 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniach z 3 lipca 2008 r., IV CZ 47/08 i z 3 lipca 2008 r., IV CZ 50/08 (niepubl.). W niektór ych sprawach nie wystarcza pełnomocnictwo ogólne, lecz konieczne jest udzielenie pełnomocnict wa do danej sprawy (np. w sprawach małżeńskich - art. 426 k.p.c. oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi - art. 458 § 1 k.p.c.). W sprawac h z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wymagane jest także peł nomocnictwo do odbioru należności zasądzonych na rzecz pracow nika lub ubezpieczonego; pełnomocnictwo takie może być udzielonego po powstaniu tytułu egzekucyj nego (ar t. 465 § 2 k.p.c.). Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia ponadto pełnomocnict wo do niektórych czynności procesowych, które powinny być wymienione w jego treści.

2. Należyte umocowanie pełnomocnika, forma pełnomocnictwa, podpis na pełnomocnictwie, uwierzytelnianie odpisów pełnomocnictwa i dokumentów Należyte umocowanie pełnomocnika do działania w postępowaniu cywilnym w imieniu strony stanowi jedną z bezwzględnych przesłanek procesow ych, a brak należytego umocowania pełnomocnika skutkuje nieważnością postępowania. W judykaturze Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, zgodnie z któr ym w ymaganie należytego umocowania pełnomocnika procesowego pod rygorem nieważności ustanowione jest w interesie tej strony, która z pełnomocnict wa tego korzysta (wyrok S N z 17 marca 1999 r., III CKN 209/98, LexPolonica nr 2397188, niepubl.). T ylko zatem ta strona może pow ołać się na nieważność postępowania z powodu nieprawidłowości w udzieleniu pełnomocnictwa oraz tylko na korzyść tej strony zarzut nieważności postępowania z powodu nienależyte go umocowania jej pełnomocnika podlega rozważeniu przez sąd z urzędu. Strona skarżąca nie może zatem ani w apelacji, ani w skardze kasacyjnej lub innym środku prawnym podnieść skutecznie zarzutu nieważności postępowania z powodu niewłaściwego umocowania pełnomocnika strony przeciwnej (wyr ok S N z 21 grudnia 2000 r., IV CKN 209/2000, LexPolonica nr 2353573, wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 661/2003, LexPolonica nr 2339941). Pojęcie „pełnomocnictwo” ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze, oznacza pochodzące od mocodawcy umocowanie pełnomocnika do działania w imieniu mocodawcy. Po drugie, oznacza dokument obejmujący (potwierdzający) to umocowanie. Trzeba zatem odróżnić kwestięudzielenia pełnomocnictwa (nie jest konieczne zachowanie formy pisemnej) od kwestiiwy kazania pełnomocnict wa przed sądem (ustawa w ymaga formy pisemnej). Dokument pełnomocnictwa nie ma więc znaczenia konstytutywnego. Znaczenie takie ma samo

udzielenie umocowania procesowego, które następuje w drodze czynności materialnoprawnej (postanowienie S N z 23 marca 2006 r., II CZ 11/2006, LexPolonica nr 1623131). Wykazanie umocowanie do działania zostanie spełnione przez przedstawienie dokumentów, z któr ych wynika uprawnienie do działania za mocodawcę. W sytuacjach typow ych, gdy mocodawcą jest osoba fizyczna, w ystarczające jest złożenie dokumentu pełnomocnictwa. Gdy mocodawcą jest osoba prawna działająca przez swoje organy, wykazanie umocowania jedynie za pomocą dokumentu pełnomocnictwa nie jest możliwe. W takim w ypadku wykazanie umocowania może nastąpić tylko przez jednoczesne przedstawienie dokumentu pełnomocnictwa oraz innych stosownych dokumentów z właściwego rejestr u, w celu wykazania, że osoby udzielające pełnomocnictwa mogł y reprezentować osobę prawną (np. dwaj członkowie zarządu spółki z o.o.) i są uprawnione do działania za mocodawcę (np. spółkę z o.o.). Dokumentem upoważniającym radcę Prokuratorii Generalnej do w ykonywania czynności zastępstwa procesowego jest legitymacja służbowa, która zawiera w szczególności imię i nazwisko oraz stanowisko sł użbowe radcy Prokuratorii Generalnej (art. 15 ust. 3 u.PG). Sąd Najw yższy w uchwale z 8 listopada 2007 r., III CZP 92/2007, LexPolonica nr 1681827 (OSNC 2008, nr 11, poz. 126) uznał, że do wykazania, iż osoby działające jako organ osoby prawnej są uprawnio ne do udzielenia peł nomocnictwa procesowego, nie jest konieczne, aby aktualny bądź zupełny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego był sporządzony według stanu na dzień wystawienia dokumentu pełnomocnict wa procesowego, natomiast w uchwale z 21 grudnia 2010 r., III CZP 98/2010, LexPolonica nr 2429684 (OSNC 2011, nr 9, poz. 92) Sąd Najw yższy stwierdził, że kopia odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego, poświadczona za zgodność z or yginałem przez pełnomocnika wnioskodawcy będącego radcą prawnym, może stanowić podstaw ę nadania klauzuli w ykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. Zgodnie z art. 89 § 1 k.p.c., „Pełnomocnik jest obowiązany przy pierwszej czynności

procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodaw cy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa wraz z odpisem dla strony przeciwnej. Adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy, a także radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa oraz odpisy innych dok umentów wy kazujących ich umocowanie (wyróżnienie - Autora). Sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony. Zdania pierwszego nie stosuje się w przypadku dokonania czynności procesowej w elektronicznym postępowaniu upominawczym, jednak pełnomocnik powinien powołać się na pełnomocnictwo, wskazując jego datę, zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87”.Zmiana przepisu dokonana ustawą z 16 września 2011 r. polega

na wprowadzeniu obowiązku dołączenia do akt sprawy dodatkowo odpisu pełnomocnictwa dla strony przeciwnej. Niedołączenie odpisu dokumentu pełnomocnictwa należy kwalifikować jako brak formalny podlegający usunięciu w trybie przepisów określających sposób usuwania i skutki nieusunięcia takich braków (np. ar t. 130, 370 k.p.c.). Liczbę odpisów dokumentu pełnomocnictwa wyznacza liczba podmiotów w ystępujących po str onie przeciwnej. W świetle tych uregulowań straciła na aktualności uchwała składu siedmiu sędziów S N z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/ 2008, LexPolonica nr 1989345 (OSNC 2009, nr 6, poz. 76), w której stwierdzono, że adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy będący dalszym pełnomocnikiem nie może uwierzytelnić odpisu pełnomocnictwa podstawowego. W przepisach ustaw: ustaw y z 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.), ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 ze zm.), ustawy z 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (tekst. jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 925), ustaw y z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.) - zmienionych ustawą z 23 października 2009 r. o zmianie ustaw w zakresie uwierzytelniania dokumentów (Dz.U. Nr 216, poz. 1676 ze zm.) adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu, radcy Prokuratorii Generalnej Skar bu Państwa zostało przyznane prawo sporządzania poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem „w zakresie określony m odrębny mi przepisami” . Poświadczenie powinno zawierać podpis wymienionych pełnomocników, datę i oznaczenie miejsca jego sporządzenia, a na żądanie również godzinę dokonania czynności. Jeżeli dokument zawiera cechy szczególne (dopiski, popraw ki lub uszkodzenia), wskazani pełnomocnicy stwierdzają to w poświadczeniu. W Kodeksie postępowania cywilnego przepisy odrębne zawarte są w art. 129. Stanowią one, że strona pow ołująca się w piśmie na dokument obowiązana jest na żądanie przeciwnika złożyć oryginał dokumentu w sądzie jeszcze przed rozprawą (§ 1). Zamiast or yginał u dokumentu strona może złożyć odpis dokumentu, jeżeli jego zgodność z or yginałem została

poświadczona przez notariusza albo przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub radcą Prokur atorii Generalnej Skarbu Państwa (§ 2). Zawarte w odpisie dokumentu poświadczenie zgodności z oryginałem przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentow ym lub radcą Prokuratorii Generalnej Skarbu Pa ństwa ma charakterdokumentu urzędowego (§ 3). Jeżeli jest to uzasadnione okolicznościami sprawy, sąd, na w niosek strony albo z urzędu, zażąda od strony składającej odpis dokumentu, o którym mowa w § 2, przedłożenia oryginału tego dokumentu (§ 4). Sąd Najwyższy w uchwale z 30 listopada 2011 r., III CZP 70/2011, LexPolonica nr 2797985 (Biul. SN 2011, nr 11) stwierdził, że sposób sporządzania przez radcę prawnego poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem, określony w art. 6 ust. 3 zd. drugie ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 ze zm.), ma zastosowanie rów nież do uwierzytelniania odpisu pełnomocnictwa (ar t. 89 § 1 k.p.c.). Oznacza to, że poświadczenie powinno zawierać podpis radcy prawnego, datę i oznaczenie miejsca jego sporządzenia, na żądanie - również godzinę dokonania czynności. W uzasadnieniu uchwał y podkreślono, że poświadczeniu, o który m mowa w art. 89 k.p.c. nie nadano jednak charakteru dokument u urzędowego, co jest zrozumiałe, jeżeli zważyć, że poświadczenie dokumentu pełnomocnictwa i dalszych dokumentów w ykazujących umocowanie przez osobę, której to umocowanie dotyczy, niesie w sobie niebezpieczeństwo braku bezstronności. T ymczasem czynności o podwyższonym stopniu wiarygodności, a do takich należy sporządzenie dokumentów urzędowych, powinny być wykonywane przez osoby, których czynność ta w żaden sposób nie dotyczy (por. ar t. 84 ustaw y o notariacie). Dlatego ar t. 89 § 1 zd. trzecie przewiduje szczególny tr yb weryfikacji podpisu strony na pełnomocnictwie poprzez zażądanie urzędowego poświadczenia tego podpisu. Różny charakter prawny nadany poświadczeniu w przepisach art. 129 § 2 i 3 oraz w ar t. 89 § 1 k.p.c. nie uprawnia jednak do w niosku, że tylko w pierwszym wypadku poświadczeni e stanowi realizację uprawnienia przewidzianego w ar t. 6 ust. 3 ustawy o radcach prawnych, natomiast do uwierzytelniania pełnomocnictw i innych dokumentów wykazujących umocowanie nie ma on zastosowania. W obydw u wypadkach podejmowana przez radcę prawnego czynność ma tożsamy charakter - stwierdzenie, że odpis lub kopia są identyczne z oryginałem i dokonywana jest na potrzeby postępowania cywilnego. W konsekwencji należy przyjąć - podkreślił Sąd Najw yższy - że przewidziane w art. 6 ust. 3 ustawy o radcach pra wnych reguły określające konieczną treść dokument u poświadczenia odnoszą się do wszystkich wypadków, w których radca prawny ma prawo poświadczania odpisów dokumentów. Sąd Najwyższy w uchwale z 30 listopada 2011 r., III CZP 74/2011, LexPolonica nr 2797964 (Biul. SN 2011, nr 11) uznał, że pełnomocnik wierzyciela, składający do komornika za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego elektroniczne postępowanie upominawcze wniosek o wszczęcie egzekucji na podstawie tytułu w ykonawczego, o któr ym mow a w art. 797 § 2 w zw. z art. 783 § 4 k.p.c., ma obowiązek wykazać swoje umocowanie w sposób określony w ar t. 89 § 1 i art. 126 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. W doktrynie i judykaturze kontrowersje budzi także kwestia dopuszczalności następczego potwierdzania przez stronę lub w jej imieniu przez pełnomocnika - ze skut kiem procesowy m ex tunc - czynności procesowych dokonanych przez osobę działającą w charakterze pełnomocnika, ale bez należytego umocowania w chwili dokonywania tych czynności. W uchwale z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/2008, LexPolonica nr 1989345 (OSNC 2009, nr 6, poz. 76), Sąd Najw yższy, rozstrzygając także tę kwestię, uznał, że brak formalny pisma procesowego w postaci nienależytego umocowania pełnomocnika może być usunięty potwierdzeniem dokonanych przez niego czynności przez stronę. W tym celu sąd powinien wyznaczyć stronie odpowiedni termin. Należy podkreślić, że chodzi o potwierdzenie czynności dokonanych przez nienależycie umocowanego pełnomocnika, któr ym była osoba mogąca być pełnomocnikiem. Potwierdzenie przez stronę czynności dokonanych przez pełnomocnika, któr ym była osoba niemogąca być pełnomocnikiem, nie jest skuteczne. W najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego - pod wpł ywem głosów kr ytyki poglądów w yrażonych w uchwałach SN z 20 grudnia 1968 r., III CZP 93/68, LexPolonica nr 318800 (OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 129) oraz z 18 września 1992 r., III CZP 112/92, LexPolonica nr 304650 (OSNCP 1993, nr 5, poz. 75) - przeważa stanowisko, że występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania ze skutkami przewidzianymi w art. 379 pkt 2 k.p.c., w związku z czym uchybienie to nie może być usunięte w drodze zatwier dzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę (uchwała SN z 28 lipca 2004 r., III CZP 32/2004, LexPolonica

nr 367889, OSNC 2006, nr 1, poz. 2). Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 8 lipca 2008 r., III CZP 154/2007, LexPolonica nr 1924187 (OSNC 2008, nr 12, poz. 133). Przedłożenie dokumentu pełnomocnictwa substytucyj nego oraz dokumentu w postaci pełnomocnictwa udzielonego osobie, która udzieliła peł nomocnictwa substytucyjnego, powinno nastąpić przy pierwszej czynności procesowej (ar t. 89 § 1 k.p.c.). Jeżeli jest to czynność w postaci składanego pisma procesowego, to złożenie obydwu dokumentów należy kwalifikować - zważywszy na wymagania w ynikające z ar t. 126 § 3 k.p.c. - jako warunek formalny pisma procesowego. Niedochowanie tego warunku uzasadnia w przypadku zw ykłego pisma zastosowanie art. 130 k.p.c., w odniesieniu natomiast do środków zaskarżenia mają zastosowanie przepisy regulujące tryb usuwania braków formalnych takich pism (np. art. 504 k.p.c. w przypadku sprzeciwu od nakazu zapłaty). Obowiązek wykazania zdolności pełnienia funkcji pełnomocnika dotyczy wszystkich osób wymienionych w ar t. 87 k.p.c. Jeśli przeciw nik strony podniesie zarzut braku zdolności pełnienia przez osobę ją reprezentującą funkcji pełnomocnika pr ocesowego, obowiązkiem sądu jest zobowiązanie takiej osoby do przedstawienia stosow nych dokumentów. Nieprzedstawienie w wyznaczonym terminie dokumentów legitymujących udział pełnomocnika w sprawie należy kwalifikować jako wadę pełnomocnictwa uniemożliwiającą udział w sprawie (w yrok SN z 18 marca 2008 r., III CS K 582/07, niepubl.). Skutkiem procesowym takiej sytuacji będzie postanowienie o niedopuszczeniu pełnomocnika do udziału w sprawie. Postanowienie takie jest niezaskarżalne. Powinno ono zostać w pisane do protokołu rozprawy. Gdyby się okazało, że niedopuszczenie pełnomocnika było nietrafne, strona będzie mogła powoł ywać się na naruszenie przepisów postępowania, które - w konkretnych okolicznościach sprawy - mogło mieć wpływ na wynik spraw y. Błędna decyzja sądu o niedopuszczeniu do działania określonej osoby jako pełnomocnika procesowego nie pozbawia strony możności obrony jej praw, nie może zatem oznaczać, że postępowanie było nieważne (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Wymagania polegającego na dołączeniu dokumentu pełnomocnictwa przy pierwszej czynności procesowej nie stosuje się w przypadku dokonania czynności pr ocesowej w elektroniczny m postępowaniu upominawczy m, jednak pełnomocnik powinien powołać się na pełnomocnictwo, wskazując jego datę, zakres oraz okoliczności wymienione w art. 87 k.p.c. Na każdym etapie postępowania sąd powinien czuwać, aby czynności procesow ych dokonywał tylko pełnomocnik należycie umocowany, działanie bowiem pełnomocnika nienależycie umocowanego stanowi przyczynę nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.). Jeżeli do pozwu sporządzonego i wniesionego przez pełnomocnika nie zostało dołączone pełnomocnict wo, przewodniczący na podstawie zarządzenia w ydanego w trybie art. 130 § 1 k.p.c. wezwie pełnomocnika do uzupełnienia w terminie tygodniowym braku formalnego pozw u (art. 126 § 3 k.p.c.) pod r ygorem jego zwrotu. W opisanej sytuacji procesowej nie może mieć zastosowania art. 97 k.p.c. umożliwiający dopuszczenie tymczasow o pełnomocnika do działania, bowiem przepis ten ma zastosowanie w toku postępowania po wniesieniu pozwu. Po wniesieniu pozwu, t j. w toku postępowania, sąd może dopuścić ty mczasowo osobę, która nie złożyła pełnomocnictwa, do podjęcia naglącej czynności procesowej. Na podstawie art. 97 k.p.c. można zatem złożyć w niosek o treści: „Wnoszę o dopuszczenie tymczasowo do udziału

w sprawie jako pełnomocnika pozwanego i wyznaczenie siedmiodniowego terminu do przedstawienia pełnomocnictwa lub zatwierdzenia czynności przez stronę - pod rygorem pominięcia dokonanych czynności procesowych”. Postanowienie w ydane w przedmiocie takiego wniosku jest

niezaskarżalne. Niezłożenie pełnomocnictwa w w yznaczonym terminie (niezatwierdzenie czynności) spowoduje, że sąd na posiedzeniu niejawnym lub na najbliższej rozprawie w yda postanowienie, na podstawie którego - w przedstawionym przykładzie - postanowi: „pominąć czynności procesowe adwokata Jana W. działającego bez pełnomocnictwa pozwanego” . W postanowieniu tym, uwzględniając w niosek przeciwnika (powoda), sąd może zasądzić na jego rzecz od pełnomocnika działającego bez pełnomocnictwa zwrot kosztów spowodowanych jego tymczasowym dopuszczeniem (art. 97 § 2 k.p.c.). Będą to np. koszty, jakie powód poniósł, w ykonując postanowienie dow odowe podjęte przez sąd na wniosek pełnomocnika pozwanego. Artykuł 97 § 2 k.p.c. nie ma na względzie kosztów procesu, lecz tylko koszty spowodowane czynnościami osoby nieumocowanej (postanowienie S N z 19 marca 1969 r., I CZ 106/68, LexPolonica nr 312098, OSNCP 1970, nr 1, poz. 8). Przewidziana w art. 97 § 2 k.p.c. sankcja pominięcia czynności osoby nieumocowanej nie powoduje upadku postępowania, lecz tylko to, że dalsze postępowanie toczy się z udziałem samej

strony lub jej pełnomocnika już należycie umocowanego (jeśli strona go ustanowi). Gdy brak należytego umocowania pełnomocnika strony doprowadza do nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.), to dalsze postępowanie nie może się toczyć. Wydanie w yroku w tej sytuacji staje się niedopuszczalne. Niedopuszczalność ta pociąga za sobą - w myśl art. 355 § 1 k.p.c. - umorzenie postępowania. W wypadku pełnomocnictwa sporządzonego na piśmie, pełnomocnika i mocodawcę należy określić w sposób pozwalający na jednoznaczną identyfikację, przy czym podpis mocodawcy własnoręczny, ale niekoniecznie czytelny musi obejmować co najmniej nazwisko. Stanowisko takie uwzględnia wymaganie w zakresie identyfikacji mocodaw cy i pełnomocnika oraz nie nakłada niemającego oparcia w przepisach - obowiązku podpisywania pełnomocnictwa w sposób czytelny. Pogląd taki uwzględnia art. 89 § 1 zd. trzecie k.p.c., zgodnie z którym sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony. Wydaje się oczywiste, że „wątpliwości” mogą dotyczyć zarówno podpisu czytelnego, jak i niemającego takiej cechy (por. postanowienie S N z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 894/2000, LexPolonica nr 347736, Biul. SN 2000, nr 10, s. 14). Trzeba odróżnić pojęcie parafy od skrótu podpisu. Pierwsze w ścisłym tego słowa znaczeniu - jeśli chodzi o formę - oznacza znak ręczny składający się z inicjałów, drugie - skrócony podpis przez pominięcie niektórych liter w celu uczynienia go krótszym. Parafę odróżnia od podpisu przede wszystkim funkcja. Parafa bowiem stanowi sposób sygnowania dokumentu, mający świadczyć o tym, że jest on przygotowany do złożenia podpisu. Nawet wówczas, gdy parafujący zamiast inicjałów zamieści na dokumencie swój pełny podpis, jego znak zachowa jedynie znaczenie przygotowania dokumentu do złożenia na nim podpisu (por. uchwałę składu siedmiu sędziów S N z 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, LexPolonica nr 298632, OS NCP 1994, nr 5, poz. 94). W toku sprawy pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na posiedzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i w ciągnięte do protokołu.

3. Pełnomocnictwo radcy prawnego

Po wejściu w życie ustaw y z 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustaw y - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 163, poz. 1361 ze zm.), która - zgodnie z art. 10 tej ustaw y weszła w życie 14 dni od ogłoszenia (czyli 10 września 2005 r.) - uległ istotnej zmianie stan praw ny w zakresie pełnomocnictwa radcy prawnego. W świetle przepisów tej ustawy radca prawny może świadczyć pomoc prawną osobom fizycznym w ramach wszystkich form w ykonywania tego zawodu, pozostając jednocześnie w stosunku pracy. Według zmienionego art. 4 ust. 1 ustaw y o radcach prawnych wykonywanie zawodu radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej, z wyjąt kiem występowania w charakterze obrońcy w postępowaniu karnym i w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Po zmianie tej ustawy nie ma żadnych przeszkód do wykonywania przez radcę prawnego zastępstwa procesowego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Aplikant radcowski nie może zastępować adwokata w postępowaniu cywilnym (uchwała SN z 28 czerwca 2006 r., III CZP 27/2006, LexPolonica nr 411993, OSNC 2007, nr 3, poz. 42).

4. Prostowanie, odwoływanie oraz zatwierdzanie oświadczeń i czynności pełnomocnika

Na każdym etapie postępowania sąd powinien czuwać, aby czynności procesow ych dokonywał tylko pełnomocnik należycie umocowany, działanie bowiem pełnomocnika nienależycie umocowanego stanowi przyczynę nieważności postępowania (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.). Po wniesieniu pozwu sąd może dopuścić tymczasowo osobę, która nie złożyła pełnomocnict wa, do podjęcia naglącej czynności procesowej (szerzej zob. pkt 2 niniejszego rozdziału). Brak w zakresie pełnomocnictwa, powstały wskutek sporządzenia skargi kasacyjnej prze z adwokata nieumocowanego do jej wniesienia, nie może być uzupełniony przez zatwier dzenie tej czynności procesowej przez str onę (por. postanowienie S N z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/2000, LexPolonica nr 345256, OSNC 2000, nr 9, poz. 165). W uchwale z 20 grudnia 1968 r. (III CZP 93/68, LexPolonica nr 318800, OSNCP 1969, nr 7- 8, poz. 129) Sąd Najwyższy uznał, że skuteczność praw na czynności procesowych dokonanych przez osobę, która nie może być pełnomocnikiem procesowym, zależy od ich zatwierdzenia przez

zainteresowaną stronę. Od poglądu tego Sąd Najwyższy odstąpił w uchwale z 28 lipca 2004 r. (III CZP 32/2004, LexPolonica nr 367889, OSNC 2006, nr 1, poz. 2), w której stwier dził, że występowanie w sprawie w charakterze peł nomocnika strony osoby, która nie może b yć pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania, co powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Uchybienie to nie może być usunięte w drodze zatwierdzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę. Stanowisko to Sąd Najwyższy potwierdził w uchwale składu siedmiu sędziów z 8 lipca 2008 r. (III CZP 154/2007, LexPolonica nr 1924187, OSNC 2008, nr 12, poz. 133). Mocodawca stawający jednocześnie z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika (ar t. 93 k.p.c.). Artykuł ten należy traktować jako w yjątek od zasady wynikającej z samej istoty pełnomocnictwa, zgodnie z którą czynności dokonane przez pełnomocnika w granicach umocowania pociągają za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego (ar t. 95 § 2 k.c.). Jedynie wtedy, gdy strona staje w procesie jednocześnie ze swym pełnomocnikiem, może prostować lub odwoł ywać oświadczenia składane przez swego pełnomocnika. Strona może też odwoływać oświadczenia i w nioski swego pełnomocnika zawarte w jego piśmie procesow ym. Określenie „niezwłocznie” oznacza wówczas najbliższe po wniesieniu pisma posiedzenie sądowe. Natomiast odwołanie oświadczenia na podstawie art. 93 k.p.c. nie może stanowić uzasadnienia (podstawy) środka odw oławczego od orzeczenia, które zostało wydane na skutek podjętych czynności dyspozycyjnych przez pełnomocnika strony (por. postanowienie S N z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 888/2000, LexPolonica nr 347735, OS NC 2001, nr 1, poz. 17).

5. Ustanowienie przez sąd adwokata lub radcy prawnego dla strony. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu

Strona, a więc osoba fizyczna, jak i osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może domagać się zarówno strona zwolnio na w całości lub w części od kosztów sądowych, jak i strona niezwolniona od kosztów sądowych. W tym drugim przypadku osoba fizyczna powinna złożyć oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów w ynagrodzenia adwokata lub radcy prawneg o bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, natomiast osoba prawna lub inna jednostka organizacy jna, której ustawa przyznaje zdolność sądową , powinna wykazać, że nie ma dostatecznych śr odków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego należy zgłosić wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądow ych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w któr ym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoba fizycz na, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściw ym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu (art. 117 § 1-4 k.p.c.) Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składa osoba fizyczna niezwolniona od kosztów sądowych, do wniosku powinna dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Natomiast gdy wniosek osoby fizycznej składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądow ych, dołącza się tylko jedno oświadczenie. Oświadczenie sporządza się według wzoru ustalonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (Dz.U. Nr 65, poz. 418).Zgodnie z § 3 tego rozporządzenia wzór druku oświadczenia udostępnia się nieodpłatnie w budynkach: sądów rejonowych i ich wydziałach zamiejscow ych, sądów okręgowych oraz ich ośrodkach zamiejscow ych i wydziałach zamiejscowych, sądów apelacyjnych. Wzór druku oświadczenia udostępnia się także na stronie internetowej www.ms.gov.pl. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego złożony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego bez dołączenia oświadczenia przewodniczący zwraca bez wzywania do uzupełnienia braków. Sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o treści wskazanej w art. 1171 § 2 k.p.c.; poucza w tedy, że str onę, która uzyskała ustanowienie adw okata lub radcy praw nego na podstawie podania świadomie niepraw dziwych okoliczności, sąd skaże na grzywnę w kwocie do 5000 zł, niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adw okata lub radcy praw nego (art. 117 1 § 2, art. 120 § 4 i art. 163 § 1 k.p.c.).

Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy praw nego zgłoszony po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym lub postępowaniu ze skargi o stwier dzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sąd przekazuje do rozpoznania sądowi pierwszej instancji, chyba że uzna wniosek za uzasadniony. Sąd uwzględni wniosek (np. „Sąd postanowił ustanowić dla powoda radcę prawnego z urzędu, którego wyznaczy Okręgowa Izba Radców Prawnych w Łodzi”), jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny (np. sprawa jest skomplikowana, strona jest nieporadna). Postanowienie o ustanowieniu adwokata (radcy prawnego) nie podlega zaskarżeniu, doręczone zatem zostanie bez uzasadnienia (art. 357 § 1 i 2 k.p.c.). Natomiast postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata (radcy prawnego) sąd doręczy z uzasadnieniem, gdyż jest zaskarżalne zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). Doręczenia dokonuje się tylko stronie, która złożyła wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W razie oddalenia w niosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona nie może ponownie domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o ustanowienie adw okata lub radcy praw nego oparty na tych samych okolicznościach podlega odrzuceniu. Na postanowienie o odrzuceniu wniosku nie przysługuje zażalenie. Odmowa ustanowienia dla strony adwokata (radcy prawnego) z urzędu nie usprawiedliwia zarzutu nieważności postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony swych praw. Nieważność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony swych praw zachodzi bowiem wówczas, gdy strona wbrew swojej woli została faktycznie pozbawiona możności działania. Samo więc złożenie przez stronę wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego nie obliguje sądu do jego uwzględnienia. Wniosek taki podlega uwzględnieniu wówczas, jeżeli w ocenie sądu udział profesjonalnego peł nomocnika procesowego jest potrzebny (art. 117 § 4 k.p.c.). Sytuacja taka może zachodzić w tedy, gdy nieporadność strony prowadzi do tego, że przy faktycznym lub praw nym skomplikowaniu spraw y nie jest ona w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia. Orzecznictwo Sądu Najwyższego we wskazanym zakresie jest jednolite i utrwalone. Opiera się ono na tezie, że pozbawienie strony możliwości obrony sw ych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.) zachodzi tylko wówczas, gdy z powodu wadliwości procesow ych sądu lub czynności strony przeciw nej, będących skutkiem naruszenia konkretnych przepisów postępowania, strona nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego is totnej części, a skutki tych wadliwości nie zostały usunięte przed w ydaniem orzeczenia (por. m.in. orzeczenia S N: z 6 marca 1998 r., III CKN 34/98, LexPolonica nr 343987, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41, z 10 maja 2000 r., III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220, z 6 maja 2003 r., I CZ 43/2003, LexPolonica nr 2094622, z 12 września 2007 r., I CSK 199/2007; LexPolonica nr 2076158, z 2 marca 2005 r., III CK 533/2004; LexPolonica nr 2423428, z 19 marca 2004 r., IV CK 218/2003, LexPolonica nr 2027908). Postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy (art. 123 § 2 k.p.c.). Na postanowienie referendarza sądowego przysługuje skarga (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). W razie uwzględnienia w niosku o ustanowienie adwokata (radcy prawnego) sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie adwokata (radcy prawnego) i powiadomienie o ty m sądu. Wskazane organy samorządu adw okackiego i radcowskiego powinny niezwłocznie, nie później niż w terminie dwóch tygodni, wskazać adwokata (radcę prawnego) z podaniem adresu dla doręczeń i powiadomić o tym sąd. Adwokat (radca prawny) jest wyznaczany z listy prowadzonej przez organy samorządu adwokackiego i radcowskiego. Jeżeli strona we wniosku wskazała adw okata lub radcę prawnego, właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców praw nych, w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym, wyznaczy adwo kata lub radcę prawnego wskazanego przez stronę (ar t. 117 3 § 1 k.p.c.). Z ważnych przyczyn adwokat lub radca prawny może wnosić o zwolnienie od obowiązku zastępowania strony w procesie. Sąd, zwalniając adwokata lub radcę praw nego, zwraca się jednocześnie do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie innego adwokata lub radcyprawnego. W przypadku uwzględnienia takiego wniosku, adwokat (radca prawny) zwolniony z obowiązku zastępowania strony ma obowiązek działać za stronę w okresie wskazanym w art. 94 k.p.c. (art. 95 k.p.c.). Jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony przez sąd ma podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego, sąd, na uzasadniony w niosek ustanowionego adwokata lub radcy prawnego, zwróci się w razie potrzeby do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie

adwokata lub radcy prawnego z innej miejscowości. W obu sytuacjach zostaje ponowiona procedura wskazania adw okata lub radcy praw nego (art. 117 3 § 2 k.p.c.). Ustanowienie adwokata (radcy prawnego) jest rów noznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego. Adwokat lub radca prawny ustanowiony przez sąd jest obowiązany zastępować stronę do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej. Zasada w ynikająca z art. 91 pkt 1 k.p.c. - zgodnie z którą peł nomocnictw o procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając skargi o wznowienie postępowania i postępowania w ywołanego jej wniesieniem, a także czynności dotyczących egzekucji - nie ma więc zastosowania w przypadku pełnomocnictwa mającego źródło w ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Przyjęte przez Sąd Najw yższy w mającej moc zasady prawnej uchwale składu siedmiu sędziów z 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/2007, LexPolonica nr 1909586 (OS NC 2008, nr 11, poz. 122), stanowisko, zgodnie z któr ym pełnomocnict wo procesowe nie obejmuje z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacy jnej i udziału w postępowaniu kasacyjny m, ma odpowiednie zastosowanie w przypadku pełnomocnictwa wynikającego z ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia kompetencje takie go pełnomocnika zostają w yczerpane. Samo uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie nie stanowi jednak przeszkody, aby ustanowiony w niej pełnomocnik podejmował skutecznie działania związane z fazami postępowania poprzedzający mi uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie jako całość. Dopuszczalne, mieszczące się z mocy samego prawa w zakresie pełnomocnictwa procesowego, jest zatem dokonywanie przez ustanowionego w postępowaniu przed sądem pierwszej lub drugiej instancji adwokata lub radcę prawnego czynności - w sensie czasowy m - już po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, ale - w sensie merytoryczny m dotyczących wcześniejszych jego faz. Przykładowo, ustanowiony adwokat lub radca prawny może złożyć już po prawomocnym zakończeniu sprawy wniosek o wydanie odpisu wcześniej wydanego orzeczenia, wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia, które podlega zaskarżeniu skargą kasacyj ną, albo wniosek o przywrócenie terminu do dokonania czynności proce sowej. Pełnomocnik taki nie może jednak wnieść skargi kasacyjnej, chyba że na potrzeby postępowania kasacyj nego zostanie ponownie ustanowiony przez sąd. Pełnomocnictw o procesowe wynikające z ustanowienia dla strony adwokata w postępowaniu kasacyj nym nie obejmuje umocowania do reprezentowania strony w sprawie wywołanej skargą o wznowienie postępowania. Pełnomocnictwo procesowe w ynikające z ustanowienia adw okata w postępowaniu kasacyjnym służy więc w yłącznie temu postępowaniu (postanowienie SN z 18 listopada 2009 r., II CZ 52/2009, LexPolonica nr 2141546, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 75). Zgodnie z uregulowaniami, które weszły w życie 19 kwietnia 2010 r., jeżeli adwokat lub radca prawny ustanowiony w związku z postępowaniem kasacyjnym lub postępowaniem ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie stwierdza podstaw do wniesienia skargi, jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić na piśmie o tym stronę oraz sąd, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go o w yznaczeniu. Do zawiadomienia adwokat lub radca prawny powinien dołączyć sporządzoną przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi. Opinia nie jest załączana do akt sprawy i nie jest doręczana stronie przeciwnej. W razie sporządzenia opinii z naruszeniem zasad należytej staranności sąd zawiadomi o tym właściwy or gan samorządu zawodowego, do którego należy adwokat lub radca prawny. W takim przypadku właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych wyznaczy innego adwokata lub radcę prawnego (ar t. 118 k.p.c.). W świetle przytoczonych regulacji straciła na aktualności uchwała z 21 września 2000 r., III CZP 14/2000, LexPolonica nr 347702 (OS NC 2001, nr 2, poz. 21), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że adwokat ustanowiony dla strony przez sąd może odmówić sporządzenia kasacji, jeżeli byłaby ona niedopuszczalna lub oczywiście bezzasadna. W związku z obecnym brzmieniem art. 124 § 2-4 k.p.c. - któr y określa wpływ w niosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu na bieg terminu do wniesienia śr odka zaskarżenia (skargi kasacyj nej) lub środka odw oławczego (zażalenia) w sytuacji, w której w braku zdolności postulacyj nej strona nie może dokonać tej czynności samodzielnie - nieaktualne stało się także postanowienie S N z 16 paździer nika 2002 r., IV CKN 424/2001, LexPolonica nr 362000 (OSNC 2004, nr 3, poz. 39), zgodnie z którym odmowa sporządzenia skar gi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd nie jest okolicznością uzasadniającą przywrócenie terminu do jej

wniesienia, a także uchwała składu siedmiu sędziów S N z 17 lutego 2009 r., III CZP 117/2008, LexPolonica nr 2000669 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 91) stwierdzająca, że przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w którym ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu peł nomocnikiem. Według obecnego brzmienia art. 124 § 3 k.p.c. w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnegona wniosek zgłoszony przed upły wem ter minu do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę, która prawidłowo zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem, sąd doręcza ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu orzeczenie z uzasadnieniem z urzędu, a termin do wniesienia skargi kasacyj nej biegnie od dnia doręczenia peł nomocnikowi orzeczenia z uzasadnieniem. Analogiczne rozwiązanie przewiduje ar t. 124 § 2 k.p.c., który dotyczy wpływu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na bieg ter minu do wniesienia zażalenia. Zgodnie z tym przepisem w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek zgłoszony przed upł ywem terminu do w niesienia zażalenia, dla którego sporządzenia ustawa wymaga zastępstwa prawnego przez adw okata lub radcę prawnego, a więc zażalenia wnoszonego do Sądu Najwyższego (art. 87 1 k.p.c.), sąd doręcza ustanowionemu adwo katowi lub radcy prawnemu odpis postanowienia z urzędu, a termin do w niesienia zażalenia na postanowienie biegnie od dnia jego doręczenia peł nomocnikowi. Jeżeli strona prawidłowo zażądała doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, odpis postanowienia doręcza się pełnomocnikowi z uzasadnieniem. W razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego,zgłoszonego w czasie biegu ter minu do wniesienia skargi kasacy jnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, termin do ich w niesienia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia o odmowie ustanowienia adw okata lub radcy praw nego, a jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. Nie budzi także wątpliwości - w świetle aktualnych uregulowań - kwestia rozpoczęcia biegu terminu do w niesienia skargi kasacyjnej lub zażalenia do Sądu Najwyższego, gdy strona w przepisany m ter minie wniosła zażalenie na postanowienie o oddaleniu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W takiej sytuacji termin do złożenia obu środków biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu dr ugiej instancji zostało w ydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. W innych sytuacjach zgłoszenie w niosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jak również wniesienie środka odw oławczego od odmowy ich ustanowienia, nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o ustanowienie adw okata lub radcy praw nego dla powoda na skutek w niosku zgłoszonego w pozwie lub przed w ytoczeniem powództwa. Sąd może jednak wstrzymać rozpoznanie sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia w niosku i w związku z tym nie w yznaczać r ozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub odroczyć (ar t. 124 § 1 k.p.c.). Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, oparty na tych samych okolicznościach, nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia (art. 124 § 4 i 5 k.p.c.). Zarówno przed rozpoznaniem wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jak i po takim ustanowieniu sąd może zarządzić stosow ne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony, dla której ma być ustanowiony lub został ustanowiony adwokat lub radca prawny z urzędu. Jeżeli okaże się, że okoliczności, na któr ych podstawie je przyznano, nie istniał y lub przestały istnieć, sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. W takich wypadkach, strona jest obowiązana uiścić w ynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego dla niej ustanowionego. Ponadto, w w ypadku gdy okoliczności, na podstawie któr ych przyznano ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, przestały istnieć, sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach. W razie stwierdzenia, że strona uzyskała ustanowienie adw okata lub radcy praw nego na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże stronę na grzyw nę w kw ocie do 5000 zł (art. 163 § 1 k.p.c.), niezależnie od jej obowiązku uiszczenia w ynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (art. 1191 -120 k.p.c.). Referendarzowi sądowemu nie przysługują kompetencje ani do cofnięcia ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, ani do skazania strony na grzyw nę. Pełnomocnictwo urzędowe (ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd) wygasa ze śmiercią strony, która je uzyskała. Jednakże na zasadzie tego ustanowienia adw okat lub radca prawny strony podejmuje czynności niecierpiące zwłoki (art. 119 k.p.c.).

W zakresie rozliczania, zaskarżania i egzekwowania kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu należy mieć na względzie dwie sytuacje:po pier wsze, gdy koszty te został y zasądzone od przeciwnika na rzecz strony, dla której adwokat lub radca prawny został ustanowiony; po drugie, gdy koszty przyznane zostają od Skarbu Państwa. W pier wszy m przypadku koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu należy kwalifikować jako składnik kosztów procesu, bowiem zostały zasądzone - na podstawie przepisów określających zasady rozliczania kosztów procesu - od przeciwnika na rzecz strony, dla której adwokat lub radca prawny został ustanowiony . W takiej sytuacji adwokat lub radca prawny ma prawo - z wyłączeniem str ony, którą reprezentuje - ściągnąć sumę należną mu tytułem w ynagrodzenia i zwrotu wydatków z kosztów zasądzonych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić żadnych potrąceń, z wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych od strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu. Na kosztach, przypa dających od przeciwnika strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu, należności adwokata lub radcy prawnego ustanowionego według przepisów poprzedzających przysługuje pierwszeństwo przed roszczeniami osób trzecich (art. 122 k.p.c.). Na postanowienie, na podstawie którego sąd zasądził koszty od przeciwnika strony reprezentowanej przez adwokata (radcę prawnego) ustanowionego przez sąd, przysługuje zażalenie, są to bowiem koszty rozliczone między stronami. Należy je zatem jak zaznaczono - kwalifikować jako składnik „kosztów” w rozumieniu art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. oraz art. 3942 § 1 k.p.c. Z drugim przypadkiem mamy do czynienia w dwóch sytuacjach. Po pierwsze - gdy egzekucja kosztów zasądzonych od przeciw nika strony, dla której adw okat (radca prawny) zosta ł ustanowiony okazała się bezskuteczna - oraz po dr ugie - gdy kosztami procesu została obciążona (w następstwie rozliczenia kosztów procesu według obowiązujących zasad) strona, dla której został ustanowiony adw okat (radca prawny). W pier wszej sytuacji w razie wykazania bezskuteczności egzekucji kosztów, sąd, uwzględniając wniosek adw okata (radcy prawnego), przyzna je od Skarbu Państwa (art. 122 § 1 k.p.c. oraz § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliw ości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm., i § 17 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz po noszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.). W drugiej sytuacji we w niosku o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej od Skarbu Państwa adwokat (§ 20 pierwszego rozporządzenia) lub radca praw ny (§ 16 drugiego rozporządzenia) powinien zawrzeć oświadczenie, że żądane koszty nie zostały zapłacone w całości lub w części. Brak takiego oświadczenia powoduje, że wniosek jako nieuzasadniony podlega oddaleniu (postanowienie SN z 14 października 1998 r., II CKN 687/98, LexPolonica nr 334107, OSNC 1999, nr 3, poz. 63). Kwota przyznanych adwokatowi (radcy prawnemu) kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinna zostać powiększona o w ysokość podatku od towarów i usług (VAT) - zgodnie z § 2 ust. 3 powołanych rozporządzeń (postanowienie S N z 22 kwietnia 2010 r., II CZ 25/10, niepubl.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, że na postanowienie w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu - jako że nie jest to orzeczenie co do kosztów procesu - stronie nie przysługuje zażalenie (postanowienie SN z 17 listopada 2009 r., III CZ 53/2009, LexPolonica nr 2153610, OSNC 2010, nr 5, poz. 79, uzasadnienie uchwały S N z 25 czerwca 2009 r., III CZP 36/2009, LexPolonica nr 2046579, OS NC 2010, nr 2, poz. 24), natomiast pełnomocnikowi ustanowionemu przez sądprzysługuje zażalenie na postanowienie sądu pier wszej instancji rozstrzygające o ponoszonych przez Skar b Państwa kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (uchwała SN z 20 maja 2011 r., III CZP 14/2011, LexPolonica nr 2522329, OSNC 2012, nr 1, poz. 2). Na gruncie art. 394 1 § 1 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 16 września 2011 r., który ma zastosowanie do zaskarżenia do Sądu Najwyższego orzeczeń sądu drugiej instancji „co do kosztów procesu...” wydanych do 2 maja 2012 r. (art. 9 ust. 6 ustawy nowelizującej z 16 września 2011 r.), w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmowano, że niedopuszczalne jest zażale nie do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie przyznania od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu w postępowaniu apelacyjnym. Pogląd ten opar ty jest na tezie, że nie jest to postanowienie „w przedmiocie kosztów procesu” (postanowienia S N: z 14 grudnia 2007 r., III CZ 61/2007, LexPolonica nr 1900387, Biul. S N 2008, nr

4, poz. 12 oraz z 17 listopada 2009 r., III CZ 53/2009, LexPolonica nr 2153610, OSNC 2010, nr 5, poz. 79). Stan prawny w omawianym zakresie od 3 maja 2012 r. zmienia się tylko o tyle, że na postanowienia sądu drugiej instancji, wydane najwcześniej 3 maja 2012 r., któr ych przedmiotem jest „zwrot kosztów procesu”, przysługuje zażalenie nie do Sądu Najw yższego, lecz do równorzędnego składu sądu drugiej instancji (tzw. „zażalenie poziome”). Argumentacja przyjęta w dotychczasowej judykaturze Sądu Najwyższego ma więc zastosowanie odnośnie do zaskarżalności - na podstawie nowego stanu prawnego - postanowienia w przedmiocie przyznania od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu w ydanego najwcześniej w dniu 3 maja 2012 r. Oznacza to, że na wydane w dniu 3 maja i później postanowienie sądu pierwszej instancji, a także postanowienie sądu dr ugiej instancji w przedmiocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,stronienie przysługuje zażalenie, natomiast przysługuje takie zażaleniepełnomocnikowi ustanowionemu przez sąd. Przyznane adwokatowi lub radcy prawnemu wynagrodzenie za pomoc prawną udzieloną stronie z urzędu nie może być niższe niż określone staw kami minimalnymi ustalonymi w przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 - w odniesieniu do adwokatów oraz poz. 1349 - w odniesieniu do radców prawnych). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Wniosek adw okata lub radcy praw nego, ustanowionego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych w całości lub w części, o zasądzenie od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, niezawierający oświadczenia, że żądane koszty nie zostały zapłacone w całości lub w części, podlega oddaleniu jako nieuzasadniony (postanowienie S N z 14 października 1998 r., II CKN 687/98, LexPolonica nr 334107, OSNC 1999, nr 3, poz. 63). 2. Czynności adwokata ustanowionego z urzędu, które są sprzeczne z zasadami profesjonalizmu, nie uzasadniają przyznania mu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej (postanowienie SN z 12 lutego 1999 r., II CKN 341/98, LexPolonica nr 334723, OSNC 1999, nr 6, poz. 123). 3. Nie przysługują koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu adw okatow i (radcy prawnemu) za sporządzenie skar gi kasacyjnej, w której wniosek o jej przyjęcie do rozpoznania jest oczywiście bezzasadny (postanowienie SN z 11 maja 2011 r., II CSK 699/11, Biul. S N 2011, nr 5, poz. 15). 4. Nie sposób uznać za spełnione wymaganie w niesienia pisma procesowego przez profesjonalnego pełnomocnika w sytuacji, gdy profesjonalizm miałby się wyrażać w ogólnikowym zaaprobowaniu przedstawionego wcześniej stanowiska samej strony (postanowienie SN z 17 listopada 2005 r., I CZ 120/2005, LexPolonica nr 1543362). 5. Adwokat, decydując się na w niesienie środka prawnego oczywiście bezzasadnego, nie może skutecznie domagać się przyznania od Skarbu Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu (postanowienie S N z 20 września 2007 r., II CZ 69/20 07, LexPolonica nr 1797497, OS NC 2008, nr 3, poz. 41). 6. Strona, dla której ustanowiono adwokata z urzędu, może - stosownie do ar t. 94 § 1 k.p.c. w zw. z art. 118 k.p.c. - w ypowiedzieć temu adwokatowi pełnomocnictwo procesowe (postanowienie S N z 3 czerwca 1976 r., III CRN 64/76, LexPolonica nr 312999, OSNCP 1977, nr 1, poz. 14). 7. Po zwolnieniu adwokata przez radę adwokacką z obowiązku zastępowania strony (art. 119 § 2 k.p.c.), adwokat zobowiązany jest działać za stronę przez dwa tygodnie od dnia zawiadomienia o zwolnieniu. Może zwolnić się z tego obowiązku wcześniej, jeżeli przekaże w yznaczonemu następcy niezbędne informacje i materiały dotyczące sprawy (postanowienie SN z 11 października 2005 r.,V CK 209/2005, OSNC 2006, nr 7-8, poz.130).

6. Wygaśnięcie i wypowiedzenie pełnomocnictwa

Pełnomocnictw o procesowe wy gasa: 1) w razie osiągnięcia celu, dla którego zostało udzielone (np. zakończenie spraw y), 2) w razie śmierci mocodawcy, a gdy jest nim strona niebędąca osobą fizyczną - w razie utraty zdolności sądowej (ustania); pełnomocnik ma obowiązek działać do czasu zawieszenia postępowania (art. 96 i 174 § 1 pkt 1 k.p.c.), 3) w razie śmierci peł nomocnika (art. 175 k.p.c. i art. 101 § 2 k.c.), 4) w razie utraty przez pełnomocnika zdolności procesowej albo utraty kwalifikacji (np. skreślenie z listy adwokatów),

5) w razie wy powiedzenia pełnomocnictwa przez mocodawcę (z chwilą dowiedzenia się o tym pełnomocnik nie może działać w imieniu mocodawcy) lub pełnomocnika (adwokat lub radca praw ny ma obowiązek działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że zostanie z tego obowiązku zwolniony przez mocodawcę). Wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego odnosi skutek praw ny w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym (doręczenie pełnomocnikowi koresponde ncji sądowej po w ypowiedzeniu, a przed powiadomieniem o tym sądu, będzie skuteczne), natomiast w stosunku do przeciwnika i innych uczestników - z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd (art. 94 § 1 k.p.c.). Skoro ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd jest rów noznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118 § 1 k.p.c.), to należy przyjąć, że w kwestiach nieuregulowanych do pełnomocnictwa urzędowego mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące pełnomocnictwa, którego źródłem jest umowa zawarta między adw okatem (radcą prawnym) a mocodawcą. Przepisy o w ypowiedzeniu pełnomocnictwa przez mocodawcę (art. 94 § 1 k.p.c.) mają więc odpowiednie zastosowanie do w ypowiedzenia pełnomocnictwa adw okatowi (radcy prawnemu), którego dla str ony ustanowił sąd. Po w ypowiedzeniu pełnomocnictwa strona nie może skutecznie żądać ustanowienia innego adwokata (radcy prawnego). Stronie przysługuje prawo do wyznaczenia przez organ samorządu zawodowego adwokata lub radcy prawnego (nie mylić z ustanowieniem pełnomocnika przez sąd) innego adwokata (radcy prawnego) tylko w przypadku, gdy wcześniej wskazany peł nomocnik, sporządził - bez zachowania zasad należytej staranności - opinię o braku podstaw do wniesienia skar gi kasacyjnej lub skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 118 § 6 k.p.c.). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Ubezwłasnowolniony może udzielić pełnomocnictwa do zaskarżenia postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (art. 560 k.p.c.) (postanowienie S N z 24 stycznia 1968 r., I CR 631/67, LexPolonica nr 299032, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 153). 2. Pełnomocnictwo procesowe udzielone w imieniu małoletniego dziecka przez jego przedstawiciela ustawowego nie w ygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletności (uchwała SN z 11 października 1995 r., III CZP 139/95, LexPolonica nr 307360, OSNC 1996, nr 1, poz. 17). 3. Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub w inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd. Zaniechanie dokonania przez adwokata, będącego pełnomocnikiem strony, czynności procesowych przysługujących lub obciążających tę stronę, nie rodzi - zastrzeżonego w art. 13 Konwencji - prawa do skutecznego środka odwoławczego (postanowienie S N z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 856/97, LexPolonica nr 332713, OS NC 1999, nr 1, poz. 4). 4. Ryzyko ujemnych skutków niestarannego zachowania się profesjonalnego peł nomocnika procesowego ponosi mocodawca (strona) (postanowienie S N z 22 marca 1999 r., III CKN 76/99, LexPolonica nr 335120, Biul. SN 1999, nr 6, poz. 11). 5. Nieważność postępowania zachodzi także wówczas, gdy sąd przed w ydaniem wyroku nie został powiadomiony o śmierci strony (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Na podstawie ar t. 96 k.p.c. wszystkie działania podjęte przez pełnomocnika po śmierci strony są bezprawne, z w yjątkiem czynności zmierzających do zawieszenia postępowania (wyrok S N z 11 grudnia 2001 r., II UKN 657/2000, LexPolonica nr 363826, OSNP 2003, nr 18, poz. 448). 6. Doręczenie odpisu w yroku sądu pierwszej instancji z uzasadnieniem byłemu pełnomocnikowi strony po zawiadomieniu sądu przez mocodawcę o w ypowiedzeniu pełnomocnictwa (art. 94 § 1 k.p.c.) jest nieskuteczne i nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia apelacji (postanowienie S N z 2 lipca 2002 r., I PZ 58/2002, LexPolonica nr 357687, OSNP 2004, nr 10, poz. 173). 7. Z chwilą ogłoszenia upadłości mocodawcy w ygasa udzielone przez niego pełnomocnictwo prawa materialnego i procesowego (postanowienie SN z 17 listopada 2003 r., I CZ 127/2003, LexPolonica nr 368905, OSP 2004, nr 10, poz. 123). 8. Przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania z mocy ustawy nie uprawnia pełnomocnika procesowego do złożenia materialnopraw nego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia jednak może być złożone w sposób dorozumiany (w yrok S N z 20 paździer nika 2004 r., I CK 204/2004, LexPolonica nr 375338, OSNC 2005, nr 10, poz. 176). 9. Rzecznik patentow y może być pełnomocnikiem w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest roszczenie w ynikające ze zwalczania nieuczciwej konkurencji w zakresie, o którym mowa w ar t.

2 pkt 1 ustaw y z 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentow ych ( Dz.U. Nr 29, poz. 509 ze zm. ) (wyrok SN z 16 listopada 2004 r., III CK 580/2003, LexPolonica nr 370492, OSNC 2005, nr 9, poz. 164). 10. Jeżeli po utracie przez spół kę jawną zdolności procesowej w w yniku jej wykreślenia z rejestru (art. 84 § 2 k.s.h.) nie pojawia się kwestia następstwa prawnego takiej spółki i tym samym potrzeba zawieszenia postępowania - to z chwilą utraty zdolności procesowej przez tę spół kę gaśnie ustanowione przez nią wcześniej pełnomocnictwo procesowe i nie ma podstaw do stosowania art. 96 zd. drugie k.p.c. (postanowienie S N z 12 maja 2006 r., V CZ 30/2006, LexPolonica nr 1630608).

ROZDZIAŁ X

Koszty postępowania 1. Uwagi wstępne Podstaw owymi aktami praw nymi, z któr ych sędzia cywilista korzysta przy pobieraniu kosztów sądowych oraz rozliczaniu kosztów postępowania, są: 1) ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.), 2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.), 3) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.), 4) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.), 5) dekret z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz.U. Nr 49, poz. 445 ze zm.), 6) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 4 lipca 1990 r. w sprawie wysokości należności świadków i stron w postępowaniu sądow ym (Dz.U. Nr 48, poz. 284 ze zm.), 7) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 sier pnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądow ym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz.U. Nr 27, poz. 197 ze zm.), 8) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 grudnia 1975 r. w sprawie kosztów przeprowadzania dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądow ym (Dz.U. Nr 46, poz. 254 ze zm.), 9) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności tłumacza przysięgłego (Dz.U. Nr 15, poz. 131 ze zm.), 10) rozporządzenie Ministra Sprawiedliw ości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 27, poz. 200 ze zm.). Jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na przepisy ustaw y o kosztach sądowych w sprawach cywilnych albo odsyłają ogólnie do tych przepisów, stosuje się odpowiednie przepisy nowej ustaw y (art. 148 ust. 1 u.k.s.c.). W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustaw y stosuje się, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych (art. 149 ust. 1 u.k.s.c.). Na przykład, jeśli sprawa została wszczęta najpóźniej 1 marca 2006 r., to mimo że nowa ustawa o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych weszła w życie 2 marca 2006 r., po tej dacie sąd pierwszej instancji nadal stosuje dotychcz asowe przepisy o kosztach sądowych aż do zakończenia postępowania w tej instancji. W sprawach egzekucyjnych wszczętych przed 2 marca 2006 r. stosuje się dotychczasowe przepisy o kosztach aż do zakończenia postępowania (ar t. 149 ust. 2 u.k.s.c.), a więc przepisy ustawy z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.) oraz przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 154, poz. 753 ze zm.). W postępowaniu klauzulow ym obowiązuje reguła przewidziana w art. 149 ust. 1 u.k.s.c.

WYBRA NE ORZECZENIA 1. Zakończenie postępowania w danej instancji - w rozumieniu ar t. 149 ust. 1 u.k.s.c. - następuje z chwilą wydania orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji (uchwała SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 124/2006, LexPolonica nr 1152323, OSNC 2007, nr 6, poz. 91). 2. Do zażalenia na postanowienie o nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, wydane przed wejściem w życie ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), mają zastosowanie przepisy tej ustawy (uchwała S N z 25 października 2006 r., III CZP 74/2006, LexPolonica nr 419208, OSNC 2007, nr 6, poz. 90).

2. Pojęcie kosztów procesu i kosztów sądowych

Na potrzeby praktyki sądowej konieczne jest rozróżnianie kosztów procesu od kosztów sądowych. Koszty procesu, a mówiąc bardziej ogólnie - koszty postępowania sądowego powstałe w toku rozpoznawanej sprawy są pojęciem szerszy m od kosztów sądow ych, obejmują bowiem oprócz kosztów sądow ych także koszty działania strony (uczestnika postępowania) oraz koszty działania pełnomocnika. Należy zwrócić uwagę na to, że różne są zakresy kosztów działania pełnomocnika profesjonalnego (adwokata, radcy praw nego, rzecznika patentowego, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa) oraz pełnomocnika, któr y nie ma takiego statusu. Ró żnice przedstawiają schematy 2 i 3. Schemat 2.Koszty procesu [70.96 KB]

W skład kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony nie wchodzą koszty przejazdu do sądu pełnomocnika będącego adwokatem (art. 98 § 3 k.p.c.) (postanowienie S N z 8 kwietnia 2011 r., II CZ 137/2010, LexPolonica nr 2557395, OSNC-ZD 2011, nr C, poz. 71). Schemat 3.Koszty sądowe [42.05 KB]

Koszty sądowe obejmują opłaty i wy datki (ar t. 2 ust. 1 u.k.s.c.). Opłata jest stała, stosunkowa albo podstawowa (art. 11 u.k.s.c.). W niektórych sytuacjach zajdzie konieczność określenia przez przewodniczącego opłaty tymczasowej, a przez sąd - opłaty ostatecznej (art. 15 u.k.s.c. oraz por. poniższe uwagi). Odrębną kategorię opłaty stanowi opłata kancelary jna, którą sąd pobiera od wniosku o wydanie na podstawie akt: odpisu, w ypisu, zaświadczenia, w yciągu, innego dokumentu oraz kopii, a ponadto od wniosku o w ydanie odpisu księgi wieczystej. Pobiera się ją w kwocie 6 zł za każdą rozpoczętą stronicę wydanego dokumentu, a jeżeli do kument jest sporządzony w języku obcym albo zawiera tabelę, pobiera się opłatę w podwój nej wysokości (art. 3 ust. 3 i ar t. 77 ust. 1 i 2 u.k.s.c.). Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe oraz we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa majątkowe, w w ysokości jednakowej, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia. Opłata stała nie może być niższa niż 30 zł i wyższa niż 5000 zł (ar t. 12 u.k.s.c.). Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe; w ynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł (art. 13 ust. 1 u.k.s.c.). Zgodnie z art. 13 ust. 2 u.k.s.c. opłata stosunkowa w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym wynosi 2% war tości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Opłatę podstawową pobiera się w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej. Opłata podstawowa wynosi 30 zł i stanowi minimalną opłatę, którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty. Przepisów o opłacie podstaw owej nie stosuje się w postępowaniu wieczystoksięgowym oraz w postępowaniu rejestrowym (art. 14 ust. 5 u.k.s.c.). Ustawą z 14 gr udnia 2006 r. o zmianie ustaw y o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123), która weszła w życie 10 marca 2007 r., uchylono m.in. art. 14 ust. 2 u.k.s.c., stanowiącym, że opłatę podstawową pobiera się także od podlegających opłacie pism, o których mowa w ar t. 3 ust. 2 u.k.s.c., w noszonych przez stronę zwolnioną od kosztów

sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej. Kwestie dotyczące pobierania opłaty podstaw owej w sprawach wszczętych przed i po wejściu w życie ustaw y z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) oraz ustaw y zmieniającej z 14 grudnia 2006 r. zostały w yjaśnione przez Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 24 stycznia 2007 r., III CZP 124/2006, LexPolonica nr 1152323 (OSNC 2007, nr 6, poz. 91), w postanowieniach z 24 paździer nika 2007 r., IV CZ 75/07 (Lex nr 512974) i z 6 marca 2008 r., I CZ 150/2007 ( LexPolonica nr 2133201) oraz w uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 48/2008, LexPolonica nr 1920895 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 102). Z orzeczeń tych - w których Sąd Najwyższy dokonał wykładni przepisów inter temporalnych zawartych w obydw u w ymienionych ustawach wynika, że opłaty podstawowej nie pobiera się od pism w noszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądow ych przez sąd w sprawach wszczętych po 10 marca 2007 r. W sprawach natomiast wszczętych przed tą datą, mimo że np. apelacja wniesiona została po tej dacie, opłata podstaw owa powinna zostać uiszczona. Opłatę tymczasową przewodniczący określa od pisma w niesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia. Opłatę tymczasową określa się w granicach od 30 zł do 1000 zł, a w sprawach dochodzonych w postępowaniu grupowym od 100 zł do 10 000 zł. W orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji sąd określa wysokość opłaty ostatecznej, która jest bądź opłatą stosunkową, obliczoną od war tości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania, bądź opłatą określoną przez sąd, jeżeli wartości tej nie udało się ustalić. W tym w ypadku opłatę ostateczną sąd określa w kwocie nie wyższej niż 5000 zł, mając na względzie społeczną doniosłość rozstrzygnięcia i stopień zawiłości sprawy (art. 15 ust. 3 u.k.s.c.). Opłata może być cała albo w określonej ułamkiem części (1/2, 1/4, 1/5, 3/4). Artykuły 18 i 20 u.k.s.c. określają, które pisma podlegają opłacie całej, a które opłatom o określonej części. Większość pism - poza pismami podlegającymi opłacie stosunkowej - podlega opłatom stał ym (por. art. 22-76 u.k.s.c.). Wydatkom poświęcone są art. 5 i 83-93 u.k.s.c. oraz art. 1304 k.p.c. Tylko w yjątkowo, gdy przepisy ustaw y przewidują obowiązek działania i dokonywania czynności połączonej z wydatkami z urzędu, sąd zarządzi wykonanie tej czynności, a kwotę potrzebną na ich pokr ycie w ykłada tymczasowo Skarb Państwa. W orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeka o wydatkach poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa, stosując odpowiednio ar t. 113 u.k.s.c. (art. 83 u.k.s.c., por. pkt 5 niniejszego rozdziału). Przykładow y w ykaz w ydatków podaje art. 5 u.k.s.c. Jeśli taka wyjątkowa sytuacja nie zachodzi, strona wnosząca o przeprowadzenie czy nności powodujących wydatki (np. dopuszczenie dowodu z opinii biegłego) obowiązana jest - zgodnie z ar t. 1304 § 1 k.p.c. - wnieść zaliczkę na ich poczet. Jeżeli więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia zaliczki w równych częściach lub w innym stosunku według swego uznania. W razie nieuiszczenia zaliczki sąd pominie czynność połączoną z w ydatkami (art. 130 4 § zd. drugie i § 5 k.p.c.), np.: „Sąd

postanowił: 1) dopuścić na wniosek powoda dowód z opinii biegłego z zakresu wyceny ruchomości na okoliczność wartości spornej komody; 2) zobowiązać powoda do uiszczenia w terminie 5 dni zaliczki na wynagrodzenie biegłego - pod rygorem nieprzeprowadzenia dowodu z opinii biegłego”. W niektór ych sytuacjach procesow ych, gdy obowiązek uiszczenia zaliczki nie w ynika z decyzji procesowej sądu, zarządzenie wzywające do jej wniesienia w yda przewodniczący, wyznaczając termin nie dłuższy niż dwa tygodnie, a gdy strona mieszka lub ma siedzibę za granicą, w yznaczy termin nie kr ótszy niż miesiąc (art. 130 4 § 2 k.p.c.).

3. Zasady uiszczania kosztów sądowych A. Zasady ogólne

Zgodnie z art. 2 ust. 2 u.k.s.c. do uiszczenia kosztów sądow ych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące w ydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Opłatę należy uiścić przy w niesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie (art. 10 u.k.s.c.). Reguły dotyczące uiszczania zaliczki na wydatki reguluje art. 130 4 k.p.c., zgodnie z którym strona, która wnosi o podjęcie czynności połączonej z wydatkami, jest obowiązana uiścić zaliczkę na ich pokr ycie

w wysokości i terminie oznaczonym przez sąd. Jeżeli więcej niż jedna strona wnosi o podjęcie czynności, sąd zobowiązuje każdą stronę, która z czynności wywodzi skutki prawne, do uiszczenia zaliczki w równych częściach lub w innym stosunku według swego uznania. Jeśli zatem strona w nosi o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, to sąd - uznając ten w niosek za usprawiedliwiony powinien wydać postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, określając wysokość zaliczki i termin (nie dł uższy niż dwa tygodnie) jej uiszczenia przez stronę, która wnosiła o przeprowadzenie dowodu (gdy obie strony w nosiły o dopuszczenie dowodu w postanowieniu, należy określić, w jakiej wysokości obie strony powinny uiścić zaliczkę). Sąd zleci biegłemu w ydanie opinii, jeżeli zaliczka zostanie uiszczona w oznaczonej wysokości. W razie nieuiszczenia zaliczki sąd powinien wydać postanowienie o uchyleniu postanowienia o dopuszczeniu dow odu z opinii biegłego. W sytuacji gdy obie strony zostały zobowiązane do uiszczenia zaliczki, a tylko jedna z nich wpłaciła zaliczkę, sąd nie może pominąć dowodu. Przewodniczący powinien wezwać str onę do uzupełnienia zaliczki na pokrycie wydatku związanego z dopuszczonym dowodem. To nowe - w stosunku do ustawy z 13 czerwca 1967 r. - uregulowanie pozostaje w ścisłym związku ze zmienionym ar t. 130 § 1 k.p.c. oraz dodanymi art. 130 § 11 , art. 1261 -1262 , które są poświęcone usuwaniu braków formalnych i fiskalnych pism wnoszonych do sądu (por. rozdział XI). Koncentrując uwagę na przepisach dotyczących opłat i wydatków, należy wskazać, że opłacie (stałej, stosunkowej albo podstaw owej) podlega pismo, jeżeli ustawa o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych przewiduje jej pobranie (ar t. 3 ust. 1 u.k.s.c.). W art. 3 ust. 2 u.k.s.c. zostały podane przykładowo rodzaje pism, od których strona w nosząca je powinna uiścić opłatę. Artykuł 7 ust. 1 u.k.s.c., zgodnie z któr ym stroną w rozumieniu ustaw y jest każdy uczestnik postępowania sądowego, w tym także świadek, biegł y i tł umacz, a kosztami procesu są rów nież koszty innych rodzajów postępowania, oznacza, że każdy podmiot jest zobowiązany ponieść koszty sądowe, jeśli wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące w ydatki. Stroną w rozumieniu ustawy o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych zatem jest także interwenient uboczny, mimo że w r ozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego nie jest stroną (por. uchwałę SN z 10 kwietnia 2003 r., III CZP 20/2003, LexPolonica nr 361040, OSNC 2004, nr 2, poz. 16). Zgodnie z art. 4 ust. 1 zd. pierwsze u.k.s.c. pismo wnoszone przez kilka osób podlega jednej opłacie, natomiast według zdania drugiego tego przepisu, jeżeli jednak przedmiotem sprawy są roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju i oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo formalne), każdy współuczestnik uiszcza opłatę oddzielnie, stosownie do swojego roszczenia lub zobowiązania. Należy przyjąć, że zdanie pierwsze art. 4 ust. 1 u.k.s.c., zważywszy na pełny kontekst tego przepisu, dotyczy współuczestników materialnych, natomiast zdanie dr ugie odnosi się - na co wskazuje jego w yraźne brzmienie - do współuczestników for malnych. Jeśli zatem trzech pow odów związanych współuczestnictwem materialnym wniesie pozew o zapłatę 10 000 zł, to jeden z nich albo wszyscy razem powinni uiścić opłatę od kw oty 10 000 zł, natomiast każdy z powodów, których łączy współuczestnictwo formalne (np. najemcy A, B, C żądają odpowiednio kwot 1000 zł, 2000 zł, 1500 zł od w ynajmującego W), uiści opłatę od swojego żądania - odpowiednio od kwot 1000 zł, 2000 zł, 1500 zł. Według art. 9 pkt 1 u.k.s.c. sposób uiszczania opłat sądowych określi Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia. Według rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.) strona uiszcza koszty sądowe przez: 1) dokonanie wpłaty w kasie sądu, 2) opłacenie pisma znakami opłaty sądowej, 3) zlecenie dokonania przelew u na rachunek bankow y sądu. W tym ostatnim wypadku data przyjęcia przelew u przez bank może być uznana za datę uiszczenia opłaty tylko pod warunkiem, że przelew w dniu przyjęcia go przez bank lub w terminie zakreślonym przez sąd do uiszczenia opłaty miał po krycie na rachunku zleceniodawcy. Kwestia zaś, czy i kto ponosi winę za brak pokrycia, może mieć znaczenie tylko dla przywrócenia uchybionego terminu (por. orzeczenie SN z 27 stycznia 1969 r., I PZ 76/68, LexPolonica nr 325543, OSNCP 1969, nr 9, poz. 167). Okoliczność, że polecenie przelew u zostało w ydane w terminie w yznaczonym do uiszczenia kosztów, może być niew ystarczająca do oceny, czy strona zachowała termin, jeśli bowiem bank zrealizował to polecenie po wyznaczonym terminie z tego względu, że w tym okresie na rachunku zleceniodawcy (strony) brak było pokrycia, to należy przyjąć, że strona uchybiła terminowi. W postanowieniu z 22 kwietnia 2004 r. (II CZ 38/2004, LexPolonica nr 370351, OS NC 2005, nr 5, poz. 84) Sąd Najwyższy uznał, że dniem uiszczenia o płaty sądowej dokonanej za pomocą

elektronicznego środka komunikacji jest dzień, w którym polecenie przelewu - mające pokrycie na rachunku zleceniodawcy - zostało w prowadzone do urządzenia nadawczego w taki sposób, że bank mógł zapoznać się z jego treścią. Możliwość tę bank uzyskuje z chwilą odebrania polecenia przez jego urządzenie odbiorcze. Niezamieszczenie na wydruku - potwierdzającym uiszczenie w formie bezgotówkowej opłaty sądowej od wniosku o w pis do Krajowego Rejestr u Sądowego - informacji potwierdzonej własnoręcznym podpisem, w ymaganej stosownie do § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczenia opłat sądow ych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze ze zm.), może uzasadniać zwrot w niosku na podstawie art. 19 ust. 3 w zw. z ust. 2 ustawy z 20 sier pnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądow ym (obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.) tylko w tedy, gdy potwier dzenie uiszczenia opłaty nie zawiera w ystarczających danych pozwalających na przyjęcie, że opłata została uiszczona (uchwała S N z 15 grudnia 2006 r., III CZP 113/2006, LexPolonica nr 1058801, OSNC 2007, nr 10, poz. 145). Datą uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym realizowanym za pośrednictwem operatora publicznego świadczącego powszechne usługi pocztowe jest data nadania przekazu potwier dzona przez operatora (uchwała SN z 21 stycznia 2011 r., III CZP 115/2010, LexPolonica nr 2446393, Biul. S N 2011, nr 1).

B. Zasady uiszczania opłat sądowych przez profesjonalnych pełnomocników

W stosunku do adwokatów, radców prawnych i rzeczników patentowych ustawodaw ca zaostrzył rygory w zakresie opłacania pism wnoszonych do sądu, podlegających opłaceniu. Wniesione przez takich pełnomocników pisma, które nie zostały należycie opłacone, przewodniczący - na podstawie art. 1302 § 1 k.p.c. - zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pisma podlegają opłacie w w ysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z przyczyn określonych w § 1 art. 1302 k.p.c. strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo w ywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia (art. 1302 § 2 k.p.c.). Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny. Te zaostrzone rygory nie dotyczą środków odwoławczych i zaskarżenia. Po uchyleniu - z dniem 1 lipca 2009 r. - § 3 i 4 ar t. 1302 k.p.c. rygor odrzucenia nieopłaconego środka zaskarżenia wniesionego przez zawodowego pełnomocnika procesowego (adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego) sąd zastosuje, na podstawie art. 130 § 1 k.p.c., w razie niew ykonania zarządzenia wzywającego do uiszczenia w wyznaczonym terminie opłaty należnej od w niesionego środka zaskarżenia. Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniach z 8 stycznia 2010 r., IV CZ 107/2009, LexPolonica nr 2153701 (OSNCZD 2010, nr C, poz. 90) oraz z 3 lutego 2010 r., II CZ 79/2009, LexPolonica nr 3878395 (niepubl.). Stanowisko to potwier dził Sąd Najw yższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/2010, LexPolonica nr 2284787 (Biul. SN 2010, nr 6, poz. 18), stwierdzając, że nieopłacona skarga kasacyj na złożona przez adwokata lub radcę prawnego po wejściu w życie ustaw y z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571) podlega odrzuceniu w razie niew ykonania zarządzenia wzywającego do opłacenia skargi (art. 3986 § 2 k.p.c. w zw. z art. 130 § 1 k.p.c.). W elektroniczny m postępowaniu upominawczy m wniesienie pozwu bez opłaty (zarów no przez stronę osobiście, jak i przez zawodowego pełnomocnika procesowego) nie wyw ołuje skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu. Tego szczególnego uregulowania nie stosuje się, jeżeli powód jest zwolniony od kosztów sądowych z mocy prawa (art. 130 § 6 k.p.c.). Rygoru zwrotupismaa limine nie stosuje się także, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu (art. 1302 § 5 k.p.c.). Oznacza to, że wydanie przez przewodniczącego zarządzenia o zwrocie pisma powinno być poprzedzone wezwaniem do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodniowym, pod r ygorem zwrotu pisma. Podobną procedurę należy zastosować, jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstanie - na skutek ustalenia przez sąd w yższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych albo uc hylenia kurateli - przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron, przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia, a więc przed nadaniem pismu biegu (ar t. 130 3 § 1 k.p.c.). Opłacenie środka prawnego nie jest odrębną czy nnością pr ocesową, lecz elementem czynności procesowej polegającej na w niesieniu np. apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej itp. Nie

można zatem skutecznie domagać się przywrócenia terminu do wniesienia opłaty od wniesionego, ale nieopłaconego środka prawnego, lecz należy wnosić o przywrócenie terminu do złożenia środka prawnego (uzasadnienie postanowienia SN z 23 czerwca 2010 r., II CZ 47/10, niepubl.). Inną procedurę należy zastosować, jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, a także z innych przyczyn niż wcześniej wskazanych, a ponadto gdy obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał po wysłaniu odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron - po w ysłaniu zawiadomienia o terminie posiedzenia. W takich przypadkach przewodniczący powinien wydać zarządzenie wzywające zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela - w terminie nie krótszym niż miesiąc. W razie bezskutecznego upływ u terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu (por. pkt 5 niniejszego rozdziału). WYBRA NE ORZECZENIA 1. W sprawie gospodarczej rozpoznawanej w postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę stałą określoną w art. 28 w zw. z ar t. 18 ust. 2 u.k.s.c. (uchwała SN z 22 listopada 2006 r., III CZP 91/2006, LexPolonica nr 1009816, OSNC 2007, nr 9, poz. 127). 2. Jeżeli strona reprezentowana przez kwalifikowanego pełnomocnika dochodzi kilku przedmiotow o odrębnych roszczeń, a uiści opłatę tylko od jednego z nich, należy nadać dalszy bieg pismu w czę ści dotyczącej opłaconego roszczenia, a w pozostałym zakresie pismo zwrócić lub - jeżeli dotyczy środka zaskarżenia - odrzucić (postanowienie SN z 21 gr udnia 2006 r., III CZ 94/2006, LexPolonica nr 1322905, Biul. SN 2007, nr 3, poz. 14). 3. W postępowaniu uproszczonym pobiera się od apelacji opłatę stałą w takiej samej wysokości jak od pozw u, niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia (uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 155/2006, LexPolonica nr 1214315, Biul. S N 2007, nr 2). 4. Termin do uiszczenia opłaty od czynności procesowej nie podlega przywróceniu (postanowienie SN z 9 lipca 2008 r., V CZ 44/2008, LexPolonica nr 2035134, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 55). 5. Opłatę stałą przewidzianą w art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. pobiera się od pozwu o ochronę dóbr osobistych w części dotyczącej roszczeń niemajątkowych (uchwała SN z 16 października 2009 r., III CZP 54/2009, LexPolonica nr 2086264, OSNC 2010, nr 3, poz. 34).

4. Zwolnienie od kosztów sądowych

Zwolnienie od kosztów sądowych (opłaty i wydatki) następuje z mocy ustawy albo z mocy postanowienia sądu lub referendarza sądowego. W obu wypadkach może ono być cał kowite lub częściowe i ma charakter tymczasow y w tym znaczeniu, że koszty, które obciążałyby stronę, ponosi S karb Państwa, jednakże w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji sąd orzeknie o nich na podstawie art. 113 u.k.s.c. (por. pkt 5 niniejszego rozdziału). Zwolnienie od kosztów sądow ych może mieć charakter podmiotowy lub przedmiotowy. Z mocy ustawy, tj. na podstawie art. 96 u.k.s.c., w całości zwolnione są od kosztów sądowych następujące podmioty (zwolnienie podmiotowe w całości z mocy ustaw y): 1) strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych, 2) strona dochodząca roszczeń alimentacyj nych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów, 3) strona wnosząca o uznanie postanowień umow nych za niedozw olone, 4) pracownik w noszący pow ództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, z zastrzeżeniem ar t. 35 i 36 u.k.s.c., 5) kurator w yznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy dla danej sprawy, 6) prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i Rzecznik Praw Pacjenta, 7) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, 8) inspektor pracy oraz związki zawodowe w sprawach z zakresu prawa pracy, 9) strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego, 10) osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, 11) strona, która została zwolniona od kosztów sądow ych przez sąd - w zakresie przyznanego jej zwolnienia,

12) powiatow y (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta - w zakresie przyznanego konsumentowi przez sąd zwolnienia od kosztów sądowych, 13) strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego, o którym mowa w dziale V ustaw y z 9 czerwca 2011 r. - Prawo geologiczne i gór nicze (Dz.U. Nr 163, poz. 981). Z mocy ustawy częściowo zwolnione od kosztów sądow ych są następujące podmioty (zwolnienie podmiotowe częściowe z mocy ustaw y): 1) Skarb Państwa - od uiszczenia opłat (art. 94 u.k.s.c.), 2) pracownik dochodzący roszczeń w sprawach z zakresu prawa pracy - od ponoszenia wydatków; o wydatkach tych sąd rozstrzyga w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, stosując odpowiednio ar t. 113 u.k.s.c., z tym zastrzeżeniem, że obciążenie pracow nika tymi wydatkami może nastąpić w wypadkach szczególnie uzasadnionych (art. 97 u.k.s.c.). Por. szczegółowo pkt 5 niniejszego rozdziału, 3) organizacje pożytku publicznego działające na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie - od uiszczenia opłat z wyjątkiem spraw dotyczących prowadzonej przez te organizacje działalności gospodarczej (ar t. 104 ust. 1 u.k.s.c.), 4) organizacje pozarządowe oraz podmioty w ymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 ze zm. - od uiszczenia opłat w sprawach dotyczących realizacji zleconego zadania publicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (art. 104 ust. 1 u.k.s.c.). Z ustaw owym przedmiotowy m zwolnieniem od kosztów sądowych w całości lub w części mamy do czynienia wtedy, gdy z mocy ustaw y od określonych pism lub w toku określonego rodzaju postępowania nie pobiera się kosztów. Są to następujące przypadki: 1) w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych strony nie ponoszą wydat ków, ponosi je Skarb Państwa (art. 98 u.k.s.c.); 2) nie pobiera się opłat (art. 95 u.k.s.c.) od wniosku o: a) udzielenie zabezpieczenia, zgłoszonego w piśmie rozpoczynającym postępowanie, b) przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadanie dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka, o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, c) przesłuchanie świadka testamentu ustnego, o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o zw olnienie z obowiązków wykonawcy testamentu, d) będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu, a także od pism składanych sądowi opiekuńczemu w w ykonaniu obowiązku w ynikającego z ustaw y albo nałożonego przez ten sąd, e) odtw orzenie zaginionych lub zniszczonych akt, f) wpis w księdze wieczystej prawa własności uzyskanego na podstawie przekształcenia, o któr ym mowa w art. 1 ust. 1a ustawy z 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości (tekst jedn. Dz.U. 2012 r., poz. 83), g) wpis do Krajowego Rejestru Sądowego organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych ubiegających się o status organizacji pożytku publicznego; 3) nie pobiera się opłaty od pozwu o odszkodowanie, o któr ym mowa w art. 6 ustaw y z 22 listopada 2002 r. o w yrównywaniu strat majątkow ych w ynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczaj nego w olności i praw człowieka i obywatela (Dz.U. Nr 233, poz. 1955); 4) nie pobiera się opłat od niektórych środków prawnych, tj. od: a) zażalenia na postanowienie sądu, którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odw ołanie, b) zażalenia na postanowienie sądu dotyczące w ysokości opłaty albo wysokości wydatków, c) skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądow ych, d) skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie odmow y ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, e) wniosku, zażalenia i apelacjinieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich, f) skar gi na orzeczenie referendarza sądowego i zażalenia w elektroniczny m postępowaniu upominawczy m; 5) nie pobiera się opłaty sądowej, a uiszczoną opłatę zwraca się, jeżeli zażalenie, wniesione na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma albo na postanowienie sądu o odrzuceniu śr odka zaskarżenia, sąd uzna za oczywiście uzasadnione (art. 99 u.k.s.c.).

Z mocy postanowienia sądu zw olnienia od kosztów sądowych (art. 103 u.k.s.c.) może domagać się: 1) osoba fizyczna, która złoży oświadczenie, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny; oświadczenie powinno zostać sporządzone według ustalonego wzor u i speł niać wymagania określone w ar t. 102 ust. 2 u.k.s.c.; 2) osoba prawna, jak również jednostka organizacy jna niemająca osobow ości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną (por. art. 33 1 k.c.), jeżeli w ykaże, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie; 3) organizacja społeczna, której zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej - w jej własnych sprawach prowadzonych w związku z działalnością społeczną, naukową, oświ atową, kulturalną, sportową, dobroczynną, samopomocową, w zakresie ochrony konsumenta, ochrony środowiska i opieki społecznej; przyznając zwolnienie od kosztów sądowych sąd uwzględnia przede wszystkim statutowe cele działalności danej organizacji i możliwości oraz potrzeby ich realizacji na drodze postępowania cywilnego (ar t. 104 ust. 2 u.k.s.c.). Wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądow ych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie (por. § 25 ust. 1 instr. sąd.), w któr ym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. W razie złożenia w niosku ustnie do protokoł u, oświadczenie, o którym mowa w ar t. 102 ust. 2 u.k.s.c., może być złożone także do pr otokołu. Wzór takiego oświadczenia określi w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości (art. 9 u.k.s.c.); por. pkt 1 niniejszego rozdziału. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć w niosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądow ych w sądzie rejonow ym właściw ym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Sąd przesyła niezwłocznie ten wniosek właściwemu sądowi. Niedołączenie do wniosku składanego przez osobę fizyczną, która nie jest reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego, oświadczenia, o którym mowa w ar t. 102 ust. 2 u.k.s.c., albo wprawdzie dołączenie go, ale bez wszystkich w ymaganych danych - jest uchybieniem for malnym w rozumieniu art. 130 k.p.c. Przewodniczący zatem powinien w ydać zarządzenie wzywające do uzupełnienia wniosku w terminie tygodniow ym pod r ygorem jego zwrotu. Wniosek o zwolnienie od kosztów strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego złożony bez dołączenia oświadczenia, o któr ym mowa w ar t. 102 ust. 2 u.k.s.c., przewodniczący zwraca bez wzywania o uzupełnienie jego braków formalnych. Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów został złożony razem z pismem podlegającym opłacie, to po zwrocie wniosku z powodu niedołączenia do niego wymaganego oświadczenia przewodniczący powinien wezwać pełnomocnika - nawet jeśli jest to pełnomocnik zawodow y - do opłacenia pisma należną opłatą (por. uzasadnienie postanowienia SN z 7 listopada 2006 r., I CZ 69/2006, LexPolonica nr 1826264, PS 2009, nr 4, str. 126). Zgłoszenie w niosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz w niesienie środka odwoławczego od postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o zwolnienie powoda od kosztów sądow ych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed w ytoczeniem powództwa. Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma, na podstawie art. 130 k.p.c. Tego trybu postępowania nie stosuje się, jeżeli pismo podlegające opłacie w w ysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub war tości przedmiotu zaskarżenia zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. W takim przypadku, jeżeli w niosek o zwolnienie od kosztów sądow ych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma został oddalony, tygodniow y termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało w ydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia (art. 112 ust. 1-3 u.k.s.c.). W przypadku wniosku osoby prawnej lub jednostki, o której mowa w art. 331 k.c., okoliczności uzasadniające wniosek, a więc związane z kondycją finansową i ekonomiczną takiej osoby, mogą być w ykazywane za pomocą wszelkich środków dowodowych. Znaczenie zasadnicze będą miały dokumenty w postaci wyciągów z ksiąg, bilansów, sprawozdań rachunkow ych, kont bankowych itp. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością powinna wykazać swój majątek przez przedstawienie bilansu; przeciążenie majątku takiej spółki ponad jego wartość nie stanowi o braku środków finansowych, gdyż opłaty sądowe mogą być pokr yte z dopłat przez wspólników (por.

orzeczenie SN z 13 września 1937 r., C II 618/37, LexPolonica nr 303079, Zb. Orz. 1938, nr VI, poz. 293). Spół ka jawna nie powinna uzyskać zwolnienia od kosztów sądow ych, jeśli nie zostanie wykazane, że każdy ze wspólników nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (por. orzeczenie S N z 24 kwietnia 1936 r., C III 1669/35, LexPolonica nr 302766, Zb. Orz. 1937, nr II, poz. 54). Dostępność do sądu w ymaga z natury rzeczy posiadania środków finansow ych; posiadanie tych środków staje się istotnym składnikiem działalności gospodarczej. Oznacza to, że w procedurze planowania wydatków związanych z działalnością gospodarczą podmioty prowadzące tę działalność, przewidując realizację swoich praw przed sądem, powinny uwzględniać także konieczność posiadania środków na prowadzenie procesu sądowego. Planowanie w ydatków bez uwzględnienia zasady, o której wspomniano, jest naruszeniem równoważności w traktowaniu swoich powinności finansow ych, strona zaś, która realizuje swoje zobowiązania w taki sposób, że w yzbywa się zdolności do zapłaty kosztów sądowych preferencyjnie traktując inne zobowiązania - nie może prawnie skutecznie podnieść zarzutu, iż odmowa zwolnienia jej od kosztów sądow ych jest ograniczeniem dostępności do realizacji jej praw przed sądami (postanowienie SA w Gdańs ku z 9 lipca 1992 r., ACz 393/92, LexPolonica nr 316258, „Wokanda” 1993, nr 2, poz. 32). Strona w całości zwolniona od kosztów sądow ych z mocy ustaw y nie uiszcza opłat i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skar b Państwa. Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądow ych w całości lub części, jeżeli stosow nie do art. 101 u.k.s.c. strona nie jest w stanie ponieść tych kosztów. Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych może polegać na zwolnieniu od poniesienia bądź ułamkowej lub procentowej ich części, bądź określonej ich kwoty, bądź też niektórych tylko opłat sądowych lub wydatków. Może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektór ych roszczeń dochodzonych łącznie (np. „zwalnia powoda od ponoszenia 1/4 części kosztów sądowych”, „zwalnia powoda od kosztów sądowych ponad kwotę 3000 zł” , „zwalnia powoda od opłaty od pozwu”,

„zwalnia powoda od wydatków związanych z przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego lekarza neurologa”). Jeśli wniosek zawierał żądanie zwolnienia od kosztów częściowo, we wszystkich wymienionych w ar t. 101 ust. 2 u.k.s.c. czterech przypadkach sąd powinien ponadto orzec: „oddala wniosek w pozostałej części”. Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądow ych częściowo również w wypadku, gdy pow ództwo jest oczywiście bezzasadne tylko co do pew nej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie. W w ypadku takim zwolnienie od kosztów sądow ych dotyczy jedynie roszczeń lub ich części, które nie są oczywiście bezzasadne. Roszczenia te lub ich części sąd oznaczy w postanowieniu o przyznaniu częściowego zwolnienia od kosztów sądow ych (np. „zwalnia powoda od kosztów sądowych w części dotyczącej roszczenia o

zasądzenie renty za okres … oraz roszczenia o zapłatę kwoty 15 000 zł, a w pozostałej części wniosek oddala”). Jeżeli strona po częściow ym zwolnieniu jej od kosztów sądowych dochodzi

roszczeń lub ich części, co do których sąd odmówił zwolnienia ze względu na ich oczywistą bezzasadność, jest obowiązana uiścić opłatę sądową oraz ponieść w ydatki w takiej wysokości, jak gdyby roszczenia te lub ich części był y dochodzone oddzielnie. Reguły te stosuje się odpowiednio w wypadku oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. „Oczywista bezzasadność” - w rozumieniu art. 109 ust. 2 u.k.s.c. - zachodzi wówczas, gdy dla każdego prawnika, bez potrzeby analizowania sprawy pod względem faktycznym i praw nym, jest zupełnie oczywiste, że powództwo nie może być uwzględnione (np. w razie wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki dziecka po upływie terminu przewidywanego w art. 63 k.r.o.). Dla oceny tej nie ma jakiegokolwiek znaczenia przytoczona przez powoda podstawa prawna żądania; oceny takiej należy dokonać na podstawie powołan ych w pozwie okoliczności faktycznych. Bezzasadność powództwa jest oczywista, jeżeli brak podstaw zgłoszonych w pozwie żądań wynika z samych twierdzeń powoda, bez potrzeby sprawdzenia ich przesłanek. Sąd pierwszej instancji nie może oddalić - powołując się na oczywistą bezzasadność pow ództwa - w niosku powoda o zwolnienie od opłaty sądowej należnej od zażalenia wniesionego przezeń na postanowienie, którego przedmiotem jest odrzucenie a limine pozwu (postanowienie SN z 12 września 1990 r., I CZ 202/90, LexPolonica nr 311355, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 127). Postanowienie o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia od kosztów sądow ych może w ydać także referendarz sądowy (art. 118 u.k.s.c.). Por. rozdział XIX, 7. Jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których stronie zostało przyznane zwolnienie od kosztów sądow ych, nie istniały lub przestały istnieć, sąd powinien cofnąć zwolnienie od kosztów sądowych („sąd cofa” - art. 110 u.k.s.c.). Sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności spraw y lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliw ości co do

rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądow ych lub z niego korzystającej (np. „Sąd postanowił zarządzić dochodzenie w przedmiocie rzeczywistego stanu

majątkowego powoda i w związku z tym zwrócić się do Pierwszego Urzędu Skarbowego Łódź-Bałuty w Łodzi o nadesłanie sprawozdania powoda o dochodach w 2006 r., a także do Banku PEKAO SA III Oddział w Łodzi o nadesłanie informacji o stanie rachunków bankowych powoda”). Zgodnie z art. 110 u.k.s.c. sąd cofa zwolnienie od kosztów sądow ych, jeżeli okazało się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem także częściow o, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach. W takim wypadku stosuje się ar t. 111 u.k.s.c. Stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądow ych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w w ysokości do 1000 zł. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny, str ona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki. Jeżeli cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych nastąpiło na podstawie prawomocnego postanowienia (por. art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.) przed wysłaniem odpisu pisma (pozwu) innym stronom, a w braku takich stron przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia, będzie miał zastosowanie ar t. 1303 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w takiej sytuacji stosuje się odpowiednio ar t. 130 § 1 k.p.c. Oznacza to, że przewodniczący powinien w ydać zarządzenie o następującej treści: „W

związku z prawomocnym cofnięciem zwolnienia od kosztów sądowych wezwać powoda do uiszczenia w terminie tygodniowym opłaty od pozwu w kwocie 300 zł - pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 § 1 w zw. z art. 1303 § 1 k.p.c.)”. Jeżeli cofnięcie zwolnienia nastąpiło w toku postępowania sądowego

(np. po doręczeniu odpisu pozwu), będzie miał zastosowanie art. 1303 § 2 k.p.c., zgodnie z któr ym zarządzenie przewodniczącego wzywające do uiszczenia należnej opłaty nie może już mieć rygoru zwrotu pisma (pozw u). W tym przypadku w razie bezskutecznego upł ywu terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Orzeczenie zatem powinno przybrać treść podobną do rozstrzygnięć opartych na art. 113 u.k.s.c. (art. 11 d.u.k.s.c.). Przykłady takich orzeczeń zostały podane w pkt 5 niniejszego rozdziału. Osobę, która ponownie zgłosiła wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, świadomie podając nieprawdziwe okoliczności o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, sąd, odrzucając wniosek, skazuje na grzyw nę w wysokości do 2000 zł (art. 111 ust. 2 u.k.s.c.). Zgłoszenie w niosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz w niesienie środka odwoławczego od postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądow ych nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że chodzi o zwolnienie powoda od kosztów sądow ych na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed w ytoczeniem powództwa (art. 112 u.k.s.c.). Postanowienie rozstrzygające wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może być wydane na posiedzeniu niejawnym, powinno zatem zostać doręczone obu stronom (art. 357 § 2 zd. pierwsze k.p.c.). Jeżeli jest to postanowienie, na podstawie którego wniosek o zwolnienie od kosztów został oddalony (w całości lub w części) lub nastąpiło cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych, należy je doręczyć obu stronom z uzasadnieniem (art. 357 § 2 zd. drugie k.p.c.), jest ono bowiem zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądow ych strona nie może ponow nie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu. Na odrzucenie w niosku nie przysługuje zażalenie (art. 107 u.k.s.c.). Złożenie przez stronę w niosku o zwolnienie od kosztów sądowych w terminie do uiszczenia opłaty od środka odwoławczego przerywa bieg tego terminu. Wymagane jest wówczas najpierw rozpoznanie wniosku. Jeżeli skutkuje ono przyznaniem zwolnienia od opłaty, to bezprzedmiotowe staje się wezwanie do jej uiszczenia, jeśli natomiast kończy się prawomocną odmową zwolnienia, to sąd ponownie wzywa stronę do uiszczenia opłaty w wyznaczonym terminie pod rygor em odrzucenia środka odwoławczego. Jeżeli w ponowny m wniosku o zwolnienie od kosztów został y wskazane nowe okoliczności, mające uzasadniać odmienną ocenę możliw ości płatniczych strony ubiegającej się o zwolnienie w porównaniu z jej sytuacją stanowiącą podstawę uprzedniej odmowy, to istnienie prawomocnego postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądow ych nie może przesądzać o niedopuszczalności ponow nego badania sytuacji materialnej, osobistej i rodzinnej strony wnioskującej. W czasie od uprawomocnienia się tego postanowienia do upływu terminu ponow nie

wyznaczonego do uiszczenia opłaty strona, która w chwili dokonywania poprzedniej ( „pierwszej”) oceny nie zasługiwała na zwolnienie od kosztów sądow ych, może znaleźć się w sytuacji jednoznacznie uniemożliwiającej jej uiszczenie opłaty. Wykluczenie możliwości ponow nego rozważenia przez sąd jej nowej sytuacji oznaczałoby, że o odmowie zwolnienia od kosztów przesądzałyby okoliczności wcześniejsze, a nie te, które określają możliwości finansowe strony w czasie, gdy realnie ma ją dotknąć ciężar opłaty sądowej (por. uzasadnienie postanowienia S N z 9 czerwca 2006 r., IV CZ 45/2006, LexPolonica nr 1343954, M. Prawn. 2008, nr 5, s. 254). Odrzucenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądow ych może nastąpić wyłącznie wówczas, gdy zostało uznane przez ustawę za niedopuszczalne lub gdyby ustawa nakazywała jego odrzucenie, jak np. w przypadku ponownego w niosku o zw olnienie od kosztów opartego na tych samych okolicznościach (art. 107 u.k.s.c.). We wszystkich pozostałych w ypadkach sąd - nie stwier dziwszy negatywnych przesłanek wniosku - nie może uchylić się od rozpoznania tego wniosku i musi go rozstrzygnąć po merytor ycznym zbadaniu (postanowienie SN z 24 października 2006 r., II UZP 12/2006, LexPolonica nr 419214, Biul. SN 2006, nr 10). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Korzystanie przez przedsiębiorstwo państwowe z kredytu bankowego nie oznacza, że nie ma ono dostatecznych środków na poniesienie kosztów procesu (postanowienie S N z 26 czerwca 1990 r., II CZ 113/90, LexPolonica nr 303640, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 111). 2. Okoliczność, iż zysk bilansowy podmiotu gospodarczego pr owadzącego działalność gospodarczą nie wystarcza na pokrycie zobowiązań wobec budżetu oraz zaspokojenie należności na rzecz jego wierzycieli, nie stanowi uzasadnionej podstaw y do zw olnienia od kosztów sądowych, zwłaszcza gdy zysk ten znacznie przewyższa w ysokość kosztów sądow ych (postanowienie SA w Łodzi z 10 grudnia 1991 r., I ACz 198/91, LexPolonica nr 326133, OSA 1992, nr 5, poz. 47). 3. W toku całego postępowania, do chwili uprawomocnienia się postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądow ych, nie ma podstaw prawnych do pobierania od strony opłat od składanych przez nią wniosków czy środków odw oławczych, tym bardziej od środków odwoławczych od pos tanowień wydanych w toku postępowania o zwolnienie od kosztów sądowych (postanowienie SA w Łodzi z 24 sierpnia 1993 r., I ACz 361/93, LexPolonica nr 305222, OSA 1994, nr 1, poz. 6). 4. Przyznanie zwolnienia od kosztów sądow ych stronie, na której wniosek o tworzono postępowanie układowe, czy też co do której ogłoszono upadłość, uzależnione jest od w ykazania, że jej efektywne aktywa (gotów ka, zapasy, towary, surowce itp.) nie wystarczają na pokrycie tych kosztów (postanowienie SA w Łodzi z 16 grudnia 1993 r., I ACz 544/93, LexPolonica nr 305277, OSA 1994, nr 4, poz. 23). 5. Na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części) kasacja nie przysługuje (postanowienie SN z 3 kwietnia 1997 r., I CZ 27/97, LexPolonica nr 324231, OSNC 1997, nr 9, poz. 130). 6. Nie ma obowiązku uiszczenia opłaty od apelacji jedno z małżonków, które zaskarża w yrok orzekający rozwód jedynie w części rozstrzygającej o kosztach utrzymania i wychowania małoletniego dziecka, domagając się podwyższenia zasądzonej kwoty (art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.) (uchwała SN z 17 maja 2007 r., III CZP 43/2007, LexPolonica nr 1407324, Biul. SN 2007, nr 5). 7. Skarga na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki wniesiona przez ubezpieczonego w sprawie odwołania rozpoznawanego przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych jest wolna od opłat (art. 96 ust. 1 pkt 4 u.k.s.c.) (uchwała SN z 6 września 2006 r., III SPZP 2/2006, LexPolonica nr 417815, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 176). 8. Wniosek o w ykreślenie hipoteki złożony po wejściu w życie ustaw y z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz . 594 ze zm.) podlega opłacie sądowej w wysokości stanowiącej połowę opłaty należnej od wniosku o wpis tego prawa, określonej w powołanej ustawie (uchwała SN z 21 listopada 2006 r., III CZP 58/2006, LexPolonica nr 1009820, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 99). 9. Wniosek o w yznaczenie przez sąd przedstawiciela dla nieobecnej strony postępowania administracyjnego (ar t. 34 k.p.a.) nie podlega opłacie sądowej (uchwała SN z 24 listopada 2006 r., III CZP 89/2006, LexPolonica nr 1013734, OSNC 2007, nr 9, poz. 128). 10. W sprawie z zakresu prawa pracy, w której wartość przedmiotu sporu nie przekracza 50 000 zł, od apelacji pozwanego pracodawcy pobiera się opłatę podstaw ową w kw ocie 30 zł (art. 35 ust. 1

u.k.s.c.) (uchwała SN z 9 stycznia 2007 r., II PZP 5/2006, LexPolonica nr 1103880, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 152). 11. Do opłaty od pozwu w sprawie o stwierdzenie nieważności uchwały organu spół ki nie ma zastosowania ar t. 29 pkt 3 u.k.s.c. (uchwała SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 145/2006, LexPolonica nr 1152320, Biul. S N 2007, nr 1). 12. Zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie dla strony adwokata lub radcy prawnego nie zwalnia samo przez się strony od obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi ( art. 121 d.k.p.c., obecnie ar t. 108 u.k.s.c.). Sąd może wpraw dzie odstąpić od nałożenia na stronę obowiązku zwrotu kosztów procesu na podstawie art. 102 k.p.c., jednakże ustalenie, czy w danych okolicznościach zachodzą „wypadki szczególnie uzasadnione”, ustawodawca pozostawia swobodnej ocenie sądu, która następuje niezależnie od przyznanego zwolnienia od kosztów sądow ych (postanowienie S N z 26 stycznia 2007 r., V CSK 292/2006, LexPolonica nr 1573407). 13. Sąd w orzeczeniu kończącym w instancji sprawę z zakresu prawa pracy, w której wartość przedmiotu sporu nie przewyższa kwoty 50 000 zł, obciąży pozwanego pracodawcę - na zasadach określonych w art. 113 ust. 1 u.k.s.c. - kosztami sądowymi, których nie miał obowiązku uiścić pracownik wnoszący powództwo lub odwołanie do sądu (art. 96 ust. 1 pkt 4 u.k.s.c.) z wyłączeniem opłat od pism w ymienionych w art. 35 ust. 1 zd. pierwsze u.k.s.c. (uchwała SN z 5 marca 2007 r., I PZP 1/2007, LexPolonica nr 1243487, Biul. S N 2007, nr 3). 14. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia roszczenia majątkowego podlega opłacie w wysokości stałej w kw ocie 30 zł (art. 19 ust. 3, ar t. 20 ust. 1 i ar t. 69 u.k.s.c.) (uchwała SN z 16 marca 2007 r., III CZP 4/2007, LexPolonica nr 1275462, Biul. SN 2007, nr 3). 15. W sprawie z zakresu prawa pracy toczącej się z powództwa pracodawcy, w której wartość przedmiotu sporu nie przewyższa 50 000 zł, pozwany pracow nik powinien uiścić od swojej apelacji opłatę podstawową w kwocie 30 zł, o której mowa w ar t. 35 ust. 1 zd. pierwsze u.k.s.c. (uchwała SN z 27 marca 2007 r., II PZP 1/2007, LexPolonica nr 1282468, Biul. S N 2007, nr 3). 16. Zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o udzielenie zabezpieczenia majątkowego, zawarte w piśmie rozpoczynającym postępowanie, podlega opłacie w wysokości stałej w kwocie 30 zł (art. 19 ust. 3 pkt 2 w zw. z art. 20 ust. 1 i art. 69 pkt 1 u.k.s.c.) (uchwała SN z 19 kwietnia 2007 r., III CZP 14/2007, LexPolonica nr 1343714, Biul. S N 2007, nr 4, poz. 11). 17. Od apelacji w sprawie o rozwód, którą zaskarżono r ozstrzygnięcie o winie i alimentach na rzecz rozwiedzionego małżonka, pobiera się tylko opłatę stałą (art. 26 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.) (uchwała SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/2007, LexPolonica nr 1459010, Biul. SN 2007, nr 6).

5. Rozliczanie kosztów tymczasowo poniesionych przez Skarb Państwa Za stronę, która z mocy ustaw y albo na podstawie zwolnienia udzielonego przez sąd nie miała obowiązku uiścić kosztów sądow ych, a także za kuratora i prokuratora, którzy nie mieli takiego obowiązku, koszty sądowe ponosi tymczasowo Skarb Państwa. Koszty te, ponieważ nie zostały poniesione przez strony, nie stanowią składnika kosztów procesu i nie podlegają rozliczeniu według przepisów dotyczących „zwrotu kosztów procesu” (art. 98-110 k.p.c.). Orzeka o nich sąd na podstawie art. 113 u.k.s.c., zgodnie z którym kosztami sądowymi (opłatami i w ydatkami), któr ych nie miała obowiązku uiścić strona, kurator albo prokurator, sąd obciąża jej przeciwnika, stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu określone w ar t. 98-110 k.p.c. Nie wdając się - z konieczności zachowania określonych ram r ozdziału - w analizę wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą powstać w związku ze zwolnieniem stron od kosztów sądow ych, omówienia wymagają następujące przypadki: 1) powód był zwolniony od kosztów sądowych (np. od opłaty od pozwu), a powództwo zostało uwzględnione w całości; nieuiszczonymi kosztami sądowymi sąd obciąży pozwanego (np. „nakazuje

pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Zgierzu kwotę … tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu”);

2) powód był zwolniony od kosztów sądowych (np. od wydatku poniesionego na przeprowadzenie dowodu przez niego w nioskowanego), a powództwo zostało w całości oddalone; brak podstaw do obciążenia którejkolwiek ze stron tymi kosztami, które poniesie Skarb Pańs twa (np. „nieuiszczone koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”);

3) pozwany był zwolniony od kosztów sądow ych (np. od opłaty od zażalenia na postanowienie w ydane w toku postępowania), powództwo zaś zostało uwzględnione w całości; nieuiszczone koszty poniesie Skarb Państwa (np. „nieuiszczone koszty sądowe ponosi Skarb Państwa” ); 4) pozwany był zwolniony od kosztów sądow ych (np. od kosztów dow odu z opinii biegłego), powództwo zaś zostało oddalone w całości; nieuiszczonymi kosztami zostanie obciążony powód (np.

„nakazuje pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Zgierzu kwotę … tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych”);

5) powód i pozwany byli zwolnieni od kosztów sądow ych; powództwo zostało uwzględnione w całości; koszty nieuiszczone przez powoda zostaną ściągnięte na rzecz Skarbu Państwa z zasądzonego roszczenia (art. 113 ust. 2 u.k.s.c.), koszty zaś, od których był zwolniony pozwany, poniesie Skarb Państwa [np. „1) ściąga od powoda z zasądzonego roszczenia na rzecz Skarbu Państwa - Sądu

Rejonowego w Pabianicach kwotę … tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych, 2) nieuiszczone przez pozwanego koszty sądowe ponosi Skarb Państwa” ];

6) powód i pozwany byli zwolnieni od kosztów sądow ych; powództwo zostało w całości oddalone; nieuiszczone koszty poniesie Skarb Państwa (np. „nieuiszczone przez powoda i pozwanego koszty sądowe ponosi Skarb Państwa”). W przedstawionych przykładach „odpowiednie zastosowanie” miała zasada odpowiedzialności za wynik spraw y, określona w ar t. 98 k.p.c., jedna ze str on bowiem w całości wygrała bądź w całości przegrała sprawę. Gdy powództwo powoda zwolnionego od kosztów zostanie uwzględnione tylko w części i nie będzie miała odpowiedniego zastosowania zasada częściowego rozdzielenia kosztów procesu (art. 100 k.p.c.), sąd obciąży pozwanego kosztami w w ysokości należnej od zasądzonego roszczenia, kosztami zaś należnymi od nieuwzględnionej części powództwa obciąży powoda. Przykład: jeśli powód przegrał sprawę w 30%, pozwany zaś w 70%, a kosztami podlegającymi rozliczeniu, od któr ych powód został zwolniony, jest kw ota 10 000 zł, to o nieuiszczonych kosztach sąd powinien rozstrzygnąć w następujący sposób: „nakazuję pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego

w Brzezinach od powoda z zasądzonego roszczenia kwotę 3000 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od oddalonej części powództwa, od pozwanego zaś kwotę 7000 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od uwzględnionej części powództwa” . Zgodnie z art. 113 ust. 4 u.k.s.c. w „wypadkach szczególnie uzasadnionych” sąd może odstąpić od obciążenia kosztami strony, której czynność spow odowała ich powstanie, strony zastąpionej przez kuratora lub osoby, na której rzecz prokurator w ytoczył powództwo lub zgłosił wniosek o wszczęcie postępowania. Pojęcie w ypadków szczególnie uzasadnionych, w rozumieniu art. 113 ust. 4 u.k.s.c. jest tożsame z pojęciem w ystępującym w art. 102 k.p.c. (por. poniższe uwagi). Jeśli więc ze względu na charakter roszczenia (np. powództwo o zasądzenie alimentów) sąd uzna, że nie byłoby słuszne obciążanie powoda, który w znacznej części przegrał sprawę, nieuiszczonymi kosztami sądow ymi (np. opłatą sądową, od której był zwolniony z mocy prawa - art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.), to o kosztach tych sąd powinien orzec w sposób następujący: „1) nakazuje pobrać od

pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Sieradzu kwotę … tytułem nieuiszczonej opłaty od uwzględnionej części powództwa, 2) nie obciąża powoda kwotą … tytułem nieuiszczonej opłaty od oddalonej części powództwa”. Zgodnie z § 61 ust. 3 reg. sąd. w razie niezamieszczenia w orzeczeniu niezbędnych rozstrzygnięć co do kosztów sądow ych, przewodniczący posiedzenia podejmuje niezwłocznie czynności zmierzające do w ydania postanowienia w tym przedmiocie. Postanowienie sądu pierwszej instancji w ydane na posiedzeniu niejawnym (ar t. 1081 k.p.c.) podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 pkt 9 k.p.c.). Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/2010, LexPolonica nr 2473443 (Biul. SN 2011, nr 2) uznał, że na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach sądowych, któr ych strona nie miała obowiązku uiścić, nie przysługuje zażalenie do Sądu Najw yższego, trafnie podnosząc, że koszty sądowe, któr ych strona nie zapłaciła, a które skredytował Skarb Państwa, nie są kosztami procesu, a tylko na postanowienie sądu drugiej instancji rozstrzygające o takich kosztach przysługuje zażalenie (ar t. 394 1 § 1 pkt 2 k.p.c.).

6. Zasady zwrotu kosztów postępowania A. Uwagi wstępne

Sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji na wniosek strony, któr y - pod rygorem w ygaśnięcia roszczenia o zwrot kosztów - powinien zostać zgłoszony wraz ze spisem kosztów albo z żądaniem ich przyznania według norm przepisanych. Sąd również może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądow y w sądzie pierwszej instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowe go w yliczenia kosztów obciążających str ony (por. pkt 7 niniejszego rozdziału). Wniosek złożony po terminie wskazanym w art. 109 k.p.c. sąd oddali, zamieszczając to rozstrzygnięcie w sentencji orzeczenia. Gdy wniosek został złożony po zamknięciu rozpraw y, a przed wydaniem orzeczenia, sąd rozstrzygnie o nim w sentencji orzeczenia lub w odrębnym postanowieniu, gdy wniosek został złożony po ogłoszeniu orzeczenia. Sąd orzeka o zwrocie kosztów postępowania według różnych zasad obowiązujących w procesie (art. 98-110 k.p.c.), w postępowaniu nieprocesowym (art. 520 k.p.c.) oraz w postępowaniu zabezpieczającym (art. 745 k.p.c.) i egzekucyj nym (art. 770-771 k.p.c.). Zasady obowiązujące w procesie należy odpowiednio stosować w innych rodzajach postępowania w zakresie, w jakim przepisy rządzące zwrotem kosztów w innych postępowaniach nie stanowią inaczej (art. 13 § 2 k.p.c.). Sąd rozstrzyga o kosztach procesu postanowieniem, które z reguły jest zawarte w treści orzeczenia rozstrzygającego istotę spraw y. W takim przypadku kwest ionowanie zasadności rozstrzygnięcia o kosztach nastąpi w środku prawnym złożonym od orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. Jeśli str ona nie składa takiego środka (np. apelacji, zarzutów od nakazu zapłaty), to powinna wnieść oddzielne zażalenie (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.). Przyjmuje się założenie, że orzeczenie o kosztach procesu, choćby nie uwzględniało w całości zgłoszonego wniosku, zawiera w sobie domniemanie oddalenia nieuwzględnionej części. Jeśli zatem sąd nie uwzględnia w całości żądanych kosztów, to nie ma potrzeby, aby „oddalał wniosek w pozostałej części” (por. uchwałę SN z 11 lipca 1972 r., III PZP 14/72, LexPolonica nr 314299, OSNCP 1972, nr 12, poz. 215). W doktrynie w yrażony został pogląd, że uchwała ta straciła na aktualności po na daniu art. 108 § 1 k.p.c. nowego brzmienia oraz dodaniu art. 108 1 k.p.c., któr y stanowi, że „jeżeli w toku

postępowania sąd nie orzekł o obowiązku poniesienia kosztów sądowych lub orzeczeniem nie objął całej kwoty należnej z tego tytułu, postanowienie w tym przedmiocie wydaje na posiedzeniu niejawnym sąd, przed którym sprawa toczyła się w pierwszej instancji” (art. 126 u.k.s.c.). Zgłaszając zastrzeżenia do takiego zapatr ywania, należy podnieść, że ar t. 108 1 k.p.c. dotyczy wyłącznie kosztów sądow ych, uregulowanie przyjęte w tym przepisie nie może zatem mieć znaczenia dla oceny zasadności poglądu w yrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z 11 lipca 1972 r., która dotyczy kosztów procesu. Należy zatem przyjąć, że wspomniana uchwała zachowała aktualność. Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 8 września 2010 r., II CZ 69/10 (niepubl.) oraz w postanowieniu z 4 listopada 2010 r., IV CZ 82/2010, LexPolonica nr 2443460 (Biul. SN 2010, nr 12), w któr ym stwierdził, że na postanowienie uwzględniające tylko część żądanych kosztów procesu, mimo nieoddalenia w niosku w pozostał ym zakresie, stronie przysługuje zażalenie. Stanowisko takie potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z 30 listopada 2011 r. (III CZP 69/2011, LexPolonica nr 2797953, Biul. S N 2011, nr 11), stwierdzając, że w razie nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest orzekanie o oddaleniu tego w niosku w pozostałej części Na postanowienie sądu drugiej instancji co do zwrotu kosztów procesu, przysługuje zażalenie do innego składu tego sądu (art. 3942 § 1 w brzmieniu ustalonym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r.). Należy podkreślić, że zaskarżeniu zażaleniem podlega tylko postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu w takim zakresie, w jakim mogło być ono w ydane tylko przez ten sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie apelacyjne. Zakresem tym objęte jest orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego oraz orzeczenie o kosztach postępowania kasacyj nego w przypadku, gdy Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchylił wyrok sądu drugiej instancji i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z ar t. 391 § 1 i art. 398 21 k.p.c.). Należy przyjąć, że zażalenie nie przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach sądow ych, któr ych strona nie miała obowiązku uiścić. Możliwość skontrolowania zasadności takich postanowień istnieje - tak jak w stanie prawnym obowiązującym przed zmianą wprowadzoną ustawą nowelizującą z 16 września 2011 r. - w razie złożenia wniosku w tr ybie ar t. 380 k.p.c. (por. postanowienie S N z 3 grudnia 2010 r., I CZ 115/2010, LexPolonica nr 2473443, Biul. S N 2011, nr 2). Zob. rozdz. X IX, 4, BB).

W razie zażalenia na zawarte w wyroku postanowienia w przedmiocie kosztów postępowania, wartość przedmiotu zaskarżenia zależy od w ysokości tych kosztów, nie zaś od wartości przedmiotu sporu w sprawie zasadniczej (postanowienie SN z 25 maja 2010 r., I CZ 9/2010, LexPolonica nr 2460059, OSNC-ZD 2011, nr A, poz. 6).

B. Zwrot kosztów w procesie

W postępowaniu procesowym sąd orzeka o zwrocie kosztów wedł ug jednej z poniższych zasad: 1) 2) 3) 4) 5)

odpowiedzialności za w ynik pr ocesu, stosunkowego rozdzielenia kosztów, wzajemnego zniesienia kosztów, słuszności, zawinienia. Rozliczenie kosztów następuje przy uwzględnieniu zasady kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony, którymi są koszty wskazane w art. 98 § 2 i 3 k.p.c. Rozliczając koszty procesu, sąd uwzględnia w yłącznie koszty faktycznie poniesione przez strony; nie wlicza do nich kosztów sądow ych, od których str ona (strony) była zwolniona z mocy ustawy, czy też na podstawie zwolnienia udzielonego przez sąd. O tych kosztach sądow ych sąd orzeka na podstawie art. 113 u.k.s.c. (por. uwagi niżej). Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów pr ocesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu w yso kości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentow ym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia (art. 109 § 2 k.p.c.). Zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, w yrażoną w art. 98 § 1 k.p.c., strona przegrywająca sprawę zobowiązana jest zwrócić koszty procesu poniesione przez przeciwnika (stronę, która wygrała sprawę). Jeśli sąd uwzględnił powództwo w całości lub w znacznej części (np. nie mniej niż w 95% żądania), to wygrywającym jest powód, jeśli natomiast powództwo oddalił w całości lub w znacznej części (np. co najmniej w 95%), to w ygr ywającym jest pozwany. Przy ocenie, która ze stron wygrała (przegrała) proces, należy uwzględnić ostateczny wynik sprawy w danej instancji. Jeśli pozwany dał powód do w ytoczenia powództwa, to zaspokojenie przez niego roszczenia w toku procesu należy traktować jako równoznaczne z przegraniem procesu (por. orzeczenie SN z 21 lipca 1951 r., C. 593/51, LexPolonica nr 402774, OSN 1952, nr 2, poz. 49). Tę trafną tezę należy uzupełnić stwierdzeniem, że jeśli powód, mimo zaspokojenia roszczenia, nie cofnął powództwa, lecz je popierał, co w takiej sytuacji uzasadnia w ydanie wyroku oddalającego powództwo, to za przegr ywającego sprawę należy uznać powoda. Wyniki pos tępowań incydentalnych (np. postępowania zażaleniowego) czy też w poszczególnych instancjach są bez znaczenia. Jeśli sąd, mając na względzie w ynik spraw y, uzna, że w ygrywającym jest np. powód, powinien zliczyć wszystkie poniesione przez niego koszty i ich sumę zasądzić na rzecz powoda od pozwanego, zamieszczając rozstrzygnięcie w sentencji orzeczenia kończącego sprawę w instancji (np. „zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2258 zł tytułem zwrotu kosztów procesu” ); w uzasadnieniu orzeczenia, jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach procesu, należy wskazać art. 98 k.p.c. O kosztach przegrywającego sąd z oczywistych względów nie zamieszcza żadnego rozstrzygnięcia. Nie ma podstaw do przyznania kosztów postępowania kasacyjnego stronie, która w odpowiedzi na skargę kasacyjną nie podniosła zarzutu, że skar ga powinna zostać odrzucona (postanowienie SN z 11 stycznia 2002 r., III CKN 563/01, niepubl.). Zasada wzajemnego zniesienia kosztów procesu, w yrażona w ar t. 100 k.p.c., ma zastosowanie tylko wtedy, gdy jednocześnie są spełnione dwie przesłanki: 1) strony w jednakowym stopniu przegrały sprawę, 2) strony poniosły koszty w tej samej lub zbliżonej wysokości. Gdy jedna z tych przesłanek nie jest spełniona, np. strony wprawdzie w równym stopniu (po 50%) lub zbliżonym (powód w 47%, pozwany w 53%) przegrały sprawę, ale każda z nich poniosła koszty w różnej wysokości (np. powód w kwocie 3500 zł, a pozwany w kwocie 1000 zł) - zasada wzajemnego zniesienia kosztów nie ma zastosowania; w takiej sytuacji sąd rozliczy koszty wedł ug zasady stosunkowego rozliczenia kosztów procesu. Podobnie należy ocenić sytuację, gdy wprawdzie

każda ze stron poniosła koszty w tej samej w ysokości (np. po 1500 zł), ale w różnym stopniu przegrała sprawę (np. powód w 60%, a pozwany w 40%). Rozstrzygnięcie o kosztach według zasady wzajemnego ich zniesienia przybierze treść: „znosi wzajemnie między stronami koszty procesu”. W uzasadnieniu orzeczenia sąd powinien wskazać, że strony w równym lub mniej więcej w tym samym stopniu przegrały sprawę, a ponadto każda z nich poniosła koszty w tej samej lub zbliżonej wysokości, co uzasadniało rozstrzygnięcie o kosztach zgodnie z art. 100 k.p.c., według zasady ich wzajemnego zniesienia. Zasadę wzajemnego zniesienia kosztów często stosują sądy drugiej ins tancji, gdy apelacja została uwzględniona tylko częściowo. Istota zasady stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu polega na tym, że każda ze stron ponosi koszty procesu w takim stopniu, w jakim przegrała sprawę. Ma ona zastosowanie, gdy z podanych przyczyn brak podstaw do wzajemnego zniesienia kosztów procesu. Po rozliczeniu kosztów według tej zasady sąd kwotę, która w ynika z rozliczenia, zasądza od jednej strony na rzecz drugiej, wskazując w uzasadnieniu orzeczenia, że podstawą rozstrzygnięcia o kosztach jest art. 100 k.p.c. (np. „zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu”). Najprostszym sposobem rozliczenia kosztów procesu według zasady ich stosunkowego rozdzielenia jest proponowany sposób: 1. Wyliczenie wartości przedmiotu spraw y. Powód żądał z tytułu zadośćuczynienia kwoty 40 000 zł oraz renty w kwocie po 1000 zł miesięcznie. Wartością przedmiotu sporu więc jest kwota 52 000 zł, stanowiąca sumę kwot 40 000 zł (art. 19 k.p.c.) oraz 12 000 zł (art. 22 k.p.c.). 2. Wyliczenie kosztów poniesionych przez powoda i przez pozwanego oraz ustalenie kosztów procesu poniesionych łącznie przez obie strony. Powód - 2600 zł (opłata stosunkowa) + 4000 zł (w ynagrodzenie adwokata) = 6600 zł Pozwany - 3600 zł (wynagrodzenie adwokata) + 1000 zł (w ynagrodzenie biegłego) = 4600 zł razem - 6600 zł + 4600 zł = 11 200 zł 3. Ustalenie stosunku, w jakim str ony przegrały sprawę, i w yliczenie kosztów, które powinny obciążać każdą z nich. Przedmiotem spor u była kwota 52 000 zł, sąd zasądził 35 000 zł, oddalając pow ództw o w pozostałej części. Zasądzona kwota 35 000 zł stanowi 67% wartości przedmiotu spor u, co w ynika z następującego w yliczenia: 52 000 zł --- = --- 100%, 35 000 zł --- = --- X, X = 35 000 zł × 100 : 52 000 zł = 67%. Pozwany przegrał sprawę w 67%, natomiast powód przegrał sprawę w 33%. Strony powinny ponieść koszty procesu w takim stopniu, w jakim każda z nich przegrała sprawę, a więc: pozwany - 7504 zł (11 200 zł × 67%), powód - 3696 zł (11 200 zł × 33%). 4. Porównanie kosztów faktycznie poniesionych przez strony z kosztami, które powinny ponieść stosownie do stopnia, w jakim przegrały sprawę; różnicę w ynikającą z tego porów nania należy zasądzić na rzecz strony, której koszty faktycznie poniesione są w yższe od kosztów, któr ymi powinna być obciążona. Powód faktycznie poniósł koszty w kwocie 6600 zł (pkt 2), a powinien je ponieść w kwocie 3696 zł (pkt 3). Powodowi zatem należy się zwrot kosztów procesu w kwocie 2904 zł (6600 zł 3696 zł), którą sąd powinien zasądzić na podstawie ar t. 100 k.p.c., zaznaczając w uzasadnieniu orzeczenia, że zastosował zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu. Uzasadnienie orzeczenia w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach procesu:

„Z kwoty 52 000 zł, stanowiącej wartość przedmiotu sporu, którą sąd ustalił sumując kwotę 40 000 zł (art. 19 k.p.c.) i kwotę 12 000 zł (art. 22 k.p.c.), została zasądzona kwota 35 000 zł, stanowiąca 67% wartości przedmiotu sporu. Zgodnie z zasadą stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu (art. 100 k.p.c.), strony powinny ponieść jego koszty w takim stopniu, w jakim przegrały sprawę, a zatem powód w 33%, a pozwany w 67%. Koszty procesu wyniosły 11 200 zł, w tym po stronie powoda w kwocie 6600 zł (podać składniki kosztów), a po stronie pozwanego w kwocie 4600 zł (podać składniki kosztów). Powoda, zgodnie z podaną zasadą, powinny obciążać koszty w kwocie 3696 zł (11 200 zł × 33%), skoro jednak faktycznie poniósł koszty w kwocie 6600 zł, należy mu się zwrot kwoty 2904 zł (6600 zł - 3696 zł), którą Sąd zasądził na jego rzecz od pozwanego na podstawie art. 100 k.p.c., stosując zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów procesu” .

1) 2) 3)

1)

2)

3)

Zgodnie z zasadą słuszności, w yrażoną w art. 102 k.p.c., w w ypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej kosztami w ogóle. Przepis ten wprawdzie daje sądom swobodę przy rozstrzyganiu o zwrocie kosztów procesu, gdy stosowania zasady w yrażonej w art. 98 k.p.c. nie można by pogodzić z zasadą słuszności, jednakże jako przepis szczególny nie może być w ykładany rozszerzająco i wyklucza uogólnienie. Zastosowanie przez sąd art. 102 k.p.c. powinno być oceniane w całokształcie okoliczności, które uzasadniałyby odstępstwo od podstawowych zasad decydujących o rozstrzygnięciu w przedmiocie kosztów procesu. Do okoliczności, które uzasadniają przesłankę „wypadku szczególnie uzasadnionego”, niewątpliwie należy zaliczyć charakter żądania poddanego rozstrzygnięciu sądu. Artykuł 102 k.p.c. będzie miał zastosowanie do spraw dotyczących stosunku prawnego, któr y może być ukształtowany tylko w yrokiem, choćby zamiar y stron były cał kowicie zbieżne. Jako przykład można wskazać powództwo i w yrok uwzględniający powództwo w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, zwłaszcza wtedy, gdy strona pozwana wprawdzie sama wcześniej nie zainicjowała postępowania sądowego, ale też nie przeczyła twierdzeniom zawartym w pozwie i uznała zgłoszone w nim żądanie. Oddalenie pow ództwa na podstawie art. 5 k.c. może także uzasadniać nieobciążenie przegrywającej strony kosztami pr ocesu. Na podstawie art. 102 k.p.c. sąd może tylko nie zasądzać od strony przegrywającej całości lub części kosztów, nie może natomiast zasądzić na jej rzecz kosztów od strony w ygr ywającej. Uznając, że istnieją podstaw y do zastosowania ar t. 102 k.p.c., sąd albo zasądzi od strony przegrywającej na rzecz strony wygrywającej zamiast całości tylko część kosztów, albo nie obciąży strony przegrywającej w ogóle kosztami. W pierwszym przypadku sąd po ustaleniu wysokości kosztów, które zasądziłby na rzecz str ony wygrywającej, gdyby nie stosował art. 102 k.p.c., powinien uwzględniając okoliczności spraw y - zasądzić część tych kosztów, np. „zasądza od pozwanego (powoda) na rzecz powoda (pozwanego) kwotę … tytułem zwrotu części kosztów procesu” . W drugim przypadku rozstrzygnięcie o kosztach procesu powinno przybrać treść: „nie obciąża pozwanego (powoda) kosztami procesu”. Należy przyjąć, iż nie jest wyłączone zastosowanie ar t. 102 k.p.c. także przy rozpoznawaniu złożonego w trybie art. 203 § 3 k.p.c. - wniosku pozwanego o przyznanie kosztów procesu, zgłoszone bowiem na tej podstawie żądanie nie oznacza konieczności w ydania w yłącznie orzeczenia zasądzającego koszty. Należy pamiętać, iż gdyby sąd oddalił powództwo popierane przez pow oda, to mógłby w stosunku do niego, jako strony przegrywającej, odstąpić - ze względów słusznościowych na podstawie art. 102 k.p.c. - od zastosowania zasady odpowiedzialności za w ynik procesu (art. 98 k.p.c.). Artykuł 102 k.p.c. więc tym bardziej będzie miał zastosowanie w sytuacji, gdy cofnięcie powództwa było skutkiem przekonania powoda o bezzasadności jego roszczenia. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najw yższego przyjmuje się stosowanie art. 102 k.p.c., gdy: sprawa ma wątpliw y i dyskusyjny charakter (postanowienie SN z 27 kwietnia 1971 r., I PZ 17/71, LexPolonica nr 325677, OSNCP 1971, nr 12, poz. 222), dochodzone roszczenie wynika z niejasno sformułowanych przepisów (w yrok SN z 6 grudnia 1973 r., I PR 456/73, LexPolonica nr 325868, OS NCP 1974, nr 9, poz. 154), strona przegr ywająca znajduje się w wyjątkow o ciężkiej sytuacji majątkowej, a w ytaczając powództwo była subiektyw nie przeświadczona o słuszności dochodzonego roszczenia, natomias t strona w ygrywająca korzystała ze stałej obsługi prawnej i nie poniosła dodatkow ych nakładów na prowadzenie procesu (wyrok SN z 17 listopada 1972 r., I PR 423/72, LexPolonica nr 310775, OSNCP 1973, nr 7-8, poz. 138). W najnowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy wskazał, że: trudna sytuacja majątkowo-życiowa strony przegr ywającej sprawę może być oceniona jako szczególnie uzasadniony w ypadek, przewidziany art. 102 k.p.c., jeśli związana jest z mającym usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy dochodzeniem roszczenia (postanowienie S N z 22 kwietnia 2010 r., II CZ 22/10, niepubl.), ocena, czy w sprawie zachodzi „wypadek szczególnie uzasadniony”, zależy od swobodnej decyzji sądu (por. postanowienie SN z 13 grudnia 2007 r., I CZ 110/07, niepubl.), nie może jednak być dowolna; powinna uwzględniać wszystkie okoliczności, które mogą mieć wpływ na jej podjęcie (postanowienie S N z 11 lutego 2010 r., I CZ 112/2009, LexPolonica nr 2471114, niepubl.), art. 102 k.p.c. ma zastosowanie, gdy rozstrzygnięcie spor u nastąpiło w yłącznie na podstawie, którą sąd uwzględnił z urzędu (postanowienie SN z 19 sierpnia 2010 r., IV CZ 50/2010, LexPolonica nr 2451976, OSNC 2011, nr 3, poz. 34).

Zasadę zawinienia w yrażoną w art. 101 k.p.c. sąd może zastosować, gdy pozwany w ykaże, że nie dał powodu do wytoczenia sprawy oraz uzna powództwo przy pierwszej czynności procesowej. Ocena z punktu widzenia pierwszej z w ymienionych przesłanek może w praktyce sądowej wywoływać wątpliw ości. Wydaje się, że w zakresie tej przesłanki mieszczą się przypadki wystąpienia z roszczeniem w ynikającym z zobowiązania, gdy termin spełnienia świadczenia nie został określony (np. żądanie z tytułu pożyczki, której termin zwrotu nie został określony), gdy wysokość świadczenia pieniężnego nie jest znana (np. powód wytoczył powództwo o zasądzenie zadośćuczynienia bez uprzedniego wezwania pozwanego do spełnienia świadczenia z tego tytułu). Koszty procesu, w którym strony zawarły ugodę sądową, sąd powinien w postanowieniu o umorzeniu postępowania, które jest skutkiem procesow ym zawarcia ugody sądowej (art. 355 § 1 k.p.c.), znieść (np. „znosi wzajemnie pomiędzy stronami koszty procesu” ) tylko w tedy, gdy nie zostały one objęte ugodą (art. 104 k.p.c.). Jeśli strony w ugodzie porozumiał y się także w zakresie kosztów procesu, sąd w postanowieniu o umorzeniu postępowania nie zamieszcza żadnego rozstrzygnięcia o kosztach procesu, powinien natomiast - zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. - orzec z urzędu o zwrocie połowy opłaty (np. „zwraca powodowi kwotę 1000 zł tytułem połowy opłaty uiszczonej w znakach opłaty sądowej” ). Od współuczestników sporu sąd zasądza koszty procesu w częściach r ównych, może jednak nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego z nich, jeżeli pod tym względem zachodzą znaczne różnice (ar t. 105 § 1 k.p.c.), od współ uczestników zaś solidar nie odpowiadających co do istoty sprawy sąd zasądza koszty pr ocesu rów nież solidar nie (art. 105 § 2 k.p.c.). Przy zasądzaniu kosztów procesu od osób odpowiadających in solidum jednak stosuje się ar t. 105 § 2 zd. pierwsze k.p.c., przewidujący solidarny obowiązek zwrotu kosztów (tak uchwała SN z 7 kwietnia 1975 r., III CZP 6/75, LexPolonica nr 325464, OS NCP 1976, nr 2, poz. 27).

C. Zwrot kosztów w postępowaniu nieprocesowym

W postępowaniu nieprocesow ym każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie (art. 520 k.p.c.), co oznacza, że każdego z nich obciążają koszty dokonanej przez niego czynności oraz czynności podjętej w jego interesie. Jeśli żaden z uczestników postępowania nie zgłosił wniosku o zasądzenie kosztów postępowania, nie ma podstaw do orzekania o nich przez zamieszczenie w postanowieniu rozstrzygającym istotę spraw y, że każdy z uczestników postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie . Zamieszczenie takiego stwier dzenia w sentencji orzeczenia nie jest r ozstrzygnięciem o kosztach, lecz zbędnym powtórzeniem ogólnej zasady ustanowionej w ar t. 520 § 1 k.p.c. Od reguły tej występują wyjątki (art. 520 § 2 i 3 k.p.c.), a mianowicie, gdy uczes tnicy są w różnym stopniu zainteresowani w ynikiem postępowania lub gdy ich interesy są sprzeczne. Odstępując od zasady w yrażonej w art. 520 § 1 k.p.c., sąd może: 1) stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub kosztami obciążyć jednego z uczestników (§ 2), 2) włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika (§ 3); wyjątek ten ma odpowiednie zastosowanie, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie (art. 520 § 3 zd. drugie k.p.c.). Podstawą stosunkowego rozdzielenia kosztów nie będzie, jak ma to miejsce w procesie (art. 100 k.p.c.), porów nanie zakresu ostatecznego uwzględnienia żądań, lecz różny stopień zainteresowania uczestników wynikiem postępowania lub sprzeczność interesów. Przepisy ar t. 520 k.p.c., które w orzecznictwie sądów nie są jednakowo stosowane, Sąd Najwyższy zinterpretował w postanowieniach z 19 listopada 2010 r., III CZ 46/2010, LexPolonica nr 2456223 (OSNC 2011, nr 7-8, poz. 88) i III CZ 47/10 (niepubl.), podkreślając, że w yszczególnienie sytuacji, w któr ych interesy uczestników postępowania nieprocesowego są sprzeczne, a więc tych sytuacji, o któr ych mowa w ar t. 520 § 2 i 3 k.p.c., nie jest możliwe. Można jednak przyjąć, że w sprawach tzw. działowych, do których należy także sprawa o podział majątku wspólnego, nie występuje sprzeczność interesów między tymi uczestnikami (współwłaścicielami, spadkobiercami), którzy domagają się podziału (zniesienia współwłasności, działu spadku, podziału majątku wspólnego), niezależnie od tego, jaki sposób dokonania podziału proponują i jakie wnioski składają w tym względzie. Za przyjęciem takiego stanowiska - jak trafnie podniósł Sąd Najwyższy przemawia okoliczność, że stan współwłasności (wspólności praw) ma charakter tymczasow y, w związku z czym każdy współwłaściciel ma prawo - jeżeli nie zostało ono umow nie w yłączone -

żądania zniesienia tego stanu (por. art. 210 i 1035 k.c. oraz art. 46 k.r.o.). Prawo to - jego wielkość, moc i skuteczność - nie zależy od wielkości udziału, zakresu posiadania rzeczy wspólnej, rozmiaru roszczeń z tytułu spłat i dopłat etc. Interesy osób domagających się uwzględnienia w niosku w postępowaniu o zniesienie współwłasności (dział spadku, podział majątku wspólnego) są zatem wspólne i niesprzeczne. Podobnie jest np. w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, w któr ych zazwyczaj interes wszystkich uczestników jest zbieżny, oczekują bowiem na orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku, niezależnie od tego, czy sami - i w jakim udziale - dziedziczą spadek. Różne udziały w spadku lub w sprawach o podział - we wspólności mogą natomiast rzutować na stopień zainteresowania w wyniku postępowania, o któr ym mowa w art. 520 § 2 k.p.c. Wniesienie apelacji od orzeczenia sądu pierwszej instancji o podziale majątku wspólnego przez uczestnika, któr y kwestionuje sposób podziału, nie stwarza więc sprzeczności jego interesów z interesem innego uczestnika akceptującego ten podział oraz niewnoszącego apelacji; nie uzasadnia więc obciążenia skarżącego kosztami postępowania apelacyj nego (powołane wyżej postanowienie S N z 19 listopada 2010 r., III CZ 46/2010, LexPolonica nr 2456223). Jednak w sytuacji, gdy w sprawie o podział majątku wspólnego zgłoszone zostało, przy sprzeciwie dr ugiego uczestnika postępowania, żądanie ustalenia nier ównych udziałów w tym majątku, powstaje opozycja interesów, która zostaje przeniesiona do postępowania apelacyjnego w razie zaskarżenia orzeczenia rozstrzygającego istotę sprawy. Uzasadnia to przyjęcie „sprzeczności interesów” w rozumieniu art. 520 § 2 i 3 k.p.c. W podanym przykładzie w razie oddalenia apelacji usprawiedliwione jest zasądzenie kosztów postępowania apelacyj nego według reguły przewidzianej w art. 520 § 2 k.p.c. (powołane w yżej postanowienie SN z 19 listopada 2010 r., III CZ 47/10). W postępowaniu nieprocesow ym są rów nież rozpoznawane sprawy, w których interesy uczestników są sprzeczne. Jest tak zazwyczaj np. w sprawach o stwierdzenie nabycia własności rzeczy przez zasiedzenie, o ustanowienie sł użebności albo w niektórych sprawach o ubezwłasnowolnienie lub z zakresu prawa rodzinnego; w sprawach tych powstaje w yraźna kontradykcja co do oczekiwanego wyniku spraw y, gdyż wnioskodawca oczekuje uwzględnienia wniosku, a będący w opozycji uczestnik jego oddalenia (por. orzeczenie S N z 3 grudnia 1959 r., 2 CR 859/58, LexPolonica nr 323261, OSN 1961, nr II, poz. 45). Jeżeli jeden z uczestników zgłosił wniosek o zasądzenie kosztów postępowania, a sąd nie znalazł podstaw do stosowania wyjątkowych reguł przewidzianych w art. 520 § 2 i 3 k.p.c., to powinien taki wniosek oddalić w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie (z reguły będzie to postanowienie rozstrzygające istotę spraw y). Za błędną należy uznać praktykę orzekania w takiej sytuacji o wzajemnym zniesieniu kosztów postępowania lub o poniesieniu kosztów postępowania przez każdego uczestnika stosownie do jego udziału w sprawie lub pomijanie w ogóle orzeczenia o kosztach. Wzajemne znoszenie kosztów nie wchodzi w grę, gdyż unormowanie zawarte w art. 520 § 2 k.p.c., jako szczególne, w yklucza odpowiednie - przez art. 13 § 2 k.p.c. - stosowanie art. 100 k.p.c. Używanie z kolei formuły „każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane z jego udziałem w sprawie” nie stanowi rozstrzygnięcia o zgłoszonym przez uczestnika żądaniu ich zasądzenia. Jeśli sąd uzna, że brak podstaw do zasądzenia kosztów na rzecz uczestnika, któr y takie żądanie zgłosił, to powinien „wniosek oddalić”. Podstawą takiego rozstrzygnięcia jest stwier dzenie, że nie został y spełnione przesłanki przewidziane w ar t. 520 § 2 lub 3 k.p.c., a tylko w przypadku ich wystąpienia wniosek o zasądzenie kosztów postępowania nieprocesowego może być uwzględniony. W sytuacji zgłoszenia wniosku o zasądzenie kosztów nie jest też właściwym rozwiązaniem pominięcie rozstrzygnięcia o kosztach. Orzeczenie takie, jako niepełne, w razie zgłoszenia stosownego wniosku wymagałoby w ydania postanowienia uzupełniającego (art. 351 § 1 i 3 oraz ar t. 108 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

7. Czynności referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach

Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach zostały powierzone także referendarzom sądowym, którzy między innymi wykonują czynności związane z w ydanym przez sąd rozstrzygnięciem o kosztach procesu, a także orzekają o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 471 k.p.c. referendarz sądowy w zakresie powierzonych mu czynności ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Koncentrując uwagę na zadaniach referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach (więcej o czynnościach referendarza

sądowego - por. rozdział X IX, 7), przede wszystkim należy zwrócić uwagę na art. 108 § 1, art. 108 1 i 109 § 2 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami organem rozstrzygającym o kosztach procesu jest sąd. Rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia, którego treść z reguły stanowi kolej ny punkt sentencji orzeczenia kończącego sprawę w instancji (ar t. 108 § 1 zd. pierwsze k.p.c.), może jednak przybrać także formę odrębnego postanowienia uzupełniającego, wydanego na podstawie art. 351 § 3 k.p.c. (por. rozdział XVIII, 2, F). Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu w ysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika, będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentow ym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i roz strzygnięcia (art. 109 § 2 k.p.c.). Sąd jednak może rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wy liczenie ich referendarzowi sądowemu (art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c.). Na postanowienie, w któr ym sąd jedynie określił zasady ponoszenia przez strony kosztów procesu - podobnie jak na postanowienie w przedmiocie zwrotu kosztów przysługuje zażalenie (ar t. 394 pkt 9 k.p.c.). Dokonując wykładni ar t. 108 § 1 zd. drugie k.p.c., należy mieć na względzie ar t. 109 § 2 k.p.c. W świetle uregulowań przyjętych w obu przepisach nie wydaje się, aby kryteria decydujące o w ysokości przyznanych stronie kosztów mogły być pozostawione referendarzowi sądowemu. Kompetencje referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach procesu bowiem zostały ograniczone tylko do w ydania postanowienia, w którym zostanie dokonane szczegółowe w yliczenie kosztów obciążających strony, zgodnie nie tylko z zasadą poniesienia ich przez strony, ale także kryteriami mającymi wpł yw na ich w ysokość - wskazanymi przez sąd w postanowieniu wydanym na podstawie art. 108 § 1 zd. dr ugie k.p.c. (postanowienie sądu w takim przypadku może brzmieć: „zasądza od pozwanego na rzecz powoda koszty procesu

według zasady stosunkowego ich rozdzielenia, przyjmując, że koszty pełnomocnika powoda powinny wynieść 75% podwójnej stawki minimalnej, natomiast pełnomocnika pozwanego - 150% stawki minimalnej”). Jeżeli postanowienie w ydane na podstawie art. 108 § 1 zd. drugie k.p.c. sąd będzie uzasadniał (wpł ynęła zapowiedź zażalenia bądź zostało wniesione w apelacji lub odrębnie zażalenie na postanowienie rozstrzygające o kosztach), powinien szczegółowo przedstawić powody zastosowania wskazanej zasady, według której nastąpi wyliczenie kosztów, oraz powinien wyjaśnić, jakimi kierował się kr yteriami (wymienionymi w art. 109 § 2 k.p.c.). Postanowienie referendarza sądowego, o któr ym mowa w ar t. 108 § 1 in fine k.p.c., powinno mieć na przykład następującą treść: „wysokość zasądzonych na rzecz powoda - na podstawie

postanowienia Sądu Rejonowego w Zgierzu z …, sygn. akt I C 999/05 - kosztów procesu wynosi 2125 (dwa tysiące sto dwadzieścia pięć) zł i wynika z następującego wyliczenia …” - por. sposób

1) 2) 3) 4) 5) 6)

rozliczenia kosztów wskazany w pkt 6, B. Na postanowienie takie przysługuje skarga (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 39823 § 1 k.p.c.). W przypadku gdy referendarz sądowy w ydaje nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, „przyznaje też koszty”. Zgodnie z ar t. 39822 § 1 w zw. z ar t. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c. skarga przysługuje także na postanowienie o „kosztach przyznanych w nakazie zapłaty”, chodzi więc zarów no o koszty procesu, jak i o koszty sądowe. Zupełnie inaczej przedstawiają się kompetencje referendarza sądowego w zakresie orzekania o kosztach sądowych. Zgodnie z regulacjami zawartymi w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w ustawie z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.), do czynności referendarza sądowego, jeżeli nie dokonał ich sąd, należy w ydanie: zarządzenia o zwrocie opłaty (art. 82 u.k.s.c.), postanowienia o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia od kosztów sądow ych (art. 118 u.k.s.c.), postanowienia o sprostowaniu lub w ykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostowa nia lub w ykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów (art. 398 22 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.), postanowienia o przyznaniu i ustaleniu należności świadków, biegł ych, tłumaczy i stron (ar t. 93 ust. 1 u.k.s.c.), zarządzenia o odroczeniu lub rozłożeniu na raty należności sądow ych (art. 125 u.k.s.c.), postanowienia o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 398 22 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.).

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Środkiem prawnym na postanowienie referendarza sądowego o kosztach procesu orzeczonych w nakazie upominawczym oraz na zarządzenie i postanowienie w ydane w przedmiocie kosztów sądowych jest skarga, która przysł uguje na: zarządzenie o zwrocie opłaty (art. 398 22 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.), postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (art. 398 22 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.), postanowienie o sprostowaniu lub w ykładni orzeczenia lub postanowienia o odmowie sprostow ania lub w ykładni orzeczenia w przedmiocie kosztów wydanego przez referendarza (art. 398 22 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 8 k.p.c. i art. 118 u.k.s.c.), postanowienie o przyznaniu wynagrodzenia biegłemu (ar t. 398 22 § 1 w zw. z ar t. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. i art. 93 ust. 1 u.k.s.c.), zarządzenie w sprawie odroczenia lub rozłożenia na raty należności sądow ych, tj. nieuiszczonych kosztów sądow ych (art. 125 w zw. z art. 119 u.k.s.c.), postanowienie o kosztach sądowych przyznanych w nakazie zapłaty (art. 39822 § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 9 i art. 3531 § 2 k.p.c.). Skargę wnosi się do sądu, w którym w ydano zaskarżone postanowienie (zarządzenie) w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia (zarządzenia) referendarza sądowego (ar t. 39822 § 1 zd. drugie i § 4 k.p.c.). Skarga podlega opłacie w w ysokości opłaty od wniosku o w ydanie orzeczenia, nie więcej jednak niż 100 zł (ar t. 25 ust. 2 u.k.s.c.). Skargę wniesioną po terminie lub nieopłaconą sąd odrzuca (art. 398 22 § 5 k.p.c.). Na postanowienie o odrzuceniu skargi przysługuje zażalenie do sądu dr ugiej instancji (art. 394 § 1 pkt 12 k.p.c.). W razie wniesienia skargi orzeczenie referendarza sądowego - zgodnie z ogólną zasadą - traci moc, a sąd rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 39822 § 2 i 3 k.p.c. w brzmieniu ustalonym przez ustawę z 16 wrzesnia 2011 r.). Przepisy szczególne zawar te są w art. 39823 § 1 i 2 k.p.c., zgodnie z którymi wniesienie skargi na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu (w przypadku kosztów pr ocesu chodzi o postanowienia w ydane na podstawie art. 108 § 1 in fine oraz art. 3531 § 2 k.p.c.) wstrzymuje jego wykonalność. Rozpoznając skargę, sąd, do którego została wniesiona, orzeka jako sąd dr ugiej instancji, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu. Po rozpoznaniu skargi sąd ten wydaje postanowienie, w któr ym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo je zmienia (art. 398 23 § 1 i 2 k.p.c.). Postanowienie takie, jako że nie zostało w ydane „w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji”, podlega zaskarżeniu - w świetle art. 3942 § 1 k.p.c., znowelizowanego ustawą z 16 września 2011 r. - zażaleniem do innego składu sądu drugiej instancji. Na temat skargi na orzeczenia referendarza sądowego wydawane także w innych sprawach por. rozdział X IX, 7.

ROZDZIAŁ XI

Czynności procesowe 1. Pisma procesowe Stosując kr yterium podmiotowe, czynności procesowe należy podzielić na: czynności procesowe uczestników postępowania oraz czynności procesowe organów procesowych. Uczestnicy postępowania, realizując upraw nienia procesowe, składają sądowi oświadczenia woli w ywołujące skutki procesowe (np. cofnięcie pozwu prowadzące do umorzenia postępowania) bądź składają oświadczenia wiedzy zawierające informację o faktach (np. twier dzenia będące podstawą faktyczną powództwa czy też przyznanie faktu przez przeciw nika procesowego). Czynności procesowe, aby były ważne, muszą być dokonane przez podmiot mający zdolność procesową (por. rozdział VII, 2), w terminach przewidzianych w prawie procesow ym oraz w odpowiedniej formie. Jeśli strona składa wnioski i oświadczenia poza rozprawą, czyni to w pismach procesowych (art. 125 § 1 k.p.c.). Pisma procesowe składane są w celu wszczęcia postępowania (pozew, wniosek) lub w toku postępowania (np. odpowiedź na pozew, wniosek dowodowy). Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się na urzędowych for mularzach lub za pomocą

systemu teleinfor matycznego (drogą elektroniczną) lub na infor matycznych nośnikach danych (por. uwagi niżej). Pismo procesowe powinno odpowiadać ogólnym w ymaganiom formalnym, określonym w art. 126 k.p.c., a ponadto powinno spełniać warunki przewidziane dla określonego, szczególnego rodzaju pisma procesowego (np. pozwu, skargi kasacyjnej). Wy magania ogólne pisma procesowego został y wskazane w art. 126 § 1 k.p.c. Pierwsze pismo procesowe powinno ponadto spełniać warunki określone w art. 126 § 2 k.p.c., któr y stanowi, że gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustaw owych i peł nomocników oraz przedmiotu sporu, pisma zaś dalsze - sygnaturę akt. Do pisma należy dołączyć pełnomocnictwo, jeśli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa (ar t. 126 § 3 k.p.c.). Wymagania tego nie stosuje się do pism wnoszonych w elektronicznym postępow aniu upominawczym (art. 126 § 31 k.p.c.). Pismo procesowe przygotowawcze (ma na celu przygotowanie rozprawy) powinno podawać zwięźle stan sprawy, wypowiadać się co do twierdzeń strony przeciwnej i dowodów przez nią powołanych, wskazywać dowody, które mają być przedstawione na rozprawie (art. 127 k.p.c.). Do pisma procesowego należy dołączyć jego odpis oraz odpisy załączników dla uczestników postępowania, a ponadto, jeżeli w sądzie nie złożono załączników w or yginale, po jednym odpisie każdego załącznika do akt sądow ych. Wymagania tego nie stosuje się w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 128 k.p.c.). Pisma procesowe o szczególny m charakterze powinny spełniać dodatkowo wymagania określone przykładowo w następujących przepisach: 1) pozew - art. 187 k.p.c.; 2) wniosek wszczynający postępowanie nieprocesowe - ar t. 511 § 1 k.p.c., przy czym w odniesieniu do poszczególnych rodzajów spraw wniosek powinien spełniać warunki określone w przepisach: - wniosek o uznanie za zmarłego - art. 529 k.p.c., - wniosek o zniesienie współwłasności - art. 617 k.p.c., - wniosek o ustanowienie drogi koniecznej - art. 626 k.p.c., - wniosek o dokonanie w pisu w księdze wieczystej - art. 6262 k.p.c., - wniosek o dział spadku - art. 680 k.p.c., - wniosek o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego - art. 693 k.p.c.; 3) sprzeciw od wyroku zaocznego - art. 344 § 2 k.p.c.; 4) zarzuty od nakazu zapłaty - art. 493 § 1 i 2 k.p.c.; 5) sprzeciw od nakazu zapłaty - 503 k.p.c.; 6) sprzeciw w europejskim postępowaniu nakazowym - art. 16 rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 gr udnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE 2006 L 399/1) w zw. z art. 50519 § 1 k.p.c.; 7) sprzeciw w elektronicznym postępowaniu upominawczym - art. 50535 k.p.c. 8) apelacja - art. 368 § 1 i 2 k.p.c.; 9) apelacja w postępowaniu uproszczonym - ar t. 5059 k.p.c.; 10) apelacja w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń - ar t. 5059 w zw. z art. 50527 § 1 k.p.c.; 11) zażalenie - ar t. 394 § 3 k.p.c.; 12) skar ga kasacyjna - art. 3984 k.p.c.; 13) skar ga o wznowienie postępowania - art. 409 k.p.c.; 14) skar ga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia - ar t. 4245 § 1 k.p.c. Pisma procesowe, które wszczynają postępowanie w sprawach wpadkowych, również powinny spełniać dodatkowe warunki formalne, przykładowo: we wniosku o w yłączenie sędziego należy podać przyczynę wyłączenia (art. 50 § 1 k.p.c.), we wniosku o przywrócenie uchybionego terminu procesowego należy podać okoliczności uprawdopodobniające przyczynę uchybienia i dokonać uchybionej czynności (ar t. 169 § 2 i 3 k.p.c.). Niektóre pisma procesowe w postępowaniu uproszczonym (ar t. 505 2 k.p.c.), rejestrow ym (ar t. 1 694 k.p.c. i ar t. 19 ust. 2 ustaw y z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądow ym, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 160, poz. 1186 ze zm. oraz art. 39 ust. 2 ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.), wieczystoksięgowym (art. 6262 § 1 k.p.c.) oraz w sprawach, o któr ych mowa w art. 1871 k.p.c., a także w europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych składa się na urzędowych for mularzach.

W postępowaniu uproszczony m pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe powinny być sporządzone na urzędowych formularzach (art. 5052 k.p.c.). Jeśli w postępowaniu tym został wydany nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu nakazow ym lub nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu upominawczym, pozwany, wnosząc od takich nakazów zapłaty odpowiednio zarzuty lub sprzeciw, powinien sporządzić je na urzędow ym formularzu (ar t. 493 § 2, art. 503 § 2 k.p.c.). Uwzględniając regulację przyjętą w art. 204 § 3 k.p.c., uznać należy, że w postępowaniu uproszczonym powinien zostać zastosowany formularz urzędowy także przy w noszeniu pozwu wzajemnego. Pozew na formularzu obowiązuje także w sprawach wymienionych w art. 1871 k.p.c. Jeżeli przepis szczególny tak stanowi, pisma procesowe wnosi się za pomocą systemu teleinfor matycznego (drogą elektroniczną) lub na infor matycznych nośnikach danych. Przepisy te zawarte są w ar t. 50528 - 50537 dotyczących elektr onicznego postępowania upominawczego (por. rozdział XX, 9) oraz art. 1872 k.p.c., zgodnie z którym w sprawach wymienionych w ar t. 1871 k.p.c. pozew wnosi się na informatycznych nośnikach danych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi.

2. Usuwanie braków formalnych pism procesowych

Usuwanie braków formalnych pism w sprawach rejestrowych i wieczystoksięgow ych zważywszy na odmienność regulacji zawartych w aktach prawnych poza Kodeksem postępowania cywilnego - w ymagałoby odrębnego, szerokieg o opracowania. Z tego względu zostanie pominięte. Jeżeli pismo procesowe dotknięte jest brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie mu dalszego biegu, przewodniczący (art. 130 i nast. k.p.c.) lub referendarz sądowy (art. 1305 k.p.c.) przeprowadzają postępowanie (nazywane przez praktyków „naprawczym”), w ramach którego braki pisma procesowego mogą być usunięte. Braki mogą polegać na: a) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesow ych zwykłych, b) niezachowaniu wymagań formalnych pism procesowych szczególnych (podane przykładowo w yżej w pkt 1), c) niezastosowaniu formularza bądź niezachowaniu warunków formalnych określonych dla pism wnoszonych na formularzu, d) niezastosowaniu obowiązku wniesienia pisma na informatycznym nośniku danych, e) niezachowaniu przy w noszeniu pisma procesowego przymusu adwokacko-radcowskiego, f) nieuiszczeniu opłaty sądowej od pisma podlegającego opłacie. Ad a. Jeżeli pismo procesowe nie speł nia wymagań formalnych (art. 126 i nast. k.p.c.) i mają one taki charakter, że pism o procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu, przewodniczący lub referendarz sądow y wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia lub uzupełnienia pisma w terminie tygodniow ym (ar t. 130 k.p.c.). W skierowanym do strony wezwaniu o usunięcie braków formalnych pisma należy zamieścić pełny tekst zarządzenia przewodniczącego ze wskazaniem terminu w ykonania i pouczeniem o skutkach niewykonania zarządzenia. Ter min tygodniowy przewidziany w ar t. 130 k.p.c., ponieważ jest terminem ustawow ym, nie może być przez przewodniczącego (referendarza sądowego) ani skrócony, ani przedłużony. W razie jego uchybienia może być na podstawie art. 168 k.p.c. przywrócony (por. rozdział XII, 2, A i C). Zgodnie z § 107 ust. 1 i 2 reg. sąd., jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym, a z jego treści w ynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przekazać innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału wyznacza posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków formalnych pisma, chyba że bez ich usunięcia nie można wydać postanowienia w przedmiocie odrzucenia pisma lub przekazania sprawy. W takim wypadku nie wzywa się do uiszczenia opłat sądow ych, nie rozpoznaje w niosku o przyznanie zwolnienia od kosztów sądow ych, chyba że składający pismo wniósł środek odwoławczy od postanowienia o odrzuceniu pisma lub przekazaniu sprawy, ani nie sprawdza się wartości przedmiotu sporu, chyba że od tej wartości zależy właściwość sądu. Jeżeli pismo wymaga poprawienia lub uzupełnienia, a ponadto nie jest należycie opłacone, należy wezwanie do usunięcia określonych braków pisma i uiszczenia opłat objąć jednym zarządzeniem (§ 108 reg. sąd.). Jeżeli zarządzenie dotyczy pisma wszczynającego postępowanie (pozew, wniosek), zamieszcza się je na oddzielnej karcie dołączonej do akt bezpośrednio przed tym pismem (§ 27 instr. sąd.). Zarządzenie przewodniczącego (referendarza sądowego), w części obejmującej wezwanie do usunięcia braków formalnych pozwu oraz braku należnej od niego opłaty

sądowej, powinno przybrać taką na przykład treść: „na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. wezwać

powoda, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania, pod rygorem zwrotu pozwu, uzupełnił go przez złożenie odpisu pozwu, a ponadto uiścił opłatę sądową w kwocie 1 00 zł”. -

-

-

-

W orzecznictwie przyjmuje się, że zachodzi podstawa do zastosowania art. 130 § 1 k.p.c., jeżeli pismo dotknięte jest brakiem: określenia strony pozwanej, a także jej adresu, określenia war tości przedmiotu sporu, okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, pełnomocnictwa, odpisów pism procesowych, a w w ypadku pozwu - w liczbie odpowiadającej liczbie pozwanych. Odnosząc się do niejednolicie rozstrzyganej kwestii, czy niewskazanie w pozwie (wniosku) w ogóle dowodów na poparcie przytoczonych okoliczności jest brakiem formalnym pisma, należy odpowiedzieć przecząco. Wprawdzie za odpowiedzią twierdzącą przemawiać mogłoby uregulowanie przyjęte w ar t. 126 § 1 pkt 3 k.p.c., jednakże pamiętać należy, że do sądów wpływają także sprawy, w któr ych okoliczności faktyczne nie są sporne między stronami. W sprawach tych istnieje możliw ość wydania wyroku bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (art. 229 k.p.c.). Wezwanie powoda do wskazania dowodów zatem może nastąpić dopiero po złożeniu przez pozwanego odpowiedzi na pozew, gdy okaże się, że okoliczności faktyczne są między stronami spor ne. Podstawą takiego wezwania jednak nie będzie art. 130 k.p.c., lecz art. 208 k.p.c. Nie są brakami for malny mi pisma uniemożliwiającymi nadanie mu biegu (art. 130 k.p.c. nie ma zastosowania): mylne oznaczenie pisma (błędna nazwa), o charakterze pisma bowiem decyduje nie jego nazwa, lecz treść i cel w niesienia (ar t. 130 § 1 zd. drugie k.p.c.); pismu nazwanemu np. skargą należy nadać bieg jako pozwowi, jeśli z jego treści wynika, że taki jest jego charakter; oczywiste niedokładności, które pozwalają w sposób niebudzący wątpliwości odczytać rzeczywiste intencje strony, choć złożone przez nią pismo odbiega od przyjętych wzorów; pominięcie uczestników we w niosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego, skoro sąd zobligowany jest z urzędu do ustalenia kręgu osób zainteresowanych w sprawie i wezwania ich do udziału (art. 510 § 2 k.p.c.); pominięcie daty sporządzenia, skoro o w ywołaniu skutków procesowych decyduje nie data jego sporządzenia, lecz data złożenia pisma w sądzie lub nadania w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego; drobne niedokładności, omył ki liczbowe itp. Nie wszczyna się postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c., mimo że pismo dotknięte jest brakami, gdy: wpłynęło do sądu niewłaściwego, podlega odrzuceniu, braki usuwane są w innym trybie niż przewidziany w ar t. 130 k.p.c. (por. rozdział XX, 1, dotyczący stosowania instytucji wstępnego badania sprawy oraz czynności wyjaśniających w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych). W dwóch pierwszych wypadkach przewodniczący wydziału w yznaczy posiedzenie niejawne w celu wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie przekazania sprawy innemu sądowi lub odrzucenia pozw u, chyba że pismo dotknięte jest takimi brakami, bez których usunięcia nie można wydać w ymienionych postanowień (§ 107 reg. sąd.). Według § 110 ust. 1 i 2 reg. sąd. w sprawach, w któr ych możliwe jest tylko łączne rozpoznanie zgłoszonych roszczeń, w razie nieusunięcia braków formalnych pisma dotyczącego jednego z nich zwrotowi podlega całe pismo. W innych przypadkach pismo zwraca się z doręczeniem stronie odpisu zarządzenia o jego zwrocie, chyba że zarządzenie o zwrocie pisma podlega zaskarżeniu. W takim przypadku zwrotu pisma dokonuje się po doręczeniu i uprawomocnieniu się tego zarządzenia. Jeśli w wyznaczonym terminie wezwany nie uzupełnił stwierdzonych braków, przewodniczący (referendarz sądow y) na podstawie ar t. 130 § 2 k.p.c. w ydaje zarządzenie o zwrocie pisma. Zarządzenie dotyczące zwrotu pozwu (w niosku nieprocesowego) doręcza się wraz z uzasadnieniem (zarządzenie jest zaskarżalne - art. 394 § 1 i art. 39822 § 1 k.p.c.) tylko powodowi (art. 130 § 4 k.p.c.). Przy doręczeniu odpisu zarządzenia o zwrocie pozwu (w niosku nieprocesowego) nie zwraca się tych pism. Podlegają one zwrotowi dopiero po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrocie. Jeżeli nie zostało w ykonane zarządzenie wzywające do opłacenia, poprawienia lub uzupełnienia pisma w części dotyczącej tylko niektór ych żądań, zwrot pozwu (w niosku) dotyczy tylko tej części (np. „zwraca pozew w części dotyczącej żądania zasądzenia kwoty 10 000 zł” ). Jest to więc zwrot

symboliczny, pozew bowiem pozostaje w aktach sprawy i otrzyma bieg w części niedotkniętej brakami formalnymi, a stronie zostanie doręczony tylko odpis zarządzenia. Zgodnie z § 109 reg. sąd., gdy pomimo wezwania pismo nie zostało w zakreślonym terminie opłacone, popraw ione lub uzupełnione i nie może otrzymać biegu co do niektórych żądań, przewodniczący w ydziału nadaje bieg pismu w części, co do której nie zachodzą przeszkody formalne. Zwrotu pozostałej części pisma dokonuje się przez doręczenie stronie odpisu zarządzenia. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu, natomiast pismo poprawione lub uzupełnione w terminie w ywołuje skutki od chwili jego w niesienia (art. 130 § 2 i 3 k.p.c.). Na przykład pozew wniesiony 1 lutego wywoła w tej dacie skutki materialnoprawne i procesowe, mimo że braki formalne pozwu zostaną uzupełnione w terminie tygodniowym w yznaczonym na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Jeśli powód uzupełnił braki formalne pozwu po terminie i zażądał, aby nadać pozwowi dalszy bieg, to przewodniczący po uprawomocnieniu się zarządzenia o zwrocie pozwu powinien zarządzić zakreślenie numeru sprawy oraz wpisanie jej pod nowy numer z zaznaczeniem na pozwie, że datą jego wniesienia jest data uzupełnienia braków. Najistotniejszym skutkiem wytoczenia powództwa jest skutek materialnoprawny w postaci przerwy biegu terminów przedawnienia, zasiedzenia, a także terminów zawitych. Jeśli dochodzone roszczenie np. przedaw niało się 5 lutego, to pozew wniesiony 1 lutego spowo dowałby przerwę biegu przedawnienia, jeżeli jego braki zostały uzupeł nione w wyznaczonym terminie tygodniow ym, natomiast pozew uzupełniony po tym terminie skutku tego nie wywołał. Ad b. W postępowaniu mającym na celu usunięcie braków formalnych szczególnych pism procesowych stosuje się albo art. 130 § 1 k.p.c. (np. w przypadku pozwu, por. też rozdział XIX), albo przepisy poświęcone takim pismom (np. art. 398 6 § 1 k.p.c. dotyczący skargi kasacyj nej). Ad c. Niektóre pisma procesowe w postępowaniu uproszczon ym (art. 5052 k.p.c.), rejestrow ym (art. 6941 k.p.c., art. 19 ust. 2 ustaw y z 20 sierpnia 1997 r. o Krajow ym Rejestrze Sądowym, art. 39 ust. 2 ustaw y z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), wieczystoksięgowym (art. 6262 § 1 k.p.c.) oraz w sprawach, o któr ych mowa w art. 1871 k.p.c., a także w europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych składa się na urzędow ych formularzach. Jak j uż zaznaczono, postępowanie dotyczące usuwania braków formalnych w sprawach rejestrowych i wieczystoksięgow ych - zważywszy na odmienność regulacji, zawartych w aktach prawnych poza Kodeksem postępowania cywilnego - w ymagałoby odrębnego opracowania, z tego względu zostanie pominięte. W postępowaniu uproszczony m pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw o d wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe powinny być sporządzone na urzędow ych formularzach (ar t. 5052 k.p.c.). Jeśli w postępowaniu tym został wydany nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu nakazowym lub nakaz zapłaty na podstawie przepisów o postępowaniu upominawczym, pozwany, wnosząc odpowiednio zarzuty lub sprzeciw, powinien sporządzić je na urzędowym formularzu (art. 493 § 2, art. 503 § 2 k.p.c.). Uwzględniając regulację przyjętą w art. 204 § 3 k.p.c., należy uznać, że w postępowaniu upr oszczonym powinien zostać zastosowany formularz urzędowy także przy wnoszeniu pozwu wzajemnego. Pozew na formularzu obowiązuje także w sprawach w ymienionych w art. 1871 k.p.c. Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 29 maja 2002 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępniania stronom urzędowych for mularzy pism procesowych w postępowaniu cywilny m (Dz.U. Nr 80, poz. 728 ze zm.) ustalił następujące ich wzor y:

„1) wzór formularza pozwu oznaczonego symbolem P dla pozwu w postępowaniu uproszczonym oraz pozwu w sprawach, o których mowa w art. 187 1 Kodeksu postępowania cywilnego, zwanego dalej , stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia, 2) wzór formularza danych uzupełniających stron oznaczonego symbolem DS dla załącznika do pism procesowych, w którym wskazuje się dane następnych stron lub dodatkowe dane stron już wskazanych, stanowiący załącznik nr 2 do rozporządzenia, 3) wzór pisma zawierającego wnioski dowodowe oznaczonego symbolem WD dla pisma procesowego, w którym zgłasza się dowody niewskazane w innych pismach, stanowiący załącznik nr 3 do rozporządzenia, 4) wzór formularza odpowiedzi na pozew oznaczonego symbolem OP dla pisma procesowego zawierającego odpowiedź na pozew w postępowaniu uproszczonym, stanowiący załącznik nr 4 do rozporządzenia,

5) wzór formularza pozwu wzajemnego oznaczonego symbolem PW dla pozwu wzajemnego w postępowaniu uproszczonym, stanowiący załącznik nr 5 do rozporządzenia, 6) wzór formularza sprzeciwu lub zarzutów oznaczonego symbolem SP dla sprzeciwu od wyroku zaocznego w postępowaniu uproszczonym, zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym oraz w sprawach, o których mowa w art. 1871 kodeksu, stanowiący załącznik nr 6 do rozporządzenia”.

Zgodnie z art. 1301 § 11 i 2 k.p.c. w razie niezastosowania formularza bądź niezachowania warunków formalnych określonych dla pisma (zw ykłego lub szczególneg o), które powinno zostać wniesione na formularzu, przewodniczący lub referendarz sądowy wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym, przesyłając stronie złożone pismo. W zarządzeniu zawierającym to wezwanie należy wskazać wszys tkie braki pisma oraz udzielić pouczenia, że w razie bezskutecznego upływ u terminu lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami pismo zostanie zwrócone zarządzeniem przewodniczącego, a w przypadku sprzeciwu od wyroku zaocznego, zarzutów od nakazu zapłaty oraz sprzeciw u od nakazu zapłaty sąd w yda postanowienie o odrzuceniu tych środków praw nych (np. „na podstawie art. 1301 § 11 k.p.c. wezwać

powoda, aby w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania złożył pozew na urzędowym formularzu - pod rygorem zwrotu pozwu” albo „przesłać powodowi złożony pozew, wezwać do jego uzupełnienia w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania przez wypełnienie pkt 4 formularza oraz pouczyć, że w razie bezskutecznego upł ywu terminu, pozew zostanie zwrócony” ).

W europejskim postępowaniu w sprawach transgranicznych, którym objęte jest europejskie postępowanie nakazowe (art. 505 15 - 50520 k.p.c.), oraz europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń (art. 505 21 - 50527 k.p.c.), pozew należy wnieść na for mularzach stanowiących załącznik do rozporządzeń regulujących oba te postępowania (por. r ozdział XX, 8). Ad d. Tryb obowiązujący przy usuwaniu braków pism w noszonych na urzędow ych formularzach stosuje się odpowiednio do pism, które powinny być w niesione na informa tycznych nośnikach danych (ar t. 1301 § 3 k.p.c.). Przepisy przewidujące w noszenie pism za pomocą systemu teleinformatycznego (dr ogą elektroniczną) lub na infor matycznych nośnikach danych zawarte są w art. 50528 - 50537 dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego oraz art. 1872 k.p.c., zgodnie z którym w sprawach w ymienionych w art. 1871 k.p.c. pozew wnosi się na informatycznych nośnikach danych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (por. rozdział XX, 9). Ad e. Zgodnie z art. 871 k.p.c. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, a także w przypadku czynności procesowych (m.in. wnoszenia pism) związanych z tym postępowaniem, ale dokonywanych przed sądem niższej instancji, obowiązuje - z wyjątkami wskazanymi w § 2 i 3 zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych (tzw. przymus adwokacko-radcowski). Według art. 130 § 5 k.p.c. pisma procesowe sporządzone z naruszeniem art. 87 1 k.p.c. podlegają zwrotowi bez wzywania do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pisma nie podlega zaskarżeniu. Skar ga kasacyjna sporządzona z naruszeniem ar t. 871 k.p.c. podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 398 6 § 2 k.p.c.). Taki sam skutek nastąpi w przypadku odrzucenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 42412 k.p.c.). W razie odrzucenia tych skarg przez sąd drugiej instancji (w yjątkowo także przez sąd pierwszej instancji w przypadku skargi z ar t. 4241 k.p.c.) przysługuje zażalenie do Sądu Najw yższego (ar t. 3941 w zw. z art. 3986 § 2 in fine k.p.c. oraz art. 4246 § 3 k.p.c.). Ad f. Sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata. Nie żąda się opłaty od pisma, jeżeli już z jego treści w ynika, że podlega ono odrzuceniu (art. 1262 § 1 i 2 k.p.c.). Jakie pisma podlegają opłatom sądow ym, określają przepisy ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (por. rozdział X). Jeżeli wysokość opłaty zależy od wartości przedmiotu spor u lub wartości przedmiotu zaskarżenia należy tę wartość wskazać w złotych, zaokrąglając w górę do pełnego złotego, chyba że przedmiotem spraw y jest kwota pieniężna (ar t. 1261 k.p.c.). Postępowanie w przedmiocie usuwania braku polegającego na nieuiszczeniu od pisma należnej opłaty sądowej przebiega odmiennie w zależności od tego, czy strona w nosi je osobiście, czy też wnosi je zawodow y peł nomocnik strony, tj. adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy. W pierwszym przypadku ma zastosowanie art. 130 k.p.c. (por. uwagi w yżej w pkt a). W drugim przypadku, przy uwzględnieniu zastrzeżenia, że pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej wartości przedmiotu sporu, postępowanie przebiega zgodnie z art. 1302 § 1 i 2 k.p.c. Pismo nienależycie opłacone zostanie - bez wzywania do uzupełnienia tego braku - zwrócone zarządzeniem przewodniczącego lub referendarza sądowego. Jeśli w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia opłata zostanie uiszczona, pismo wyw ołuje skutek od

daty pierwotnego wniesienia (por. rozdział X, B). Ten tryb postępowania - po uchyleniu art. 1302 § 3 k.p.c. - nie ma zastosowania w przypadku pism zawierających środki zaskarżenia. Stanowisko takie potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/2010, LexPolonica nr 2284787 (OSNP 2011, nr 3-4, poz. 38), uznając, że nieopłacona skar ga kasacyjna złożona przez adwokata lub radcę prawnego po wejściu w życie ustawy z 5 gr udnia 2008 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571) podlega odrzuceniu w razie niewykonania zarządzenia wzywającego do opłacenia skargi (art. 398 6 § 2 k.p.c. w zw. z art. 130 § 1 k.p.c.). W elektronicznym postępowaniu upominawczym wniesienie pozwu bez opłaty (zarów no przez stronę osobiście, jak i przez zawodowego pełnomocnika procesowego) nie wywołuje skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu. Te go szczególnego uregulowania nie stosuje się, jeżeli powód jest zwolniony od kosztów sądowych z mocy prawa (art. 130 § 6 k.p.c.).

ROZDZIAŁ XII Doręczenia i terminy 1. Doręczenia A. Zasada oficjalności doręczeń W postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada oficjalności doręczeń, zgodnie z którą doręczeń dokonuje sąd z urzędu. Wyjątek od niej został przewidziany w art. 132 § 1-2 k.p.c., któr y stanowi, że w toku sprawy adwokaci, radcy prawni, rzecznicy patentowi oraz radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państw a doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesow ych z załącznikami. Do pisma procesowego wniesionego do sądu dołącza się dow ód doręczenia drugiej stronie odpisu albo dowód jego wysłania przesyłką poleconą. Pisma, do któr ych nie dołączono dowodu doręczenia albo dowodu wysłania przesyłką poleconą, podlegają zwrotowi bez wzy wania do usunięcia tego braku. Zasada doręczeń bezpośrednich obowiązuje w sprawach wszczętych 19 kwietnia 2010 r. i później. Obowiązek wzajemnego doręczania pism przez zawodowyc h pełnomocników nie dotyczy wniesienia pozwu wzajemnego, apelacji, skar gi kasacyjnej, zażalenia, sprzeciw u od wyroku zaocznego, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o zabezpieczenie powództwa, skargi o wznowienie postępowania, s kargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i skargi na orzeczenia referendarza sądowego, które należy złożyć w sądzie z odpisami dla strony przeciwnej. Doręczenie adresatowi może nastąpić także przez wręczenie mu pisma bezpośrednio w sekretariacie sądu. W sprawach wszczętych przed 19 kwietnia 2010 r., do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, stosuje się ar t. 132 k.p.c. w brzmieniu sprzed jego nowelizacji wprowadzonej ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektór ych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45). Oznacza to, że w sprawach wszczętych przed 19 kwietnia 2010 r. adw okaci i radcy prawni, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, nie mają obowiązku doręczania sobie nawzajem pism bezpośrednio za potwier dzeniem odbioru i oznaczeniem daty, aczkolwiek z takiego sposobu doręczania mogą korzystać. Jeżeli z takiego uprawnienia nie skorzystają, to powinni, zgodnie z zasadą oficjalności doręczeń, złożyć w sądzie pismo wraz z jego odpisami i załącznikami dla strony przeciwnej. W postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych reguła bezpośredniego doręczania stronie przeciwnej w toku postępowania odpisów pism wnoszonych przez stronę reprezentowaną przez zawodowego pełnomocnika dotyczy zarówno spraw wszczętych przed 19 kwietnia 2010 r., jak i spraw wszczętych po tej dacie. Zgodnie z art. 4799 § 1 k.p.c. w toku spraw y strona reprezentowana przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa jest obowiązana doręczać odpisy pism pr ocesowych z załącznikami bezpośrednio stronie przeciwnej, dołączając do pisma procesowego w niesionego do sądu dowód doręczenia drugiej stronie odpisu pisma albo dowód wysłania go przesyłką poleconą (por. wię cej rozdział XX, 3, B). Zasada ta nie dotyczy z oczywistych względów pozwu wzajemnego, apelacji, skargi kasacyj nej, zażalenia, sprzeciwu od wyroku zaocznego, sprzeciw u od nakazu zapłaty,

zarzutów od nakazu zapłaty, wniosku o udzielenie zabezpieczenia, skar gi o wznowienie postępowania, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a więc pism, któr ym sąd nadaje bieg po sprawdzeniu, czy odpowiadają warunkom przewidzianym w przepisach im poświęconych ( art. 4799 § 2 k.p.c.). Należy zwrócić uwagę na różnice między uregulowaniem przyjętym w obu przepisach. W sprawach niegospodarczych reguła doręczania przewidziana w ar t. 132 k.p.c. obowiązuje, gdy pismo sporządzone przez zawodowego pełnomocnika ma być doręczone innemu zawodowemu pełnomocnikowi (z reguł y pełnomocnikowi zawodowemu dr ugiej strony), natomiast w sprawach gospodarczych strona reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika zobligowana jest na podstawie art. 4799 § 1 k.p.c. do dokonywania bezpośrednich doręczeń stronie przeciwnej bez względu na to, czy stronę przeciwną reprezentuje zawodowy pełnomocnik procesowy. Można bronić poglądu - kierując się w ykładnią gramatyczną art. 4799 § 1 k.p.c. - że w sprawach gospodarczych stronę reprezentowaną przez zawodowego pełnomocnika wspomniany obowiązek obciąża także wtedy, gdy pismo nie zostanie sporządzone przez tego peł nomocnika. Sąd dokonuje doręczeń przez operatora publicznego lub innych operatorów pocztow ych uprawnionych do prowadzenia działalności w zakresie usług pocztow ych na podstawie ustawy z 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. Nr 189, poz. 1159 ze zm.), komornika, woźnych, pracownika sądowego oraz przez sądową służbę doręczeniową lub policję sądową (art. 131 § 1 k.p.c. i § 68 ust. 2 reg. sąd.). W postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych sąd - zgodnie z art. 472 k.p.c. - może dokonywać doręczeń w sposób, który uzna za najbardziej celowy (szerzej por. rozdział XX, 2). Przepis ten - zgodnie z art. 5056 k.p.c. - w odniesieniu do wezwań ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu uproszczonym (por. rozdział XX, 6). Przepisy regulaminu sądowego uzupełniają uregulowania dotyczące doręczeń zawarte w Kodeksie postępowania cywilnego. Stanowią, że prezes sądu przy wyborze sposobu doręcz ania przesyłek sądowych uwzględnia warunki ekonomiczne i skuteczność doręczeń. Doręczenia przez sądową służbę doręczeniową, wskazanego pracownika sądu, policję sądową bądź komornika dokonuje się wówczas, gdy w konkretnych okolicznościach taki sposób jest e fektyw niejszy i uzasadniony ekonomicznie. Jeżeli obecny w sądzie adresat wykazał swą tożsamość, doręcza mu się pismo bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru. Jeżeli adresat podał jako adres do korespondencji tylko numer skrytki pocztowej, zawiadomienie o na dejściu przesyłki sądowej może być dokonane również za pośrednictwem skr ytki pocztowej (§ 68-74 reg. sąd.). Wezwania i zawiadomienia o terminach posiedzeń powinny być wysyłane w odpowiednim czasie, aby w razie stwierdzenia przeszkód w ich doręczeniu można było wezwania i zawiadomienia w ysłać ponownie albo odwołać posiedzenie i zawiadomić o tym osoby, którym zawiadomienia lub wezwania zostały już doręczone. W zawiadomieniach i wezwaniach należy podawać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma stawić się wzywana osoba oraz czy jej stawiennictwo jest obowiązkowe, a także uprzedzić o skutkach niestawiennictwa. Jeżeli pismo podlegające doręczeniu zostało złożone tak późno, że jego odpisu nie można doręczyć przed terminem posiedzenia, doręcza się to pismo na posiedzeniu i odnotowuje fakt doręczenia w pr otokole lub notatce urzędowej (§ 73-74 reg. sąd.). Przedmiotem doręczeń są pisma sądowe, a więc pisma procesowe (adresowane do sądu przez uczestników postępowania) oraz pisma pochodzące od organów procesow ych i egzekucyjnych (zawiadomienia, wezwania, orzeczenia). Z dniem 20 paździer nika 2010 r. weszło w życie - wydane na podstawie ar t. 131 § 2 k.p.c. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 października 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądow ych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 190, poz. 1277). Rozporządzenie określa szczegółow y tr yb i sposób doręczania pism sądow ych przeznaczonych dla stron, ich pełnomocników oraz świadków, biegłych i innych osób biorących udział w postępowaniu cywilnym przez: operatora publicznego lub operatora w rozumieniu ustawy z 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze. zm.), osoby zatrudnione w sądzie, komornika oraz sądową służbę doręczeniową. Przepisy rozporządzenia dotyczące sądu wysyłającego stosuje się odpowiednio do komor nika. W rozporządzeniu zostało szczegółowo unormowane - przy uwzględnieniu zasad przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego - doręczenie właściwe (art. 133, 135, 137 k.p.c.), doręczenie zastępcze (art. 138 k.p.c.) oraz tzw. doręczenie per aviso (ar t. 139 k.p.c.). Odrębnie uregulowane zostało doręczenie elektroniczne mające zastosowanie w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 131 1 k.p.c.). Por. rozdział XX, 9.

Rozporządzenie określa szczegółow y tr yb i sposób doręczania pism sądow ych przeznaczonych dla stron, ich pełnomocników oraz świadków, biegłych i innych osób biorących udział w postępowaniu cywilnym przez: operatora publicznego lub operatora w rozumieniu ustaw y z 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze zm.), osoby zatrudnione w sądzie, komor nika oraz sądową służbę doręczeniową. Przepisy rozporządzenia dotyczące sądu w ysyłającego stosuje się odpowiednio do komor nika. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia pismo sądowe jest wysyłane jako przesyłka polecona, zwana dalej „przesyłką”. Na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona za potwierdzeniem odbioru”. Do przesył ki dołącza się formularz potwierdzenia odbioru, którego wzór określa załącznik nr 1 do rozporządzenia.

B. Doręczenie właściwe

Doręczeniem właściwym jest doręczenie dokonane do rąk adresata. Osobom fizycznym (przedstawicielowi ustaw owemu) dokonuje się doręczeń w mieszkaniu, w miejscu pracy lub tam, gdzie się adresata zastanie (art. 135 k.p.c.). Doręczenie „w mieszkaniu” oznacza miejsce zamieszkania w r ozumieniu ar t. 25 k.c. Wskazana kolejność miejsc doręczenia nie jest przypadkowa. Sąd powinien podjąć decyzję o doręczeniu w miejscu pracy, gdy doręczenie w miejscu zamieszkania napotyka tr udności (np. pozwany, któremu ma być doręczony odpis pozw u, nie przebywa w miejscu zamieszkania, a znane jest jego miejsce pracy). Zgodnie z przepisami rozporządzenia pismo sądowe jest w ysyłane jako prz esył ka polecona. Na stronie adresowej przesyłki umieszcza się napis: „Polecona - za potwierdzeniem odbioru”. Do przesyłki dołącza się formularz potwierdzenia odbioru, którego wzór określa załącznik nr 1 do rozporządzenia. Do przesyłki w ysyłanej do organu wymienionego w ar t. 137 § 1 lub 2 k.p.c. dołącza się dwa formularze potwierdzenia odbioru, z których jeden jest przeznaczony dla żołnierza zasadniczej służby wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub osoby pozbawionej wolności. Przesyłkę nadaje się za pokwitowaniem w w ykazie nadanych przesyłek poleconych, którego wzór określa załącznik nr 2 do rozporządzenia. Przesyłkę doręcza się wskazanemu na niej adresatowi (doręczenie właściwe). Zgodnie z § 72 reg. sąd. doręczenie zawiadomień, wezwań i innych pism sądow ych osobom wymienionym w art. 137 k.p.c. powinno zostać potwierdzone przesłaniem sądowi dowodu doręczenia, a w razie stwierdzenia niewłaściwości adresata przesyłka powinna zostać niezwłocznie przekazana jednostce właściwej, z jednoczesnym zawiadomieniem o tym sądu. Jeżeli adresatem przesyłki jest osoba prawna lub or ganizacja nieposiadająca osobowości prawnej, doręczenia dokonuje się którejkolwiek z osób uprawnionych do reprezentowania adresata przed sądem, pracownikowi adresata upoważnionem u do odbioru przesyłek pod adresem wskazanym na przesyłce. Jeżeli adresatem przesyłki jest organ wymieniony w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c., doręczenie może być dokonane pracownikowi upoważnionemu do odbioru przesyłek. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o doręczeniu mają charakter obligator yjny, któr y wyłącza swobodną dyspozycję stron w zakresie sposobu doręczania pism sądow ych. Dyspozycja art. 133 § 3 zd. pierwsze k.p.c. wiąże zarówno sąd, jak też same strony, k tóre jedynie przez cofnięcie pełnomocnictwa lub jego ograniczenie albo upoważnienia określonej osoby do odbioru pism mogą uniknąć doręczenia przez sąd pisma do rąk osób w tym przepisie wymienionych (postanowienie SN z 8 września 1993 r., III CRN 30/93, LexPolonica nr 298720, OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 160). 2. Artykuł 133 § 2 k.p.c. nie ma zastosowania do doręczenia pisma sądowego adw okatowi wykonującemu zawód indywidualnie. Doręczenie takie następuje w tr ybie art. 133 § 1 k.p.c., z uwzględnieniem ar t. 135, 138 § 1 i 2 oraz art. 139 k.p.c. (uchwała SN z 22 kwietnia 1994 r., III CZP 53/94, LexPolonica nr 300778, OSNCP 1994, nr 11, poz. 214). 3. Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub w inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd (postanowienie SN z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 856/97, LexPolonica nr 332713, OSNC 1999, nr 1, poz. 4). 4. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i datę doręczenia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w innej dacie, powinna tę okoliczność udow odnić (art. 252 k.p.c.) (postanowienie S N z 30 kwietnia 1998 r., III CZ 51/98, LexPolonica nr 331778, OSNC 1998, nr 11, poz. 189).

5. W razie niemożności doręczenia pisma sądowego pełnomocnikowi przedsiębiorcy pod wskazanym adresem siedziby przedsiębiorcy, skuteczne jest doręczenie tego pisma do rąk osoby wchodzącej w skład organu uprawnionego do reprezentowania przedsiębiorcy lub pracownika przedsiębiorcy upoważnionego do odbioru pism sądowych (postanowienie S N z 9 lutego 1999 r., I CKN 414/98, LexPolonica nr 334467, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 140). 6. Przewidziane w art. 133 § 2 k.p.c. upoważnienie pracownika osoby prawnej do odbioru korespondencji sądowej adresowanej do tej osoby może być udzielone rów nież w sposób dorozumiany (postanowienie SN z 5 sierpnia 1999 r., II CKN 509/99, LexPolonica nr 342992, OSNC 2000, nr 2, poz. 42). 7. Obowiązek oznaczenia w pierwszym piśmie procesow ym w danej sprawie miejsca zamieszkania lub siedziby strony (ar t. 126 § 2 k.p.c.), w odniesieniu do przedsiębiorców wpisanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów, oznacza powinność wskazania adresu podanego w rejestrze (art. 133 § 2a k.p.c.) (postanowienie S N z 14 lutego 2000 r., II CKN 1152/99, LexPolonica nr 345254, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 149). 8. Dopuszczalne jest przesyłanie kilku pism sądow ych w jednej przesyłce listowej (kopercie). Odbierając przesyłkę, adresat (upoważniony pracownik kancelarii adwokackiej) ma obowiązek sprawdzić jej zawartość i zgłosić ewentualne zastrzeżenia listonoszowi (postanowienie SN z 20 kwietnia 2000 r., I CZ 38/2000, LexPolonica nr 345263, Biul. SN 2000, nr 5, poz. 15). 9. Ponowne doręczenie pisma sądowego nie ma znaczenia procesowego, jeżeli pierwsze doręczenie było skuteczne (postanowienie SN z 27 września 2000 r., V CKN 1431/2000, LexPolonica nr 379765). 10. Doręczenie pisma sądowego dorosłemu domownikowi adresata, bez wpisania na potwierdzeniu odbioru tego pisma imienia i nazwiska osoby odbierającej przesyłkę, jest nar uszeniem przepisów o doręczeniach, które nie ma w pływu na wynik sprawy, jeżeli listonosz faktycznie doręczył pismo sądowe domownikowi (postanowienie SN z 20 gr udnia 2000 r., I PKN 713/2000, LexPolonica nr 356688, OS NAPiUS 2002, nr 16, poz. 386).

C. Doręczenie zastępcze

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego oraz powołanego rozporządzenia za skuteczne uznają także - w razie niezastania adresata - doręczenie do rąk innej osoby niż adresat. Krąg tych osób jest ściśle określony. Są nimi: - dorosły domow nik, przedstawiciel administracji domu, dozorca domu lub przedstawiciel właściwego organu gminy, jeżeli osoby te nie są przeciwnikami adresata w sprawie i podjęły się oddania mu pisma (art. 138 § 1 k.p.c.), - osoba upoważniona do odbioru pism w miejscu pracy adresata (ar t. 138 § 2 k.p.c.); jest nią osoba upoważniona do odbioru pism skierowanych do zakładu pracy (pracodawcy); skuteczność takiego doręczenia nie jest uzależniona od posiadania przez taką osobę upoważnienia pracownika do odbioru pism, których jest adresatem. Doręczenie adresatowi za pośrednictwem dorosłego domow nika, administracji domu, dozorcy domu lub sołtysa (organ gminy), o któr ym mowa w art. 138 § 1 k.p.c., nie może być stosowane, jeżeli sąd wysyłający umieścił na stronie adresowej przesył ki napis w yłączający taki sposób doręczenia w ogóle lub w stosunku do oznaczonych osób. Doręczenia adresatowi za pośrednictwem osoby upoważnionej do odbioru pism w miejscu pracy adresata, o któr ym mowa w art. 138 § 2 k.p.c., dokonuje się, jeżeli zostało ono wskazane na przesyłce jako miejsce doręczenia. Należy przyjąć, że domownikiem jest osoba pozostająca z adresatem we wspólnym gospodarstwie domow ym. Wydaje się, że dla spełnienia w ymagania doręczenia „dorosłemu” domownikowi niekoniecznie musi ono nastąpić do rąk osoby pełnoletniej. Sąd Najw yższy uznał, że nie można wprost przenosić reguł doręczeń procesow ych na użytek skuteczności składania oświadczeń woli. Jeżeli przesył kę odebrała osoba w prawdzie niepełnoletnia, ale będąca domownikiem, to gwarantuje to realną możliwość dojścia oświadczenia do wiadomości adresata. Do obalenia domniemania w tym przedmiocie nie w ystarczy wskazanie na niepeł noletność osob y, która oświadczenie odebrała (w yrok S N z 28 lutego 2002 r., III CKN 1316/2000, LexPolonica nr 381369). O skuteczności zastępczego doręczenia pisma sądowego w sposób określony w art. 138 § 1 k.p.c. nie przesądza okoliczność, czy dorosły domownik był upoważniony przez adresata do odbioru korespondencji (por. postanowienie SN z 10 sierpnia 1999 r., II CZ 80/99, LexPolonica nr 342994, OSNC 2000, nr 3, poz. 46).

Odbierający przesyłkę potwierdza jej odbiór na formularzu potwierdzenia odbioru przez wpisanie daty otrzymania przesył ki i umieszczenie czytelnego podpisu zawierającego imię i nazwisko. Pracownik operatora, pracownik sądowej służby doręczeniowej, osoba zatrudniona w sądzie lub komornik wpisuje na formularzu potwierdzenia odbioru datę doręczenia przesył ki, imię i nazwisko odbiorcy i zaznacza sposób doręczenia, co potwier dza własnoręcznym podpisem. Na stronie adresowej przesyłki doręczający wpisuje datę doręczenia, co potwier dza własnoręcznym podpisem. Jeżeli doręczającym jest pracownik operatora, niezwłocznie po doręczeniu przesyłki przekazuje formularz potwierdzenia odbioru placówce pocztowej operatora, która na pierwszej stronie formularza potwierdzenia odbioru umieszcza odcisk datownika i odsyła je sądowi wysyłającemu. Jeżeli doręczającym jest osoba za trudniona w sądzie, komor nik lub pracow nik sądowej służby doręczeniowej, doręczający niezwłocznie po doręczeniu przesyłki przekazuje formularz potwierdzenia odbioru sądowi w ysyłającemu. W przypadkach doręczenia osobom, o których mowa w ar t. 137 § 1 i 2 k.p.c., organ wymieniony w tych przepisach, po uzyskaniu potwierdzenia odbioru przesyłki przez żołnierza zasadniczej służby wojskowej, funkcjonariusza Policji, Służby Więziennej lub osobę pozbawioną wolności, oddaje niezwłocznie drugi egzemplarz formularza potwierdzenia odbioru doręczającemu lub przekazuje placówce pocztowej operatora. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Jeżeli doręczający nie zastanie adresata ani jego domow nika w mieszkaniu adresata, niedopuszczalne jest doręczenie pisma sądowego w miejscu pracy domow nika adresata lub tam, gdzie domownika adresata zastanie się (postanowienie SN z 20 sierpnia 1969 r., I PZ 22/69, LexPolonica nr 312137, OSNCP 1970, nr 6, poz. 110). 2. Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Domniemanie to jednak może być przez stronę obalone. Adresat bowiem może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo zastępczo doręczono, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddały mu pisma (postanowienie SN z 4 września 1970 r., I PZ 53/70, LexPolonica nr 354554, OS NCP 1971, nr 6, poz. 100).

D. Doręczenie awizowane

Gdy doręczenie właściwe lub zastępcze nie jest możliwe, powinno być dokonane w sposób wskazany w art. 139 § 1 k.p.c. oraz § 6-10 rozporządzenia, tj.: - przewidziane w art. 135 § 2 k.p.c. zawiadomienie dla adresata o pozostawieniu przesyłki sporządza placówka pocztowa operatora, wskazując w nim placówkę pocztową operatora, z której przesyłkę należy odebrać w ciągu siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia; zawiadomienie pozostawia w skrytce pocztowej adresata, - przewidziane w art. 139 § 1 k.p.c. zawiadomienie dla adresata o pozostawieniu przesył ki sporządza doręczający, wskazując w nim placów kę pocztową operatora lub urząd gminy, z którego przesyłkę należy odebrać w ciągu siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia; zawiadomienie pozostawia w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej; wzór zawiadomienia określa załącznik nr 3 do rozporządzenia, - po pozostawieniu zawiadomienia o możliw ości odbioru przesył ki we właściwej placówce pocztowej operatora lub właściwym urzędzie gminy doręczający dokonuje adnotacji o niedoręczeniu przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru oraz adnotacji „awizowano dnia” na stronie adresowej niedoręczonej przesył ki i składa swój podpis, a następnie oddaje przesyłkę niezwłocznie do właściwej placówki pocztowej operatora lub właściwego urzędu gminy, - placówka pocztowa operatora lub urząd gminy pot wierdza przy jęcie od doręczającego awizowanej przesyłki przez umieszczenie na stronie adresowej odcisku datownika i podpisu przyjmującego pracownika, - awizowaną przesyłkę przechowuje się w placówce pocztowej operatora lub urzędzie gminy przez siedem kolejnych dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia, - przesyłkę złożoną w placówce pocztowej operatora lub w urzędzie gminy wydaje się osobie uprawnionej do jej odbioru, którą jest: a) adresat; b) osoba upraw niona do reprezentacji przed sądem adresata będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości praw nej;

c) upoważniony pracownik adresata będącego osobą prawną albo jednostką or ganizacyjną nieposiadającą osobowości praw nej; d) upoważniony pracownik, w przypadku gdy adresatem jest or gan w ymieniony w art. 137 § 1 lub 2 k.p.c., - jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej w placówce pocztowej operatora w terminie, o któr ym mowa w § 7 ust. 3 rozporządzenia, placów ka pocztowa operatora: a) sporządza, według wzoru określonego w załączniku nr 3 do rozporządzenia, powtórne zawiadomienie o możliwości jej odbioru w terminie kolejnych siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia, które doręczający niezwłocznie pozostawia w drzwiach adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej; w przypadku doręczenia, o któr ym mowa w art. 135 § 2 k.p.c., powtórne zawiadomienie pozostawia placów ka pocztowa operatora w skr ytce pocztowej adresata; b) zaznacza dokonanie pow tórnego zawiadomienia na adresowej stronie niedoręczonej przesyłki adnotacją „awizowano powtórnie dnia” i podpisem; c) przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia; - jeżeli osoba uprawniona nie zgłosi się po odbiór przesyłki złożonej w urzędzie gminy w terminie, o któr ym mowa w § 7 ust. 3 rozporządzenia, doręczający wykonuje czynności określone w § 8 ust. 2 pkt 1 i 2rozporządzenia oraz niezwłocznie powiadamia o tym urząd gminy, któr y przechowuje przesyłkę przez okres siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia powtórnego zawiadomienia; - placówka pocztowa operatora lub urząd gminy wydaje przechowywaną przesyłkę osobie uprawnionej po umieszczeniu na stronie adresowej przesyłki adnotacji „wydano dnia” podpisu wydającego pracow nika i odcisku datownika. - w razie odmowy przyjęcia przesyłki placówka pocztowa operatora lub urząd gminy zaznacza na formularzu potwier dzenia odbioru przyczynę niedoręczenia, umieszcza datę i składa swój podpis; - po pot wierdzeniu odbioru przesyłki na formularzu potwierdzenia odbioru placówka pocztowa operatora umieszcza na wypełnionym formularzu potwierdzenia odbioru odcisk datownika i niezwłocznie odsyła je sądowi wysyłającemu; - przesyłkę niepodjętą placów ka pocztowa operatora opatruje na stronie adresowej adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz odciskiem datow nika i wraz z formularzem potwierdzenia odbioru odsyła sądowi wysyłającemu niezwłocznie po upływie ostatniego dnia do odbioru przesyłki.

E. Doręczenie elektroniczne

Zgodnie z art. 1311 k.p.c. w elektronicznym postępowaniu upominawczym doręczeń pow odowi dokonuje się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego elektroniczne postępowanie upominawcze (doręczenie elektroniczne), a pozwanemu - gdy wniesie pismo drogą elektroniczną. W przypadku doręczenia elektronicznego pismo uznaje się za doręczone z datą wskazaną w elektronicznym potwier dzeniu odbioru korespondencji, a przy braku takiego potwierdzenia doręczenie uznaje się za skuteczne z upł ywem 14 dni od daty umieszczenia pisma w systemie teleinformatycznym. Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z 28 gr udnia 2009 r. (Dz.U. Nr 226, poz. 1831) określił tr yb doręczeń elektr onicznych w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

F. Doręczenie w razie odmowy przyjęcia korespondencji oraz w razie zaniedbania obowiązku zawiadomienia o zmianie miejsca zamieszkania

Jeżeli adresat odmawia przyjęcia pisma, doręczenie uważa się za dokonane (art. 139 § 2 k.p.c.) Jeżeli do doręczenia przesyłki nie doszło, w razie odmow y przyjęcia przesyłki, a także jeżeli przesyłki nie można doręczyć z powodów zaniedbania przez stronę obowiązku zawiadomienia sądu o każdej zmianie swego zamieszkania (art. 136 § 2 k.p.c.) lub wskutek nieujawnienia w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu (art. 139 § 3 k.p.c.), doręczający dokonuje adnotacji o przyczynie niedoręczenia przesył ki na formularzu potwierdzenia odbioru, umieszcza datę i składa swój podpis. Placówka pocztowa operatora niezwłocznie odsyła przesyłkę wraz z formularzem potwier dzenia odbioru sądowi w ysyłającemu.

G. Domniemanie doręczenia Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Należy przyjąć, że jeżeli z samego dowodu doręczenia w ynika, że wszystkie wymagania formalne został y zachowane, doręczenie jest skuteczne i terminy biegną. Jeśli jednak wymagania te nie zostały zachowane (por. uwagi niżej), sędzia (sąd) powinien zarządzić ponowne doręczenie pisma sądowego. Domniemanie, na któr ym oparte jest ustalenie o dokonanym doręczeniu, może być przez stronę obalone. Adresat może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddał y mu pisma; może także dowodzić, że listonosz nie zostawił zawiadomienia (awizo) lub zostało ono pozostawione w skrzynce pocztowej ogólnie dostępnej, z której korespondencja często ginie. Na przykład pozwany, który po terminie dowiedział się przypadkowo o w ydanym przeciw ko niemu w yroku zaocznym, będzie mógł obalić domniemanie, na którym zostało oparte ustalenie o doręczeniu odpisu w yroku zaocznego, zgłaszając odpowiednie dow ody w postępowaniu w ywołanym wniesionym sprzeciwem. Jeśli nie zdoła obalić tego domniemania, sąd odrzuci sprzeciw od wyr oku zaocznego jako złożony po terminie; w przeciwnym zaś razie, uznając, że sprzeciw został złożony w terminie, nada mu dalszy bieg. W przedstawionym przykładzie nieuzasadnione byłoby - co niestety często spotyka się w praktyce sądowej - składanie wniosku o przywrócenie terminu do w niesienia sprzeciwu. Złożenie takiego wniosku miałoby sens tylko wtedy, gdyby pozwany nie kwestionował skuteczności doręczenia odpisu wyroku zaocznego, twierdząc jednocześnie, że w okresie po doręczeniu w ystąpiła przeszkoda uniemożliwiająca wniesienie sprzeciw u w terminie (szerzej - por. pkt 2 niniejszego rozdziału). Datą doręczenia pisma sądowego w wypadkach przewidzianych w art. 139 § 1 k.p.c. jest: a) data odebrania pisma przez adresata w oddawczej placówce pocztowej operatora, jeżeli odbiór nastąpił w terminie oznaczonym w pierwszym lub dr ugim zawiadomieniu (awizo); b) data, w której upłynął termin do odbioru złożonego pisma w oddawczej placówce pocztowej operatora, jeżeli przed jego upł ywem adresat nie zgłosił się po odbiór. W przypadku wydania pisma sądowego adresatowi po upływie siedmiu dni, licząc od dnia następnego po złożeniu powtór nego awizo, datą doręczenia pisma sądowego jest data, w której upłynął termin jej odebrania, a nie faktyczna data odbioru. Przesyłkę sądową, która została doręczona w trybie art. 139 § 1 k.p.c., po odbiór której adresat nie zgłosił się, sędzia powinien opatrzyć adnotacją wskazującą na datę doręczenia (np. „uznać, że doręczenie zostało dokonane w dniu…” ). Taka praktyka ułatwi obliczanie terminów czynności procesow ych, które zostaną podjęte po tym doręczeniu. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Złożenie pisma w urzędzie pocztow ym nie w ywołuje skutków doręczenia zastępczego (art. 139 § 1 k.p.c.), jeżeli organ doręczający nie pozostawi o tym zawiadomienia umieszczonego na drzwiach mieszkania adresata lub w skrzynce listowej (postanowienie S N z 7 stycznia 1969 r., II CZ 208/68, LexPolonica nr 309021, OSNCP 1969, nr 9, poz. 164). 2. Doręczenia przewidziane w art. 138 i 139 § 1 k.p.c. oparte są na domniemaniu, że pismo sądowe dotarło do rąk adresata i że w ten sposób doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Domniemanie to jednak może być przez stronę obalone. Adresat bowiem może dowodzić, że pisma nie otrzymał i o nim nie wiedział, gdyż osoba, której pismo doręczono zastępczo, bądź urząd, w którym je złożono, nie oddały mu pisma (postanowienie SN z 4 września 1970 r., I PZ 53/70, LexPolonica nr 354554, OS NCP 1971, nr 6, poz. 100). 3. Pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki sądowej jest urzędowym dokumentem potwierdzającym fakt i datę doręczenia. Osoba, która twierdzi, że doręczenia dokonano w innej dacie, powinna tę okoliczność udow odnić (art. 252 k.p.c.) (postanowienie S N z 30 kwietnia 1998 r., III CZ 51/98, LexPolonica nr 331778, OSNC 1998, nr 11, poz. 189). 4. Sąd nie może przyjąć na podstawie formularza potwierdzenia odbioru, że doręczenie pisma sądowego w trybie art. 139 k.p.c. było skuteczne, jeśli doręczyciel nie wskazał w tym formularzu przyczyny uniemożliwiającej doręczenie właściwe lub zastępcze (postanowienie SN z 25 sierpnia 1999 r., III CKN 621/99, LexPolonica nr 342999, Biul. SN 1999, nr 11, s. 10).

H. Doręczenie na adres podany w rejestrze sądowym (KRS), rejestrze albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów oraz na adres oznaczonej skrytki pocztowej Przedsiębiorcom i wspólnikom spółek handlowych wpisanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów doręczeń dokonuje się na adres podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres dla doręczeń. Przez adres podany w rejestrze, o którym mowa w art. 133 § 2a k.p.c., należy rozumieć - w odniesieniu do przedsiębiorcy będącego spółką akcyjną - adres siedziby spółki, a nie adres jej oddziału (uchwała SN z 11 stycznia 2006 r., III CZP 119/2005, LexPolonica nr 397560, OSNC 2006, nr 12, poz. 19). Jeżeli ostatni wpisany adres został w ykreślony, jako niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy, i nie zgłoszono w niosku o wpis nowego adresu, adres wykreślony jest uważany za adres podany w rejestrze (art. 133 § 2a k.p.c.). W tym ostatnim przypadku korespondencję sądową, mimo że nie została doręczona (powróci do sądu z adnotacją poczty „adresat nieznany” lub „adresat zmienił siedzibę”), sędzia powinien zadekretować adnotacją:

„pozostawić w aktach ze skutkiem doręczenia - art. 133 § 2a w zw. z art. 136 § 2 k.p.c.”.

Podobny tr yb postępowania (pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia) obowiązuje w razie niemożności doręczenia w sposób właściwy lub zastępczy pism dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających wpisowi do rejestru albo ewidencji działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów - z powodu nieujawnienia w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu, a w przypadku osób fizycznych - miejsca zamieszkania i adresu (art. 139 § 3 k.p.c.). Stronie, która zgłosiła wniosek o dokonywanie doręczeń na adres oznaczonej skrytki pocztowej, doręczeń dokonuje się na ten adres. W tym wypadku pismo sądowe przesłane pocztą składa się w placówce pocztowej operatora publicznego, umieszczając zawiadomienie o tym w skrytce pocztowej adresata (art. 135 § 2 k.p.c.). Strona ma obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie tego adresu. W razie zaniedbania tego obowiązku stosuje się odpowiednio reguły postępowania określone w art. 136 § 2 i 3 k.p.c. (art. 136 § 4 k.p.c.).

I. Doręczanie osobom mającym pełnomocnika procesowego lub osobę upoważnioną do odbioru pism

Jeżeli stronę reprezentuje pełnomocnik (z w yboru lub ustanowiony z urzędu) lub została ustanowiona osoba upoważniona do odbioru pism sądow ych, doręczenia należy dokonywać tym osobom. Od tej zasady wyrażonej w art. 133 § 3 k.p.c. jest wy jątek dotyczący Skarbu Państwa. Pisma sądowe dla Skarbu Państwa doręcza się organowi jednostki organizacyjnej, która go reprezentuje, lub do rąk pracow nika takiej jednostki upoważnionego do odbioru pism. Przepisy o doręczeniach mają charakter obligatoryj ny, który w yłącza swobodną dyspozycję stron w zakresie sposobu doręczania pism sądow ych (por. postanowienie S N z 8 września 1993 r., III CRN 30/93, LexPolonica nr 298720, OSP 1994, nr 10, poz. 180). Oznacza to, że peł nomocnik procesowy (osoba upoważniona do odbioru pism sądowych), któr y z mocy art. 91 k.p.c. upoważniony jest m.in. do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesow ych, nie może skutecznie ograniczać zakresu swojego umocowania. Zdarzające się w praktyce w nioski pełnomocników procesowych, aby niektóre zarządzenia i wezwania (np. zarządzenia wzywające do uiszczenia opłat sądowych) były kierowane bezpośrednio do strony, nie mogą odnieść skut ku. Strona może ograniczyć peł nomocnictwo przez w yłączenie upoważnienia do odbioru pism przez pełnomocnika. Jeśli tego nie uczyni, to pisma sądowe, niezależnie od tego, jakich dotyczą czynności, zawsze powinny być doręczane pełnomocnikowi strony. Jeżeli strona w treści udzielonego pełnomocnictwa procesowego lub w inny jednoznaczny sposób nie wskazała, któremu z ustanowionych przez nią pełnomocników należy dokonywać doręczeń, to wyboru dokonuje przewodniczący lub sąd. Doręczenia pełnomocnikowi należy dokonać także w tedy, gdy strona zgłosi wniosek o doręczenie, chyba że we w niosku takim cofnie pełnomocnictw o. Doręczenie pisma sądowego pełnomocnikowi (adwokatowi lub radcy prawnemu) w prowadzonej przez niego kancelarii powinno być ocenione wedł ug przepisów Kode ksu postępowania cywilnego, regulujących doręczenia pism sądow ych osobie fizycznej, a dla oceny skuteczności tego doręczenia niezbędne jest ustalenie rzeczywistego odbiorcy pisma sądowego.

Za wadliwą uznać należy praktykę powiadamiania o terminie rozprawy stronę, którą reprezentuje pełnomocnik. T ylko wezwanie strony do osobistego stawiennictwa na posiedzenie, na którym jej obecność sąd uznaje za konieczną (np. w celu informacyj nego w ysłuchania - ar t. 212 k.p.c. lub przeprowadzenia dowodu z przesłuchania - art. 299 k.p.c.), należy doręczyć jej bezpośrednio również w przypadku, gdy ustanowiła ona pełnomocnika. Praktyka odraczania rozpraw z powodu niestawiennictwa strony, którą reprezentuje obecny na rozprawie jej pełnomocnik, jest zupełnie niezrozumiała (por. rozdział XVI, 2, D). Wezwania i zawiadomienia o terminach posiedzeń powinny być wysyłane w odpowiednim czasie, aby w razie stwierdzenia przeszkód w ich doręczeniu można było wysłać je ponow nie albo odwołać posiedzenie i zawiadomić o tym osoby, którym zawiadomienia lub wezwania zostały j uż doręczone. W zawiadomieniach i wezwaniach należy podawać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma stawić się wzywana osoba oraz czy jej stawiennictwo jest obowiązkowe, a także uprzedzić o skutkach nies tawiennictwa. Jeżeli pismo podlegające doręczeniu zostało złożone tak późno, że jego odpisu nie można doręczyć przed terminem posiedzenia, doręcza się to pismo na posiedzeniu i odnotowuje fakt doręczenia w protokole lub notatce urzędowej (§ 7374 reg. sąd.).

J. Ocena sądu w zakresie skuteczności doręczenia pism sądowych

Przy wszystkich w ymienionych sposobach doręczenia obowiązują następujące reguł y: - pismo sądowe wysyłane jest przesyłką poleconą - za potwierdzeniem odbioru, - przesyłkę nadaje się w nadawczej placówce pocztowej operatora za pokwitowaniem w w ykazie poleconych przesyłek listowych, - doręczenia dokonuje oddawcza placów ka pocztowa operatora. Dla dokonania przez sąd (sędziego) prawidłowej oceny w zakresie skuteczności doręczenia pisma sądowe go niezbędna jest znajomość drogi, jaką przebywa w ysłane pismo, oraz zasad obowiązujących przy jego doręczeniu, które zostały określone w przepisach powołanego już rozporządzenia z 17 czerwca 1999 r. Przedstawiają się one następująco: 1. Przesył kę nadaje się w pocztowej placówce nadawczej operatora za pokwitowaniem w wykazie poleconych przesyłek listowych. Nadawcza placówka pocztowa potwierdza przyjęcie przesyłki na stronie adresowej przez umieszczenie napisu: „Polecona - za potwierdzeniem odbioru” i odciśnięcie datownika, a następnie przekazuje przesył kę oddawczej placów ce pocztowej - właściwej dla miejsca zamieszkania (siedziby) adresata. 2. Przesył kę doręcza listonosz zatr udniony w oddawczej placówce pocztowej operatora. W przypadku doręczenia właściwego lub zastępczego osoby, któr ym doręczono przesył kę, potwierdzają jej odbiór na formularzu potwierdzenia odbioru (na tzw. zwrotce) przez wpisanie daty otrzymania przesyłki i umieszczenie czytelnego podpisu zawierającego imię i nazwisko (art. 142 k.p.c. i § 4 ust. 1 rozporządzenia). Na drugiej stronie formularza potwierdzenia odbioru listonosz wpisuje datę doręczenia przesyłki, imię i nazwisko odbierającego, zaznacza sposób doręczenia, co potwierdza własnoręcznym podpisem, a następnie od daje formularz potwierdzenia odbioru pocztowej placówce oddawczej, która na pierwszej stronie tego formularza umieszcza odcisk datownika i odsyła je organowi wysyłającemu, tj. sądowi (§ 4 ust. 2 rozporządzenia.). Pomimo umieszczenia przez listonosza daty doręczenia przesyłki, strona może udowadniać, że w rzeczywistości przesyłka została doręczona w innym czasie (uchwała SN z 25 stycznia 1968 r., III PZP 46/67, LexPolonica nr 319090, OS NCP 1968, nr 7, poz. 119). W wypadku doręczenia zawiadomienia (awizo) o nadejściu przesył ki listonosza i pracow nika pocztowej placów ki oddawczej obciąża wiele czynności, któr ych wykonanie powinno zostać odnotowane na przesyłce, a mianowicie: 1) listonosz po pozostawieniu dla adresata (w skrzynce pocztowej) zawiadomienia (awiz o), o którym mowa w art. 139 § 1 k.p.c., zawierającego informację o możliwości odebrania przesyłki w terminie siedmiu dni, licząc od dnia następnego po dniu pozostawienia zawiadomienia - powinien w pisać na drugiej stronie potwierdzenia odbioru adnotację o niedoręczeniu przesyłki i złożyć podpis, a na jej stronie adresowej adnotację „awizowano dnia…” i złożyć podpis, po czym oddać przesyłkę do pocztowej placów ki oddawczej, której adres podał w zawiadomieniu (awizo) pozostawionym adresatowi; 2) pracownik oddawczej placów ki pocztowej potwierdza przyjęcie od listonosza awizowanej przesyłki przez umieszczenie na stronie adresowej odcisku datownika i złożenie podpisu; jeżeli adresat nie

zgłosi się po odbiór awizowanej przesyłki w terminie siedmiu dni, pracow nik tej placówki sporządza powtórne zawiadomienie (awizo) o możliw ości odbioru przesył ki w terminie kolejnych siedmiu dni, liczonym od dnia następnego od powtórnie pozostawionego zawiadomienia (awizo); 3) listonosz po dokonaniu pow tórnego zawiadomienia zaznacza na adresowej stronie przesyłki „awizowano powtórnie dnia…” i podpisuje; 4) przesył kę niepodjętą pocztowa placów ka oddawcza opatruje na stronie adresowej adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz odciskiem datow nika i odsyła niezwłocznie organowi w ysyłającemu (sądowi). W związku z przedstawionymi regułami postępowania skutecznie awizowana przesyłka sądowa powinna być zaopatrzona: 1) na stronie adresowej - w dwa odciski datownika, trzy podpisy i trzy adnotacje: - „awizowano dnia…” z podpisem listonosza oraz odciskiem datownika oddawczej placówki pocztowej i podpisem pracow nika tej placówki, - „awizowano powtórnie dnia…” z podpisem, - „nie podjęto w terminie” z odciskiem datow nika, 2) na drugiej stronie formularza potwierdzenia odbioru - w adnotację o niedoręczeniu przesyłki z podpisem listonosza. Tylko w wypadku, gdy przesył ka spełnia wymienione wymagania, istnieją podstawy do uznania doręczenia per aviso za skuteczne. Należy ponadto zaznaczyć, że zwykle na stronie adresowej przesyłki odciśnięty będzie także datownik (trzeci) nadawczej placówki pocztowej, informujący o dacie nadania przesyłki przez sąd. Istnienie bądź brak odcisku tego datownika jest bez znaczenia dla oceny, czy doręczenie było skuteczne.

K. Doręczenie kuratorowi Dla strony pozwanej lub wyjątkow o pow odowej (np. zachodzi konieczność doręczenia odpowiedzi na pozew połączonej z powództwem wzajemnym), której miejsce pobytu nie jest znane, na wniosek strony przeciwnej może być ustanowiony kurator. Z ar t. 143 k.p.c. w ynika, że organem ustanawiającym kuratora jest „sąd orzekający” , natomiast art. 144 k.p.c. stanowi, że „przewodniczący ustanowi kuratora”. W doktrynie tę - zdawałoby się istniejącą w ustawie sprzeczność w yjaśniono stwier dzeniem, że wyrażenia „sąd orzekający” ustawodawca użył tylko dlatego, aby przeciwstawić je „sądowi opiekuńczemu”. Uznając tę interpretację za trafną, należy przyjąć, że za „sąd orzekający” poza rozprawą działa przewodniczący, a ustanowienie kuratora następuje w formie zarządzenia przewodniczącego. Gdy potrzeba ustanowienia kuratora ujawni się na rozprawie i zostały w ykazane przesłanki z ar t. 143 k.p.c., niecelowe byłoby jej odraczanie w celu rozpoznania w niosku przez przewodniczącego. W takiej sytuacji procesowej kuratora ustanowi sąd orzekający, wydając stosowne postanowienie (np. „ustanawia dla pozwanego Jana K., ostatnio

zamieszkałego w Łodzi przy ul. Mokrej 20 m. 4, którego miejsce pobytu nie jest znane, kuratora w osobie adwokata Józefa J.”).

Przewodniczący ustanawia kuratora na wniosek osoby zainteresowanej (przeciwnika procesowego, prokuratora, organizację społeczną biorącą udział w sprawie, interwenienta ubocznego). Ustanowienie kuratora z urzędu jest możliwe w sprawach, w któr ych sąd działa z urzędu. Przesłankami ustanowienia kuratora, które muszą być spełnione łącznie, jest: - uprawdopodobnienie, że miejsce pobytu strony nie jest znane, - konieczność doręczenia pozw u lub innego pisma procesowego wywoł ującego potrzebę podjęcia obrony jej praw. Samo twierdzenie osoby żądającej ustanowienia kuratora, że miejsce pobytu strony nie jest znane, nie spełnia przesłanki uprawdopodobnienia. Niemożność doręczenia pisma pod wskazany adres również nie spełnia tej przesłanki. Jest ona spełniona wtedy, gdy osoba mająca konkretny adres nie jest tam znana i pomimo podjętych działań (np. pytanie sąsiadów, znanych członków rodziny) nie uzyskano żadnych wiadomości o miejscu jej pobytu. Nie jest osobą nieznaną z miejsca pobytu w rozumieniu art. 143 k.p.c. osoba nieobecna w kraju, ale przebywająca w znanym miejscu za granicą. Przy ocenie omawianej przesłanki przewodniczący powinien ze szczególną starannością przeanalizować okoliczności, które miałyby uzasadniać wniosek o ustanowienie kuratora. Uwzględnienie wniosku bez należytego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie j est znane, powoduje nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony jej praw. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, jak rów nież w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i o

związane z tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosow ne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego (art. 144 § 1 k.p.c.). Kuratorem powinna zostać wyznaczona osoba - jeśli jest to możliwe - obeznana ze stanem spraw strony, członek rodziny lub osoba, która zna środowisko, z którego w ywodzi się osoba nieznana z miejsca pobytu. W sprawach większej wagi przewodniczący powinien rozważyć celowość zwrócenia się do organów korporacji adw okatów lub radców prawnych o wskazanie kandydata na kuratora. Stronę w noszącą o ustanowienie kuratora przewodniczący - na podstawie art. 1304 k.p.c. w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. - powinien wezwać do uiszczenia zaliczki na wydatki związane z jego ustanowieniem (koszty ogłoszenia publicznego, wynagrodzenie kuratora), uzależniając od tego ustanowienie kuratora. Kurator ustanowiony jest nie tylko w celu doręczenia mu odpisu pozwu lub innego pisma wywołującego potrzebę podjęcia obrony praw strony nieznanej z miejsca pobytu - na co mogłoby wskazywać dosłowne brzmienie ar t. 143 k.p.c. Kurator ma obowiązek podejmowania wszelkich czynności procesow ych niezbędnych do zapew nienia obrony osoby, którą reprezentuje. Sąd doręcza kuratorowi wszelkie pisma procesowe składane przez przeciwnika, zawiadamia o terminach rozpraw y oraz doręcza wydane w sprawie zarządzenia i orzeczenia. Kurator uprawniony jest do składania oświadczeń mających wyłącznie charakter procesow y. Czynności procesowe, mające jednocześnie charakter czynności materialnoprawnych (np. zawarcie ugody sądowej), nie zmierzają do ochrony praw osoby reprezentowanej, a tylko do podejmowania takich czynności (chroniących prawa stron y nieznanej z miejsca pobytu), dla któr ych kurator został ustanowiony. Czynności kuratora ograniczające prawa osoby reprezentowanej powinny spotkać się ze sprzeciwem sądu. Kuratorowi przysługuje wynagrodzenie, które powinno być przyznane zgodnie z przepis ami rozporządzeniaMinistra Sprawiedliw ości z 28 sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, war unków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądow ym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz.U. Nr 27, poz. 197 ze zm.). Według tych przepisów wysokość wynagrodzenia kuratorów ustanowionych w poszczególnych sprawach zależy w każdym przypadku od rodzaju sprawy, stopnia jej zawiłości i nakładu pracy. Wysokość ich wynagrodzenia ustala się według przepisów określających opłaty za czynności adwokatów lub radców prawnych. Wysokość w ynagrodzenia kuratorów będących adwokatami nie może przekraczać stawek zasadniczego wynagrodzenia przewidzianego tymi przepisami, a w ysokość w ynagrodzenia innych kuratorów - 50% tych stawek. Wypłata prz yznanego kuratorowi w ynagrodzenia następuje na podstawie postanowienia sądu rozpoznającego sprawę z zaliczki złożonej na pokr ycie wydatków, a w razie gdy strona, na której wniosek ustanowiono kuratora, jest zwolniona od kosztów sądowych - z funduszów Skarbu Państwa. O ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie w budynku sądowym i lokalu organu gminy, a w sprawach większej wagi także w prasie, jeśli uzna to za potrzebne (ar t. 144 § 2 k.p.c.). Przewodniczący, w ykazując ten obowiązek ustaw owy, powinien wydać stosowne zarządzenie zawierające istotną treść ogłoszenia i sposób jego publikacji. Treść ogłoszenia w ywiesza się w lokalu urzędu gminy właściwej ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu osoby nieobecnej (§ 122 reg. sąd.). Przepisy o doręczeniu stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, i ustanowieniu dla niej kuratora stosuje się również do or ganizacji, które nie mają organów albo których organy są nieznane z miejsca pobytu (art. 146 k.p.c.).

2. Terminy

A. Pojęcie i rodzaje terminów Terminy w prawie cywilnym dzielimy na: - terminy prawa materialnego (przemilczenie, zasiedzenie, przedawnienie, prekluzja); - terminy prawa procesowego (ustawowe, sądowe, umow ne, instrukcyjne). Ter min w postępowaniu cywilnym oznacza okres (np. termin przeprowadzenia dowodu - art. 236 k.p.c.) lub datę (np. termin rozpraw y - art. 158 § 1 pkt 1 k.p.c.). Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego poświęcone terminom, tj. art. 164-172 k.p.c., dotyczą terminów w znaczeniu czasu przewidzianego do dokonania czynności procesow ych. Są to terminy procesowe. Od terminów procesow ych należy odróżnić terminy prawa materialnego, choćby one - jak w przypadku

terminów prekluzyjnych (zawitych) - dotyczył y dochodzenia roszczeń na drodze sądowej (np. termin przewidziany w art. 534 k.c.). Nie są ter minami procesowy mi pew ne etapy postępowania nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, np. zgłoszenie zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 § 2 k.p.c.), w niesienie interwencji głównej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76 k.p.c.), odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.), powództwa wzajemnego (art. 204 § 1 k.p.c.). Nie są też terminami procesowymi przewidziane - w przepisach adresowanych do stron - ograniczenia czasowe w zakresie możliw ości zgłaszania now ych okoliczności faktycznych i w niosków dowodow ych, któr ych uchybienie powoduje pominięcie czynności procesow ych, chyba że strona w ykaże, że nie mogła z nich skorzystać wcześniej lub potrzeba ich powołania w ynikła później (np. art. 495 § 3 i ar t. 505 5 § 1 k.p.c.). W literaturze określa się je jako instrukcje. W przedstawionym podziale terminów procesow ych zasadniczego znaczenia nabiera rozróżnienie ter minów ustawowych od sądowych. Ustawow ymi są terminy ustalone przez ustawę, natomiast sądowe są wyznaczone przez sąd lub przewodniczącego. Różni je także sposób liczenia ich biegu (art. 164 k.p.c.) oraz to, że terminy sądowe w przeciwieństwie do ustawow ych mogą być skracane i przedłużane (art. 166 k.p.c.). Oba terminy mogą być przywrócone. Odmiennie uregulowana jest także kwestia wpływ u zawieszenia postępowania na bieg obu rodzajów terminów, zależnie od przyczyny, z której ono nastąpiło (art. 179 k.p.c.). Przykładem terminu ustawowe go jest termin: tygodniowy do uzupełnienia lub poprawienia pisma procesowego (ar t. 130 k.p.c.), tygodniowy do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu (art. 169 k.p.c.), dwutygodniowy do złożenia w niosku o uzupełnienie wyroku (art. 351 k.p.c.), do wnoszenia środków odwoławczych i środków zaskarżenia, natomiast przykładem terminu sądowego jest termin: do usunięcia braku zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwych organów (art. 70 k.p.c.), do wskazania osób niebiorących udziału w sprawie w celu ich wezwania (art. 195 § 1 k.p.c.), do złożenia opinii przez biegłego (art. 285 § 3 k.p.c.), do uzupełnienia braków apelacji (art. 370 k.p.c.), do wskazania adresu pozwanego (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c.). Zgodnie z art. 166 k.p.c. przewodniczący może z ważnej przyczyny przedłużyć lub skrócić termin sądowy na wniosek zgłoszony przed jego upływem, nawet bez w ysłuchania str ony przeciwnej. Należy przyjąć, że postanowienie w tym zakresie może w ydać również sąd. Zmiana wydanego wcześniej zarządzenia ( postanowienia) o w yznaczeniu terminu może nastąpić jedynie na wniosek; działanie z urzędu nie jest dopuszczalne. We w niosku, który może złożyć każdy uczestnik postępowania sądowego, którego termin dotyczy, należy wskazać przyczynę uzasadniającą skrócenie lub przedłużenie terminu. Wniosek powinien zostać zgłoszony przed upływem terminu złożony po upływie terminu podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny. Jeśli w niosek taki speł nia warunki określone w art. 168 i 169 k.p.c., może być potraktowany jako w niosek o przywrócenie terminu (por. ar t. 130 § 1 zd. drugie k.p.c.). W praktyce sądowej nierzadko zdarzają się przypadki składania w niosku o przedłużenie terminu ustaw owego, jakim jest termin do uiszczenia opłaty sądowej (art. 130 2 § 2 k.p.c.). Jak już podkreślono, termin ustawowy nie może zostać przedłużony. Wniosek taki jako niedopuszczalny powinien zostać odrzucony zarządzeniem przewodniczącego. Zarządzenie takie nie jest zaskarżalne. Jeśli wniosek o przedłużenie terminu został złożony podczas biegu terminu do uiszczenia opłaty sądowej, a z jego treści wynika, że żądanie przedłużenia terminu jest podyktowane brakiem bieżących środków pieniężnych i oczekiwaniem na wypłatę, np. niskiej renty (emerytur y), przewodniczący powinien potraktować to pismo jako wniosek o zwolnienie od żądanej opłaty sądowej. Mniejsze znaczenie w praktyce sądowej odgrywają ter miny umowne (w art. 181 pkt 2 k.p.c. przewidziana jest możliwość oznaczenia przez strony terminu umownego we w niosku o zawieszenie postępowania). Ter minami instrukcy jny mi są terminy do dokonania czynności organów procesow ych. Ich adresatem jest sąd lub inny organ procesow y (np. komornik), a celem jest usprawnienie postępowania (np. termin rozprawy w sprawach z zakresu prawa pracy, gdy powództwo w ytoczył pracownik - art. 471 i 4777 k.p.c. oraz termin załatwienia sprawy gospodarczej - art. 47916 k.p.c.). Zachowanie terminu instr ukcyjnego nie jest warunkiem skuteczności czynności. Czynność sądu dokonana po upływie terminu instrukcyjnego (np. po upł ywie terminu do sporządzenia uzasadnienia wyroku - art. 329, 387, 39821 k.p.c.) jest skuteczna. Praktyczne znaczenie ma kwestia, czy tzw. zastrzeżony w yrok zaoczny, o którym mowa w ar t. 341 k.p.c., jest skuteczny, jeśli został w ydany po upływie dwutygodniowego terminu przewidzi anego

w tym przepisie. Brak argumentów za udzieleniem odpowiedzi negatyw nej. Wyrok taki może być wydany po wskazanym terminie, jednakże war unkiem jego wydania jest nadejście w terminie dwóch tygodni liczonych od rozpraw y poświadczenia doręczenia wezwania p ozwanemu (por. rozdział XVIII, 2, D). Za wadliwą należy uznać praktykę powiadamiania o ter minie rozprawy strony, którą reprezentuje pełnomocnik. Tylko wezwanie strony do osobistego stawiennictwa na posiedzenie, na którym jej obecność sąd uznał za konieczną (np. w celu informacyjnego w ysłuchania - art. 212 k.p.c. lub przepr owadzenia dowodu z przesłuchania - art. 299 k.p.c.), należy doręczyć bezpośrednio stronie rów nież w przypadku, gdy ustanowiła pełnomocnika. Praktyka odraczania rozpraw z powodu niestawiennictwa strony, którą reprezentuje obecny na rozprawie jej pełnomocnik, jest zupełnie niezrozumiała (por. rozdział XVI, 2, A i D). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Terminy przewidziane w art. 256 i 264 k.p. są terminami prawa materialnego, do których nie mają zastosowania przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące uchybienia i przywracania terminu [uchwała składu siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z 14 marca 1986 r., III PZP 8/86, LexPolonica nr 310330, OSNCP 1986, nr 12, poz. 194]. 2. Sąd zobowiązany jest z urzędu czuwać nad dochowaniem przez strony terminów procesow ych. Jeśliby więc nawet uznać, że doręczenie powodom odpisu w yroku z uzasadnieniem celem wniesienia kasacji nastąpiło na skutek przeoczenia przez sąd uchybienia siedmiodniowego terminu z art. 3934 k.p.c., to z faktu tego nie można w yciągać wniosku, iż w ten sposób doszło do sanowania uchybienia temu terminowi albo do domniemanego jego przywrócenia. Zgodnie z zasadą formalizmu rządzącą terminami procesow ymi, w yrażoną w ar t. 167 k.p.c., czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (postanowienie S N z 28 lutego 2002 r., III CZ 12/2002, LexPolonica nr 399795).

B. Rozpoczęcie biegu terminu oraz zasady obliczania terminów

Rozpoczęcie biegu terminów ustawow ych określają przepisy ustanawiające te terminy (np. ar t. 394 § 2, art. 3985 § 1, art. 767 § 4 k.p.c.), natomiast rozpoczęcie biegu terminów sądow ych określa art. 164 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem bieg terminu w yznaczonego przez sąd lub przewodniczącego rozpoczyna się od ogłoszenia w tym przedmiocie postanowienia lub zarządzenia, a gdy Kodeks przewiduje doręczenie z urzędu - od jego doręczenia. W sposób szczególny uregulowany został bieg terminu do w niesienia zażalenia oraz skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego przez adw okata lub radcę prawnego ustanowionego przez sąd na wniosek zgłoszony przed upł ywem terminu do w niesienia tych środków prawnych (art. 124 § 2-4 k.p.c.). W celu ustalenia końcowej daty zarówno terminu ustawowego, jak i sądowego należy uwzględnić przepisy określające sposób obliczania terminów. Art. 165 § 1 k.p.c. w tym zakresie odsyła do przepisów prawa cywilnego. Zgodnie z nimi: - termin oznaczony w dniach kończy się z upł ywem ostatniego dnia; jeśli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w któr ym to zdarzenie nastąpiło (ar t. 111 § 1 k.c.); oznacza to, że jeśli w dniu 18 marca sąd odroczył rozprawę i udzielił powodowi siedmiodniowego terminu na wskazanie adresu pozwanego pod rygorem zawieszenia postępowania, to termin ten należy liczyć od 19 marca; udzielony powodowi siedmiodniowy termin skończy się z upływem 25 marca; - termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca (ar t. 112 k.c.); jeśli więc sąd wspomniane postanowienie w ydałby we w torek, wyznaczając powodowi termin tygodniow y, rozpocznie się on w środę i skończy się z upływem środy w następnym tygodniu; sposób obliczania terminów przewidziany w art. 112 k.c. ma zastosowanie tylko przy terminach ciągł ych, a taki charakter mają terminy procesowe; do ich obliczania zatem nie można stosować art. 114 k.c., który określa sposób obliczania terminu oznaczonego w miesiącach i latach, gdy ciągłość terminu nie jest w ymagana; w praktyce sądowej omawiane zagadnienie wystąpiło przy obliczaniu terminu miesięcznego do wniesienia kasacji; Sąd Najw yższy w yjaśnił, że miesięczny termin do wniesienia kasacji (art. 3934 k.p.c.) jest terminem ciągłym, a więc kończy się z upł ywem dnia, któr y datą odpowiada dniowi doręczenia orzeczenia stronie skarżącej (art. 112 k.c.), a nie z upływem trzydziestu dni (art. 114 k.c.) (postanowienie z 6 sierpnia 1997 r., II UZ 53/97, LexPolonica nr 329426, OSNAPiUS 1998, nr

15, poz. 467); w innym orzeczeniu Sąd Najw yższy zauważył, że jeżeli doręczenie w yroku sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem nastąpi w lu tym, termin miesięczny do wniesienia kasacji zwykle będzie obejmować tylko 28 lub 29 dni, nigdy zaś 30 dni (postanowienie S N z 21 maja 1997 r., I CZ 54/97, LexPolonica nr 330110, niepubl.); - jeżeli koniec terminu do w ykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego (art. 115 k.c.); dniami uznanymi ustawowo za wolne od pracy są dni w ymienione w ustawie z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz.U. Nr 4, poz. 28 ze zm.), to jest: - 1 stycznia - Now y Rok, - 6 stycznia - Święto Trzech Króli, - pierwszy i dr ugi dzień Wielkiej Nocy, - 1 maja - Święto Państwowe, - 3 maja - Święto Narodowe Trzeciego Maja, - pierwszy dzień Zielonych Świątek, - dzień Bożego Ciała, - 15 sierpnia - Wniebowzięcie Najświętszej Mar yi Panny, - 1 listopada - Wszystkich Świętych, - 11 listopada - Narodowe Święto Niepodległości, - 25 grudnia - pierwszy dzień Bożego Narodzenia, - 26 grudnia - drugi dzień Bożego Narodzenia, - niedziele. W judykaturze niejednolicie oceniana była kwestia, czy soboty, które nie są objęte przepisami powołanej ustawy z 18 stycznia 1951 r., mogą być uznane za dni ustawowe wolne od pracy w rozumieniu art. 115 k.c. Sąd Najw yższy, rozstrzygając to zagadnienie praw ne, podjął w składzie siedmiu sędziów uchwałę, nadając jej moc zasady prawnej, że sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za w olny od pracy w rozumieniu art. 115 k.c. w zw. z ar t. 165 § 1 k.c. (uchwała SN z 25 kwietnia 2003 r., III CZP 8/2003, LexPolonica nr 360489, OSNC 2004, nr 1, poz. 1). W świetle przytoczonej uchwały oraz reguły przyjętej w art. 115 k.c., jeśli koniec terminu dokonania czynności procesowej przypada na wolną sobotę, czynność powinna zostać dokonana najpóźniej w sobotę. Dopeł nienie tej czynności nie zostaje z mocy prawa przesunięte na następny dzień, niemający charakteru dnia w olnego od pracy, a więc na poniedziałek. Według art. 165 § 2 i 3 k.p.c. równoznaczne z w niesieniem pisma procesowego do sądu jest złożenie pisma: - w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego, - przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej, - przez osobę pozbawioną wolności w administracji zakładu karnego, - przez członka załogi polskiego statku morskiego u kapitana statku. Z przyjętego uregulowania w ynika, że termin ustanowiony dla pisma procesowego jest zachowany, jeśli w tym czasie wpłynie ono do sądu; decydować będzie prezentata sądu. Prezentata jest to zamieszczona na piśmie wpływającym do sądu adnotacja zawierająca nazwę sądu, datę wpł ywu pisma, liczbę załączników i podpis przyjmującego pismo. Kopertę, w której pismo nadesłano, załącza się do pisma. Pismo adresowane imiennie do prezesa sądu doręcza się prezesowi sądu bez otwierania koperty (§ 14 ust. 4instr. sąd). W pozostałych przypadkach decyd uje data złożenia pisma. Istotne znaczenie ma, zważywszy na powszechną praktykę składania pism w placówkach pocztowych, pierwszy z wymienionych przypadków. O terminie złożenia pisma będzie decydować odcisk datownika placówki pocztowej operatora publicznego na kopercie, w której zostało nadane pismo, a w przypadkach wątpliw ych - dowód nadania przesyłki w ydany przez nadawczą placówkę pocztową. Istotne jest zatem zachowanie w aktach sprawy koper ty, w której nadesłano pismo. Wynikający z § 14 ust. 3 instr. sąd. obowiązek załączenia do pisma koperty, w której je nadesłano, powinien być spełniony przez wszycie koperty do akt sądow ych, co niestety w praktyce jest wyjątkiem (najczęściej koper ty luzem pozostają w aktach). Na żądanie osoby wnoszącej pismo do sądu, biuro podawcze lub pracow nik upoważniony do przyjmowania korespondencji poświadcza przyjęcie pisma na jego kopii lub w książce doręczeń. Kierow nik sekretariatu przedstawia pismo, które w płynęło do sądu, przewodniczącemu w ydziału (innemu sędziemu), który w ydaje zarządzenia co do sposobu jego załatwienia (§ 15 i 16 instr. sąd.). W celu zapew nienia właściwego obiegu pism akta spraw powinny być ułożone zgodnie z „przeznaczeniem”. Na półce oznaczonej np. hasłem „oczekujące” powinny znajdować się akta spraw, w których sąd oczekuje na korespondencje, np. na odpowiedź na pozew; pod hasłem „do

dekretacji” powinny być układane akta spraw, w któr ych sędzia powinien nadać pismu, które wpłynęło, odpowiedni bieg; pod hasłem zaś „na posiedzenie” powinny być odkładane akta spraw wyznaczonych na posiedzenie sądu. Dla zachowania terminu konieczne jest nadanie pisma do właściwego sądu i na jego właściw y adres. W przypadku wniesienia pisma do sądu niewłaściwego, np. w niesienia apelacji bezpośrednio do sądu drugiej instancji zamiast do sądu pierwszej instancji, datą jej wniesienia jest data nadania apelacji w placówce pocztowej przez sąd niewłaściwy do sądu właściwego (por. orzeczenie SN z 10 lutego 1975 r., II CZ 13/75, LexPolonica nr 326062, OSPiKA 1975, nr 10, poz. 216). W podanym przykładzie, jeśli sąd dr ugiej instancji nada apelację do sądu właściwego w otwartym terminie do jej złożenia, to termin będzie zachowany, nawet wtedy, gdy apelacja wpłynie do sądu właściwego po terminie. Stanowisko, według którego o terminie dokonanej czynności decyduje dopiero data w płynięcia do sądu właściwego pisma nadanego przez sąd niewłaściwy, nie jest przekonujące. Środek odwoławczy nadany faksem jest wniesiony z chwilą określoną przez upoważnionego pracow nika w adnotacji o wpływie pisma do sądu (postanowienie S N z 29 stycznia 2003 r., I CZ 192/2002, LexPolonica nr 362949, OSNC 2004, nr 4, poz. 64). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Żądanie doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem strona może zgłosić po ogłoszeniu sentencji wyroku (art. 387 § 3 zd. 1 k.p.c.). Wcześniejsze zgłoszenie takiego żądania nie wywoł uje skutków prawnych (postanowienie S N z 24 stycznia 1997 r., I PKN 1/97, LexPolonica nr 323826, OS NAPiUS 1997, nr 18, poz. 342). 2. Sąd zobowiązany jest z urzędu czuwać nad dochowaniem przez strony terminów procesow ych. Jeśliby więc nawet uznać, że doręczenie powodom odpisu w yroku z uzasadnienia celem w niesienia kasacji nastąpiło na skutek przeoczenia przez sąd uchybienia siedmiodniowego terminu z art. 3934 k.p.c., to z faktu tego nie można w yciągać wniosku, iż w ten sposób doszło do sanowania uchybienia temu terminowi albo do domniemanego jego przywrócenia, jak to sugeruje autorka zażalenia. Zgodnie z zasadą formalizmu rządzącą terminami procesow ymi, w yrażoną w ar t. 167 k.p.c., czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (postanowienie S N z 28 lutego 2002 r., III CZ 12/2002, LexPolonica nr 399795).

C. Uchybienie terminowi

Czynność procesowa podjęta przez stronę po terminie jest bezskuteczna (art. 167 k.p.c). Opłacenie środka prawnego nie jest odrębną czy nnością procesową , lecz elementem czynności procesowej polegającej na w niesieniu np. apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej. Nie można zatem skutecznie domagać się przywrócenia terminu do wniesienia opłaty od w niesionego, ale nieopłaconego środka prawnego, lecz należy wnosić o przywrócenie terminu do złożenia środka prawnego (uzasadnienie postanowienia SN z 23 czerwca 2010 r., II CZ 47/10, niepubl.). Bezskuteczność czynności procesowej z powodu upływu terminu powstaje z mocy prawa (ipso iure) i dotyczy zarówno terminów ustawow ych, jak i sądowych. Od zasady tej są wyjątki. Można np. złożyć dokument po terminie wyznaczonym przez sąd, jeśli przeprowadzenie dowodu z tego dokumentu jest jeszcze możliwe (ar t. 248 § 1 k.p.c.). W wielu przypadkach bezskuteczność czynności procesowej stwarza konieczność podjęcia przez sąd stosow nej decyzji procesowej, np. w przypadku wniesienia środka zaskarżenia po terminie, sąd postanowieniem - podlegającym zaskarżeniu - odrzuci go; chodzi tu o: sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 344 § 3 k.p.c.), apelację (art. 370 i 373 k.p.c.), skargę kasacyjną (ar t. 398 6 § 2 i 3 k.p.c.), zażalenie (ar t. 370 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.), skargę o wznowienie postępowania (ar t. 410 § 1 k.p.c.), zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazow ym (art. 494 § 1 k.p.c.), sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 504 § 1 k.p.c.), skar gę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4246 § 3 i art. 4248 § 1 k.p.c.). Skarga na czynności komor nika wniesiona po terminie wskazanym w art. 767 § 4 k.p.c., jak również zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1027 § 2 i 3 k.p.c.) również powinny zostać odrzucone. Zostanie odrzucony także spóźniony wniosek o przywrócenie terminu (art. 171 k.p.c.) oraz spóźniony w niosek o doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem (art. 328 § 1 k.p.c.). Uchybienie terminowi do dokonania niektórych czynności pr ocesowych obliguje sąd do zniesienia, pominięcia albo odrzucenia innej czynności. Przypadki zniesienia czynności zostały omówione w rozdziale VII, 1, B, pominięcia czynności - w rozdziale X I. Przypadkiem odrzucenia innej

czynności jest odrzucenie pozwu wskutek niezłożenia przez powoda cudzoziemca kaucji w ter minie wyznaczonym przez sąd (art. 1124 § 3 k.p.c.). Wobec tego, że pewne etapy postępowania, np. zgłoszenie zarzutu wadliwego obliczenia wartości przedmiotu spor u (art. 25 § 2 k.p.c.), wniesienie interwencji głów nej (art. 75 k.p.c.), ubocznej (art. 76 k.p.c.), odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.), powództwa wzajemnego (ar t. 204 § 1 k.p.c.), nie są - jak już zaznaczono - terminami pr ocesowymi nawet wtedy, gdy z ich zakończeniem nie jest dopuszczalne dokonanie określonej czynności procesowej, należy prz yjąć, że w tych przypadkach - jeśli czynność procesowa została dokonana po określonej fazie postępowania mamy do czynienia nie tyle z bezskutecznością czynności pr ocesowej, co z niepodjęciem czynności we właściwej fazie. Skutek procesowy spóźnionego działania strony będzie różny, a mianowicie: - sąd odmówi sprawdzenia wartości przedmiotu sporu (np. „Wobec tego, że zarzut niewłaściwego

oznaczenia wartości przedmiotu sporu nie został złożony w fazie postępowania określonej w art. 25 § 2 k.p.c., sąd postanowił odmówić sprawdzenia wartości przedmiotu sporu” ), - spóźniony pozew wzajemny powinien zostać wydzielony z akt sprawy i skierowany do rozpoznania w oddzielnym procesie, a jeśli sąd nie jest właściwy, powinien zostać przekazany innemu sądowi według przepisów o właściwości sądu (np. „Wobec tego, że pozew wzajemny nie został złożony w

fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd. drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy i skierować do rozpoznania w oddzielnym procesie”. „Wobec tego, że pozew wzajemny nie został złożony w fazie postępowania określonej w art. 204 § 1 zd. drugie k.p.c., sąd postanowił wydzielić go z akt sprawy oraz stwierdzając swą niewłaściwość przekazać pozew do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Łodzi”), - odpowiedź na pozew zostanie pozostawiona w aktach jako zwykłe pismo procesowe [np. „Wobec tego, że odpowiedź na pozew nie została złożona w fazie postępowania przewidzianej w art. 207 § 1 k.p.c., sąd postanowił pozostawić ją w aktach sprawy jako pismo przygotowawcze (art. 127 k.p.c.)”], - interwencję główną sąd powinien potraktować jak zw ykłe powództwo, a jeśli ponadto nie jest właściwy, powinien przekazać sprawę innemu sądowi według przepisów o właściwości sądu (np.

„Wobec tego, że interwencja główna nie została wniesiona w fazie postępowania przewidzianej w art. 75 k.p.c., sąd postanowił: 1) potraktować ją jak zwykłe powództwo, 2) stwierdzić swą niewłaściwość i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Zgierzu, jako rzeczowo i miejscowo właściwemu”), - interwencja uboczna zostanie odrzucona (np. „Wobec tego, że interwencja uboczna nie została wniesiona w fazie postępowania przewidzianej w art. 76 k.p.c., sąd postanowił ją odrzucić” ).

D. Przywrócenie terminu

Zdarza się, że czynność procesowa nie została dokonana z pow odu przesz kody niezależnej od strony, gdy uchybienie terminowi nastąpiło bez jej winy. W takich przypadkach strona z reguły wnosi o przywrócenie uchybionego terminu (art. 168 § 1 k.p.c.). Wniosek o przywrócenie terminu powinien: 1) odpowiadać warunkom formalnym, 2) wskazywać na jego dopuszczalność, 3) spełniać warunki zasadności. Warunki for malne spełnione są, gdy wniosek: - odpowiada warunkom pisma procesowego (art. 126 k.p.c.), - podaje okoliczności (uprawdopodobnione), które uzasadniają go (art. 169 § 2 k.p.c.), - wskazuje chwilę ustania przyczyny (przeszkody), która uniemożliwiła dokonanie czynności w terminie oraz zostaje dokonana czynność uchybiona, np. do wniosku zostaje dołączona apelacja, której termin złożenia nie został zachowany (art. 169 § 3 k.p.c.). Nieuiszczenie opłaty sądowej od sprzeciw u od w yroku zaocznego załączonego do wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciw u stanowi brak formalny tego wniosku (uchwała SN z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 19/2010, LexPolonica nr 2238902, OSNC 2010, nr 10, poz. 138). W razie niezachowania warunków formalnych wniosku o przywrócenie terminu przewodniczący powinien wydać zarządzenie w tr ybie art. 130 § 1 k.p.c. (np. „wezwać pozwanego do uzupełnienia w

terminie tygodniowym braków formalnych wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji przez podanie i uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek oraz wniesienie apelacji pod rygorem zwrotu wniosku” ). Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego do uzupełnienia wniosku przewodniczący zarządzeniem, wydanym na podstawie ar t. 130 § 2 k.p.c., zwraca w niosek.

Wniosek o przywrócenie terminu jest dopuszczalny ( warunki dopuszczalności wniosku), gdy: - uchybiony termin jest przywracalny (z reguły terminy procesowe są przywracalne, ale np. nie jest przywracalny pięcioletni termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania), - wskutek uchybienia terminowi powstał y dla w nioskodawcy ujemne skutki (niemożność skutecznego dokonania czynności), - wniosek został złożony w przepisanym terminie (tj. w ciągu tygodnia od ustania przyczyny uchybienia terminowi). Gramatyczna wykładnia art. 168 § 1 i art. 169 § 1 k.p.c. uzasadnia stwierdzenie, że bieg tygodniowego ter minu do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu nie może rozpocząć się ani skończyć przed upły wem ter minu do dokonania czynności procesowej. Na przykład, jeżeli w okresie biegu dw utygodniowego terminu do wniesienia apelacji w ystąpiła przeszkoda, która skończyła się szóstego dnia tego terminu, to nie można przyjmować, że od następnego dnia rozpoczął się bieg tygodniowego terminu do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu. W przykładzie tym strona, chcąc zachować termin z art. 169 § 1 k.p.c., musiałaby złożyć w niosek w trzynastym dniu otwartego terminu do wniesienia apelacji. Takie założenie byłoby sprzeczne z istotą wniosku o przywrócenie terminu, który składa się dopiero w tedy, gdy „strona nie dokonała czynności w terminie”. Jeśli więc przyczyna (przeszkoda) ustała przed upływem terminu do dokonania czynności, to należy przyjąć, że tygodniowy termin przewidziany w art. 169 § 1 k.p.c. biegnie od następnego dnia, w którym upł ynął termin do dokonania czynności procesowej. Wniosek złożony w otwartym terminie do dokonania czynności - jako niedopuszczalny sąd powinien odrzucić. Sam wniosek o przywrócenie terminu, jeśli został złożony po tygodniowym terminie do jego wniesienia, może być - na w niosek strony - przywrócony na ogólnych zasadach. Konsekwentnie należy przyjąć, że przeszkoda stanowiąca przyczynę uchybienia terminowi nie musi istnieć - wbrew temu, jak przyjmują niektórzy autorzy - przez cały bieg terminu do dokonania czynności. Uchybienie terminowi może być spowodowane przeszkodą, która trwała tylko przez pewien okres biegu terminu. Ocena zasadności w niosku o przywrócenie terminu będzie wtedy uzależniona od charakteru tej przyczyny, a także rodzaj u uchybionej czynności. Jeżeli jeden z warunków dopuszczalności wniosku o przywrócenie terminu nie jest spełniony, sąd powinien odrzucić w niosek (art. 171 k.p.c.). Por. uwagę w pkt E. Do war unków zasadności w niosku należy zaliczyć: - brak winy w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1 k.p.c), - legitymację do złożenia wniosku. Brak legitymacji lub zawinione uchybienie terminowi uzasadnia oddalenie wniosku. Badanie wniosku o przywrócenie terminu - zważywszy na stawiane mu wymagania - powinno przebiegać w trzech etapach. W pierwszej kolejności przewodniczący powinien wszcząć postępowanie w trybie art. 130 k.p.c., które może zakończyć się w ydaniem zarządzenia o „zwrocie wniosku”, następnie sąd powinien zbadać w niosek pod kątem war unków, któr ych niespeł nienie prowadzi do wydania postanowienia o odrzuceniu wniosku. Gdy żadna z tych ewentualności nie wchodzi w rachubę, sąd przystąpi do merytor ycznej oceny wniosku, która zakończy się w ydaniem postanowienia o przywróceniu terminu (np. „przywraca pozwanemu termin do wniesienia apelacji” ) lub o odmowie przywrócenia terminu (np. „oddala wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji”). Po dodaniu § 5 do art. 169 k.p.c. oraz nadaniu nowego brzmienia art. 171 k.p.c. nieaktualne stały się orzeczenia SN z 6 sierpnia 1986 r., II CZ 87/86, LexPolonica nr 311555, OSNCP 1987, nr 11, poz. 178 oraz z 13 lutego 1987 r., III CZP 4/87, LexPolonica nr 311524, OS NCP 1988, nr 2-3, poz. 35; uchwała SN z 16 stycznia 2009 r., III CZP 128/2008, LexPolonica nr 1987848, OSNC 2009 nr 12, poz. 156. Skoro chodzi tu o postanowienia „w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu”, to wszystkie z możliw ych postanowień w tym przedmiocie sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym. Zgłoszenie w niosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje postępowania w sprawie ani wykonania orzeczenia. Sąd jednak może - stosownie do okoliczności - wstrzymać postępowanie lub wykonanie orzeczenia. Postanowienie w przedmiocie wstrzymania postępowania w sprawie lub wykonania orzeczenia może być w ydane na posiedzeniu niejawnym (art. 172 k.p.c.). W praktyce sądowej istotnego znaczenia nabiera kwest ia stosunku wniosku o przywrócenie uchybionego ter minu do środka odwoławczego. Omówienie tego zagadnienia jest konieczne ze względu na częstą, notabene błędną, praktykę składania przez pełnomocników procesowych w jednym piśmie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu środka odw oławczego oraz „przez ostrożność procesową” - wniosku o przywrócenie uchybionego terminu na w ypadek,

gdyby zażalenie zostało oddalone. Odnosząc się do tej kwestii, należy podnieść, że w niosek o przywrócenie terminu oraz zażalenie na odrzucenie lub zwrot pisma procesowego z powodu uchybienia terminowi dokonania czynności wyłączają się wzajemnie. Jeżeli strona twierdzi, że dokonała czynności w terminie, a sąd błędnie uznał, że uchybiła terminowi - strona powinna wnieść zażalenie, natomiast wniosek o przywrócenie uchybionego terminu jest aktualny w tedy, gdy strona nie neguje uchybienia terminowi i wskazuje przyczyny usprawiedliwiające to uchybienie (postanowienie S N z 3 października 2002 r., I CZ 120/2002, LexPolonica nr 390921). W tej sytuacji wnoszenie zażalenia jest niecelowe także z ostrożności procesowej, termin bowiem do złożenia wniosku o przywrócenie uchybionego terminu rozpocznie się dla skarżącego dopier o wtedy, gdy zostanie mu doręczony odpis postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu zażalenia. W razie jednoczesnego złożenia wniosku o przywrócenie terminu i zażalenia na odrzucenie środka odwoławczego sąd powinien nadać bieg zażaleniu, a w niosek o przywrócenie terminu - jako niedopuszczalny, w niesiony bowiem przed rozpoczęciem biegu terminu do jego złożenia - powinien odrzucić. O niezachowaniu termi nu do w niesienia środka zaskarżenia wskutek złożenia go w sądzie niewłaściwym - por. rozdział X IX, 2, A. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Bezskuteczny jest i podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny w niosek o przywrócenie terminu do wniesienia kasacji złożony przed upływem tego terminu (postanowienie S N z 20 marca 1998 r., II CZ 10/98, LexPolonica nr 330286, OSNC 1998, nr 11, poz. 178). 2. Wyłączenie możliwości jednoczesnego uwzględnienia zażalenia i wniosku o przywrócenie terminu wynika nie tylko z konkurencyj ności zawartych w nich wniosków, zmierzających do wywołania przeciwstawnych skutków procesowych, ale i sprzeczności wewnętrznej ich podstaw. Zażalenie bowiem oparte jest na twier dzeniu, że termin do uiszczenia opłaty sądowej został zachowany, a wniosek o przywrócenie terminu - na twierdzeniu przeciwnym, że do uchybienia terminowi doszło (postanowienie S N z 10 stycznia 2002 r., I CZ 198/2001, LexPolonica nr 394318). 3. Termin do uiszczenia opłaty od czynności procesowej nie podlega przywróceniu (postanowienie SN z 9 lipca 2008 r., V CZ 44/2008, LexPolonica nr 2035134, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 55).

E. Brak winy w uchybieniu terminowi jako przesłanka zasadności wniosku o przywrócenie terminu

-

-

Sąd, badając przesłankę braku winy w uchybieniu terminowi, powinien mieć na względzie wszystkie okoliczności spraw y i oceniać je według obiektywnego miernika staranności, jakiej można wymagać od strony dbającej należycie o sw oje interesy. Tak ogólnie sformułowana teza z oczywistych względów może być tylko wskazów ką przy ocenie okoliczności konkretnego przypadku uchybienia terminowi. Okolicznościami uzasadniający mi przywrócenie terminu (przykłady z orzecznictwa) są: choroba strony lub jej przedstawiciela, która uniemożliwiła podjęcie działania nie tylko osobiście, ale i skorzystania z pomocy innych osób, klęska żywiołowa, udzielenie mylnej informacji przez pracownika sądu o terminie zaskarżenia czy w noszenia opłat, zdarzenie nagłe, uniemożliwiające dokonanie czynności, którego strona nie mogła przewidzieć i zabezpieczyć się przed jego skutkami, dokonanie wpłaty opłaty sądowej w kwocie nieznacznie niższej od należnej, wynikające z oczywistej omyłki. Nie usprawiedliwiają uchybienia ter minowi następujące okoliczności: działanie lub brak działania osób, którymi strona (pełnomocnik) się posługuje, inne ważne dla strony spraw y absor bujące ją w okresie biegu terminu do dokonania czynności procesowej, niedyspozycja zdrowotna pracownika osoby prawnej, którego mógł zastąpić inny pracow nik, zaniedbania pracow nika kancelarii adw okackiej, nieznajomość przepisów prawa procesowego, podeszły wiek strony i krótkotrwałe zaniki pamięci, niezrozumienie treści orzeczenia, błędne przekonanie o prawidłowości orzeczenia, niedosłyszenie treści orzeczenia wskutek wady słuchu,

- wadliwe wykonanie przez pracownika kancelarii adwokackiej czynności koniecznej do zachowania terminu spowodowane chorobą, - brak porozumienia między stroną i jej pełnomocnikiem oraz brak zdecydow ania co do wniesienia środka zaskarżenia, - posłużenie się pieczęcią kancelarii adwokackiej przez osobę do tego nieupraw nioną, - zaniedbanie adwokata sprawdzenia ustnej informacji klienta o biegu terminu do zaskarżenia orzeczenia, - niestawiennictw o pełnomocnika procesowego na rozprawę spowodowane przekonaniem, że przekazany do jego wiadomości wniosek str ony przeciwnej o odw ołanie rozpraw y zostanie uwzględniony. W judykaturze nie była jednolicie rozstrzygana kwestia liczenia biegu terminu do w niesienia skargi kasacyj nej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd. Kwestię tę Sad Najwyższy rozstrzygnął w uchwale składu siedmiu sędziów z 17 lutego 2009 r. (III CZP 117/2008, LexPolonica nr 2000669, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 117), stwierdzając, że przyczyna uchybienia ter minowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w który m ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem. Por. orzecznictwo powołane w uzasadnieniu tej uchwały. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Strona i pełnomocnik będący jej pracownikiem mają obowiązek takiego zorganizowania pracy, która zapewniłaby sprawną obsługę toczącego się postępowania sądowego w razie choroby cz y urlopu pełnomocnika. Zaniedbanie w tym zakresie świadczy o winie w uchybieniu terminowi (art. 168 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 26 lutego 2003 r., II CKN 1487/2000, LexPolonica nr 359429). 2. Na stronie zobowiązanej do dokonania czynności procesowej ciąży obowiązek zachowania należytej staranności, której miernikiem jest obiektywnie oceniana staranność, jakiej można wymagać od strony właściwie dbającej o swoje interesy procesowe. Uchybienie w tym względzie, spowodowane nawet lekkim niedbalstwem, narusza obiektywny mier nik staranności i stanowi podstawę do oddalenia wniosku o przywrócenie terminu, skoro nawet lekkie niedbalstwo świadczy o zawinionym niedokonaniu czynności w terminie (art. 168 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 23 listopada 2005 r., II CZ 103/2005, LexPolonica nr 1623548). 3. Brak winy, jako przesłanka przywrócenia terminu (ar t. 168 § 1 k.p.c.), nie może być oceniany w oderwaniu od ustawowego wymagania co do treści wniosku (art. 169 § 2 k.p.c.) wymagającego tylko „uprawdopodobnienia”, tj. przytoczenia twierdzeń i wskazania okoliczności uzasadniających, z któr ych wynika przekonanie o prawdziw ości tych twierdzeń. Uprawdopodobnienie oznacza również złagodzenie r ygorów dowodowych w stosunku do okoliczności usprawiedliwiających niedopełnienie czynności procesowej w terminie. Jeżeli przyczyną uchybienia była chor oba peł nomocnika uniemożliwiająca w ocenie lekarza w ykonywanie obowiązków zawodowych, to dokonanie przez sąd orzekający oceny odmiennej wymagałoby istnienia dowodu pochodzącego od osoby mają cej wiedzę specjalną albo wykazania fałszu dokumentu - co do treści lub formy, wraz z konsekwencjami wykr ycia czynu karalnego (postanowienie SN z 12 maja 2006 r., V CZ 29/2006, LexPolonica nr 1630607).

F. Zaskarżalność zarządzenia i postanowienia wydanego w przedmiocie wniosku o przywrócenie terminu

Rozstrzygnięcie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej może nastąpić przez: a) wydanie zarządzenia przewodniczącego o zwrocie wniosku, b) wydanie postanowienia sądu o: - przywróceniu uchybionego terminu, - odrzuceniu wniosku, - oddaleniu w niosku. W razie niezachowania warunków formalnych wniosku o przywrócenie terminu przewodniczący wydaje zarządzenie w tr ybie ar t. 130 § 1 k.p.c. (np. „wezwać pozwanego do uzupełnienia w

terminie tygodniowym braków formalnych wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji przez podanie i uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek oraz wniesienie apelacji pod rygorem zwrotu wniosku” ). Po bezskutecznym upływie terminu wyznaczone go do uzupełnienia wniosku przewodniczący zarządzeniem, wydanym na podstawie ar t. 130 § 2 k.p.c., „zwraca

wniosek”. Zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej nie jest wymienione w art. 394 § 1 k.p.c., a skoro tylko ten przepis (pomijając przepisy ustaw y o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) określa, które zarządzenia przewodniczącego są zaskarżalne zażaleniem, to należy przyjąć, że zarządzenie przewodniczącego o zwrocie w niosku o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej (jakiejkolwiek) nie podlega zaskarżeniu. Zasadą jest, że zaskarżalne zażaleniem są postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie oraz wymienione w art. 394 § 1 pkt 1-12 k.p.c. Postanowienie sądu pierwszej instancji o przy wróceniu ter minu do dokonania czynności procesowej niewątpliwie nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie ani nie zostało w ymienione w enumeratywnej części art. 394 k.p.c., nie podlega zatem zaskarżeniu. Niezaskarżalność postanowienia sądu pierwszej instancji o przywróceniu uchybionego terminu do dokonania czynności procesowej nie oznacza, że nie może być ono przedmiotem kontroli sądu drugiej instancji. Postanowienie takie, jako niekończące postępowania w sprawie, a więc niezaskarżalne w drodze zażalenia, należy do kategorii postanowień, o których mowa w art. 380 k.p.c., w związku z czym, na w niosek strony zgłoszony w apelacji, może być rozpoznane, jeżeli miało wpływ na rozstrzygnięcie zawarte w orzeczeniu zaskarżonym apelacją. Wobec tego, że art. 380 k.p.c. dotyczy w yłącznie postanowień, które poprzedzały w ydanie zaskarżonego orzeczenia, przepis ten nie będzie stanowił podstaw y do kontroli zasadności postanowienia sądu pierwszej instancji o przywróceniu terminu do dokonania czynności w postępowaniu wyw ołanym wniesioną apelacją (w tzw. postępowaniu międzyinstancyjnym). Podstawą prawną przeprowadzenia takiej kontroli będzie art. 373 k.p.c. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 maja 1998 r. (III CKN 471/97, LexPolonica nr 333947, OSP 1999, nr 4, poz. 83 z glosą W. Broniewicza), w któr ym stwierdził, że w granicach kontroli zachowania warunków apelacji, którą sąd drugiej instancji przeprowadza na podstawie art. 373 k.p.c., mieści się również sprawdzenie zasadności przywrócenia uchybionego terminu do wniesienia apelacji. Sąd drugiej instancji, uznając bezzasadność przywrócenia terminu, w yda postanowienie, na podstawie którego „odrzuci apelację”. Nie ma potrzeby, aby w postanowieniu takim sąd uchylał postanowienie o przywróceniu terminu, skoro odrzucenie apelacji „pochłania” wcześniejsze wadliwe przywrócenie terminu do jej wniesienia. Z kolei postanowienie sądu drugiej instancji o przywróceniu terminu do wniesienia skar gi kasacyjnej zostanie objęte kontrolą Sądu Najwyższego na podstawie art. 398 6 § 3 k.p.c. Na postanowienie o odrzuceniu lub oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy jest to postanowienie kończące postępowanie w sprawie. Nie wdając się w spór doktrynalny dotyczący pojęcia postanowień kończących postępowanie w sprawie oraz kryteriów ich definiowania, należy zwrócić uwagę, że Sąd Najwyższy, w ypowiadając się w tej kwestii, uznał za postanowienia kończące postępowanie w sprawie takie, które zamykają drogę do w ydania wyroku, które kończą sprawę jako pew ną całość poddaną pod osąd, po wydaniu któr ych dalsze postępowanie nie może się toczyć, takie, w wyniku których zostaje w ykluczona możliw ość przedsiębrania w danej sprawie dalszych czynności (por. uzasadnienie postanowienia S N z 19 listopada 1996 r., III CKN 12/96, LexPolonica nr 315277, OS NC 1997, nr 4, poz. 41, uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 24 listopada 1998 r., III CZP 44/98, LexPolonica nr 333028, OSNC 1999, nr 5, poz. 87, uzasadnienie postanowienia SN z 11 sierpnia 1999 r., I CKN 367/99, LexPolonica nr 343314, OSNC 2000, nr 3, poz. 48 oraz uzasadnienia: uchwały składu siedmiu sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/2000, LexPolonica nr 345238, OSNC 2001, nr 1, poz. 1 i z 6 października 2000 r., III CZP 31/2000, LexPolonica nr 347716, OSNC 2001, nr 2, poz. 22). Przeciwieństwem postanowień kończących postępowanie w sprawie są postanowienia, które w postępowaniu kończą jedynie zagadnienia incydentalne, uboczne. Innymi słowy sąd, realizując główny cel, jakim jest rozstrzygnięcie spraw y mer ytor ycznie przez wydanie or zeczenia co do istoty sprawy, rozstrzyga wiele kwestii wstępnych zmierzających do uporządkowania postępowania, usuwa pewne przeszkody uniemożliwiające dalsze prowadzenie procesu, zamyka fragment sprawy - jej boczny nurt, rozstrzyga kwestie wpadkowe. Czynności te podejmuje w formie postanowień, które z podanych przyczyn należy kwalifikować jako postanowienia niekończące postępowania w sprawie. Przy takim rozumieniu pojęcia „postanowienie kończące postępowanie w sprawie” nie jest nim postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji, skor o po odmowie przywrócenia terminu do wniesienia apelacji zawsze dochodzi do wydania postanowienia o jej odrzuceniu i właśnie to postanowienie, nie zaś wcześniejsze postanowienie odmawiające przywrócenia terminu, a więc dotyczące kwestii w padkowej, jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Sąd w postanowieniu o oddaleniu w niosku o

przywrócenie terminu do wniesienia apelacji powinien także orzec o odrzuceniu apelacji (np. „oddala wniosek i odrzuca apelację” ). Praktykę polegającą na zaniechaniu odrzucania środka odwoławczego jako wniesionego po terminie, w razie oddalenia wniosku o przywrócenie terminu do jego wniesienia, należy uznać za nieprawidłową i wymagającą zweryfikowania. Praktyka ta nie znajduje, jak wykazano, jurydycznego usprawiedliwienia, a ponadto „prowokuje” do składania zażalenia na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu do wniesienia apelacji. Zażalenie takie - jako niedopuszczalne - podlega odrzuceniu. Na to ostatnie postanowienie, które jest zaskarżalne (art. 394 § 1 pkt 11 k.p.c.), z reguły składane jest zażalenie, które jednak - jako nieuzasadnione - podlega oddaleniu. Niektóre sądy dopiero po wyczer paniu tego zupełnie zbędnego postępowania doręczają stronie postanowienie o odrzuceniu apelacji. Składanie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji, które nastąpiło w następstwie bezzasadnej odmow y przywrócenia terminu do jej wniesienia, ma sens tylko wówczas, gdy skarżący w zażaleniu zażą da - na podstawie art. 380 k.p.c. skontrolowania prawidłowości oddalenia w niosku o przywrócenie terminu do w niesienia apelacji. Podobne uwagi należałoby poczynić w przypadku odmowy przywrócenia przez sąd drugiej instancji terminu do w niesienia skargi kasacyjnej. Sąd Najwyższy uznał, że art. 380 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu przed Sądem Najw yższym wywołanym w niesieniem zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające kasację (postanowienie SN z 21 listopada 2001 r., I CZ 165/2001, LexPolonica nr 354386, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 102). Oznacza to, że Sąd Najw yższy - na podstawie art. 380 w zw. z art. 3941 § 1 i art. 397 § 2 k.p.c. - może na wniosek strony, rozpatrując zażalenie na postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej, rozpoznać także, mające wpływ na jego wydanie, postanowienie oddalające wniosek o przywrócenie terminu do w niesienia skargi kasacyjnej.

ROZDZIAŁ XIII

Zawieszenie i umorzenie postępowania 1. Uwagi wstępne Zawieszenie postępowania przewidziane jest w razie wystąpienia przeszkody, która uniemożliwia kontynuowanie postępowania (np. śmierć strony), ze względów celowościow ych (np. prejudycjalność innego orzeczenia), z woli stron (strony zgłaszają zgodny w niosek). Przyczyny zawieszenia postępowania są wyliczone w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób enumeratyw ny, a zatem inne przyczyny nieprzewidziane w tym Kodeksie lub w innym przepisie szczególnym nie mogą uzasadniać zawieszenia postępowania, mimo że byłoby ono celowe. Nie ma więc podstaw do zawieszenia postępowania np. w sprawach jednor odzajowych do czasu rozstrzygnięcia jednej z nich przez sąd wyższej instancji. Artykuły 173-182 k.p.c. mają zastosowanie nie tylko w postępowaniu zwykłym, ale także w postępowaniach odrębnych, przy czym należy pamiętać, że w postępowaniach tych mają zastosowanie szczególne przepisy odrębnie regulujące zawieszenie postępowania. Ar tykuł y 173-182 k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie - z mocy art. 13 § 2 k.p.c. - w postępowaniu nieprocesowy m, egzekucy jny m oraz w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Na przykład przepisy o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego nie przewidują zawieszenia postępowania z powodu niewykonania przez wierzyciela zarządzenia, bez którego w ykonania postępowanie nie może być kontynuowane; komor nik będzie mógł w takiej sytuacji zawiesić postępowanie egzekucyj ne, odpowiednio stosując ar t. 177 § 1 pkt 6 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Przepisy o zawieszeniu odnoszą się do postępowania w obuinstancjach, z tym zastrzeżeniem, że niektóre przyczyny mogą wystąpić tylko przed sądem pierwszej instancji (np. art. 177 § 1 pkt 2 w zw. z art. 75 k.p.c.), natomiast w postępowaniu przed Sądem Najwyższym tylko niektóre przyczyny uzasadniają zawieszenie (por. art. 398 12 k.p.c.). Ze względu na przyczyny zawieszenia postępowanie podzielić można na: 1) zawieszone z mocy prawa, 2) zawieszone na podstawie postanowienia sądu, które sąd w ydaje: obligatoryjnie (z urzędu, na wniosek) lub fakultatywnie (z urzędu, na wniosek). Tylko w przypadku, gdy zawieszenie postępowania następuje z mocy prawa, sąd nie w ydaje postanowienia o zawieszeniu (sąd wskutek sił y w yższej nie działa, a więc nie ma nawet takiej możliwości), natomiast z chwilą ustania przyczyny zawieszenia wyda postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. W pozostałych przypadkach zawieszenie postępowania następuje na

podstawie postanowienia sądu. Sąd również na podstawie postanowienia odmawia zawieszenia postępowania, podejmuje zawieszone postępowanie albo odmawia jego podjęcia. Jeżeli sąd stwierdzi, że zawieszone postępowanie nie będzie mogło być podjęte (brak następcy prawnego strony niebędącej osobą fizyczną) albo upł ynął czas, po któr ym podjęcie zawieszonego postępowania nie jest dopuszczalne, w yda postanowienie o umorzeniu postępowania (por. pkt 2, A niniejszego rozdziału). Postanowienia w przedmiocie zawieszenia (lub odmowie zawieszenia), podjęcia zawieszonego postępowania (lub odmowie podjęcia) oraz umorzenia postępowania (lub odmowie umorzenia) mogą być wydane przez sąd na posiedzeniu niejawny m (art. 183 k.p.c.). Zaskarżalne zażaleniem są postanowienia sądu pierwszej instancji: o umorzeniu postępowania (ar t. 394 § 1 in principio k.p.c.), o zawieszeniu postępowania i o odmowie podjęcia zawieszonego postępowania (art. 394 § 1 pkt 6 k.p.c.), nie są natomiast zaskarżalne zażaleniem postanowienia: o odmowie zawieszenia, o podjęciu zawieszonego postępowania. Na wydane przez sąd drugiej instancji postanowienie o umorzeniu postępowania przysł uguje skarga kasacyjna (art. 3981 k.p.c.), pozostałe z wymienionych postanowień nie są zaskarżalne ani skargą kasacyjną, ani zażaleniem, nie spełniają bowiem wymagań określonych odpowiednio w art. 3981 i 3941 § 1 k.p.c. Postanowienia w ydane przez sąd pierwszej instancji na posiedzeniu niejawnym, jeśli są zaskarżalne, powinny zostać doręczone stronom wraz z uzasadnieniem; stronę występującą bez adwokata, radcy praw nego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa należy pouczyć o terminie i sposobie wniesienia zażalenia (art. 357 § 2 k.p.c.), postanowienia niezaskarżalne należy doręczyć stronom bez uzasadnienia - jeśli w ystępują bez adwokata, radcy praw nego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa z pouczeniem, że nie przysługuje środek odwoławczy. Postanowienia w przedmiocie zawieszenia, podjęcia i umorzenia postępowania, jeśli zostały w ydane przez sąd pierwszej instancji na posiedzeniu jawnym (z reguły na rozprawie), podlegają ogłoszeniu. Stronę występującą bez adwokata, radcy praw nego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa przewodniczący powinien pouczyć, czy ogłoszone postanowienie jest lub nie jest zaskarżalne, w pierwszym przypadku powinien dodatkowo pouczyć o art. 357 § 1 i ar t. 394 § 2 k.p.c.

2. Zawieszenie postępowania

A. Zawieszenie postępowania z mocy prawa Postępowanie ulega zawieszeniu z mocy prawa „w razie zaprzestania czynności przez sąd wskutek sił y wyższej” (ar t. 173 k.p.c.). Przez pojęcie siła wyższa rozumie się takie zdarzenia, jak wojna, klęska żywiołowa, katastrofa. Zawieszenie postępowania z mocy prawa nie wymaga wydania postanowienia sądu (sąd wskutek siły wyższej nie działa, a więc nie ma możliwości w ydania postanowienia). Następuje ono z chwilą, gdy sąd - z pow odu sił y w yższej - zaprzestał działać. Należy je podjąć z chwilą ustania przyczyny zawieszenia. Mimo że omawiany przypadek zawieszenia występuje rzadko, wyw ołany bowiem jest wyjątkowymi okolicznościami, warto podkreślić, że czasami nawet krótkotrwałe zaprzestanie czynności, np. w okresie kilkudniowej powodzi lub śnieżycy czy też katastrofy budowlanej gmachu sądu, będzie uzasadniało stwierdzenie, że nastąpiło zawieszenie postępowania. Wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania będzie zasadne wtedy, gdy krótkotrwałe zaprzestanie czynności pociągnęło za so bą upływ terminu procesowego ustaw owego lub sądowego (por. ar t. 173 i 179 § 2 k.p.c.). Celowe wydaje się wskazanie w takim postanowieniu daty, w której zawieszenie nastąpiło (np. „Sąd postanowił podjąć postępowanie, którego zawieszenie nastąpiło w dniu 4 marca 2005 r.”).

B. Obligatoryjne zawieszenie postępowania z urzędu

Przypadki obligator yjnego zawieszenia postępowania z urzędu zostały wymienione w art. 174 k.p.c. Przyczyny wskazane w tym przepisie powinny zostać wykazane w sposób niebudzący wątpliwości. Sąd nie może opierać się na informacjach niepewnych (np. na informacji listonosza podanej na niedoręczonej przesyłce sądowej, że adresat zmarł). Każda informacja o istnieniu przyczyny zawieszenia powinna być spraw dzona nie tylko w celu zabezpieczenia się przed pochopnym i bezpodstaw nym zawieszeniem, ale także w celu uniknięcia zaniechania zawieszenia, gdy przyczyna zawieszenia rzeczywiście istnieje, niezawieszenie bowiem postępowania, mimo

1) 2) 3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

istnienia uzasadnionej przyczyny, może prowadzić do nieważności postępowania (por. art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c.). Artykuł 174 § 1 pkt 1 k.p.c. przewiduje następujące przyczyny zawieszenia postępowania: śmierć strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utrata przez nich zdolności procesowej, utrata przez stronę zdolności sądowej, utrata przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela (por. rozdział VII). Omawiając przyczyny podane w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., należy wskazać, że: w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi śmierć strony powoduje zawieszenie postępowania tylko w pewnych wypadkach (ar t. 446, 450, 456 k.p.c.); śmierć interwenienta ubocznego powoduje zawieszenie postępowania (por. uchwałę SN z 28 grudnia 1967 r., III CZP 87/67, LexPolonica nr 314669, OS NCP 1968, nr 6, poz. 97); śmierć współuczestnika koniecznego lub jednolitego powoduje zawieszenie całego postępowania (por. postanowienie SN z 13 listopada 1974 r., II CZ 195/74, LexPolonica nr 325888, OSPiKA 1976, nr 5, poz. 94 oraz uchwałę z 10 października 1964 r., III CO 53/64, LexPolonica nr 314991, OSPiKA 1968, nr 2, poz. 29), podobny skutek następuje w przypadku śmierci współuczestnika, gdy współuczestnictwo to oparte jest na wspólnych prawach i obowiązkach; w przypadku śmierci współuczestnika materialnego, gdy współuczestnictwo materialne oparte jest tylko na tej samej podstawie faktycznej i prawnej oraz w przypadku śmierci współuczestnika formalnego należy zawiesić postępowanie tylko w stosunku do tej osoby; śmierć strony uzasadnia zawieszenie postępowania, jeśli nastąpiła w toku postępowania, gdy zaś nastąpiła przed wszczęciem postępowania, należy wydać postanowienie o odrzuceniu pozw u (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.); śmierć strony w sprawie, w której postępowanie - zważywszy na charakter roszczenia - nie może się toczyć z udziałem jej następców praw nych (np. roszczenie dotyczy praw osobistych zmarłego), nie stanowi podstawy do zawieszenia postępowania; w takiej sytuacji sąd powinien wydać postanowienie o umorzeniu postępowania z pow odu niedopuszczalności wyrokowania (art. 355 § 1 k.p.c.); w postępowaniu nieprocesowym śmierć uczestnika uzasadnia zawieszenie postępowania, gdy jego interesy są sprzeczne z interesem innego uczestnika; mimo braku takiej sprzeczności należy zawiesić postępowanie, jeżeli udział następców prawnych jest konieczny , np. ustawa określa krąg uczestników, z udziałem których postępowanie ma się toczyć (por. postanowienie SN z 7 lipca 1972 r., III CRN 105/72, LexPolonica nr 2491676, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 228); śmierć przedstawiciela ustawowego strony (uczestnika p ostępowania, interwenienta ubocznego), a także utrata przez niego takiego charakteru (stroną jest małoletni, a reprezentujący go jeden z rodziców został pozbawiony władzy rodzicielskiej) powoduje zawieszenie postępowania; utrata zdolności sądowej, jako przyczyna zawieszenia postępowania, występuje jedynie w odniesieniu do tych podmiotów postępowania, które nie są osobami fizycznymi; podmioty takie nabywają oraz tracą zdolność sądową wskutek okoliczności i działań przewidzianych przepisami prawa; utrata zdolności procesowej, jako przyczyna zawieszenia postępowania, następuje z chwilą ubezwłasnowolnienia strony (przedstawiciela ustawowego strony, współuczestnika procesowego, uczestnika postępowania nieprocesowego, interwenienta ubocznego); choroba psychiczna osoby pełnoletniej i nieubezwłasnow olnionej nie daje podstaw do zawieszenia postępowania (por. postanowienie S N z 26 sierpnia 1970 r., I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OSNCP 1971, nr 5, poz. 90). Zawieszenia postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c., a więc z powodu braków w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną, uniemożliwiających jej działanie, nie należy mylić z zawieszeniem postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., a więc dokonanego w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela. Przypadki te bowiem dotyczą osób fizycznych. Sąd nie zawiesza postępowania także w razie stwierdzenia, że toczy się ono z udziałem podmiotu dotkniętego pierwotnym i nieusuwalnym brakiem zdolności sądowej. Po stwierdzeniu (ujawnieniu) tej okoliczności sąd powinien wydać postanowienie o zniesieniu postępowania i odrz uceniu pozwu (art. 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Z kolei w przypadku pierwotnego i usuwalnego braku zdolności sądowej sąd powinien na podstawie art. 70 k.p.c. w yznaczyć odpowiedni termin do usunięcia tego braku i może tymczasowo dopuścić do czynności stronę niemającą zdolności sądowej ( „Sąd

postanowił: dopuścić tymczasowo powoda do występowania w sprawie oraz wyznaczyć powodowi

czternastodniowy termin do usunięcia braku zdolności sądowej przez przedłożenie wypisu z rejestru sądowego - pod rygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu”). Jeżeli w w yznaczonym terminie brak w zakresie zdolności sądowej nie zostanie usunięty, sąd w yda postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu. Podobnie powinien postąpić sąd, gdy poweźmie wątpliwość co do zdol ności sądowej podmiotu, który przypisuje sobie status strony procesu (uczestnika postępowania) lub status or ganizacji społecznej uprawnionej do w ytoczenia powództwa ewentualnie udziału w sprawie j uż toczącej się. Będą to najczęściej przypadki zdolności sądowej, wynikającej ze szczególnego przepisu. Sąd powinien zobowiązać taki podmiot, aby w w yznaczonym terminie w ykazał swą zdolność sądową, pozwalającą na przeprowadzenie z jego udziałem, jako strony procesowej, ważnego procesu lub umożliwiającą wstąpienie takiego podmiotu do udziału w sprawie - pod r ygorem, w pierwszym przypadku, odrzucenia pozwu, natomiast w drugim (gdy podmiot zgłasza udział w toczącym się postępowaniu) - pod rygorem odmow y dopuszczenia do udziału w sprawie. Zawieszenie postępowania na po dstawie ar t. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. nie wchodzi także w grę w przypadku stwierdzenia, że zachodzi następczy brak zdolności sądowej u strony niebędącej osobą fizyczną. W takim bowiem przypadku sąd zawiesza postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. W ydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania będzie możliwe dopiero po ustaleniu (wskazaniu przez stronę przeciw ną) ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Gdy sąd stwierdzi brak następcy praw nego strony, która utraciła zdolnoś ć sądową, to powinien wydać postanowienie o umorzeniu zawieszonego postępowania. Takie samo postanowienie powinien wydać, gdy ogólny następca prawny nie zostanie wskazany w ciągu r oku od daty postanowienia o zawieszeniu (art. 182 § 1 k.p.c.). Zawieszenie postępowania na podstawie ar t. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. następuje z powodu braku organu powołanego do reprezentowania strony (osoby praw nej lub innej organizacji). Zachodzi to, gdy taki organ w ogóle nie został powołany, jak r ównież wówczas, gdy istnieje, lecz w składzie nieodpowiadającym w ymaganiom ustaw y lub statutu. W przypadku stwierdzenia tych okoliczności u podmiotów niebędących osobami fizycznymi nie może w ystępować brak zdolności procesowej dopóty, dopóki istnieją, czyli mają zdolność procesową. Gdy braki takie dotyczą powoda, sąd w yda postanowienie, na podstawie którego wyznaczy powodowi odpowiedni termin do uzupełnienia ich pod r ygorem zniesienia postępowania i odrzucenia pozwu (art. 70, 71 i 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Gdy dotyczą one pozwanego, sąd powinien postanowieniem - w ydanym na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. - zawiesić postępowanie, a następnie zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora (art. 42 § 1 k.c.). Po ustanowieniu kuratora powstaną podstawy do podjęcia zawieszonego postępowania z jego udziałem (art. 180 § 1 k.p.c.). Sąd Najwyższy w postanowieniu z 31 stycznia 2003 r. (IV CKN 1765/2000, LexPolonica nr 363221, OS NC 2004, nr 5, poz. 74) uznał, że niew ydanie postanowienia o w yznaczeniu terminu do uzupełnienia braków w zakresie zdolności procesowej nie uchyla obowiązku zawieszenia postępowania, natomiast w postanowieniu z 3 paździer nika 1972 r. (I CZ 55/72, LexPolonica nr 312223, OS NCP 1973, nr 5, poz. 89) stwier dził, że w braku zarządu uprawnionego do reprezentowania spółdzielni (strony pozwanej), gdy brak ten powstał w toku procesu, sąd bądź wyznacza na wniosek strony powodowej kuratora (art. 69 k.p.c.), bądź w yznacza termin do uzupełnienia braku zdolności procesowej (art. 70 k.p.c.). Nieusunięcie w zakreślonym terminie takiego braku lub niemożność jego uzupełnienia uzasadnia - wobec utraty przez spółdzielnię zdolności procesowej - zawieszenie postępowania. Postępowanie prowadzone z udziałem strony, która nie ma zdolności procesowej, jest dotknięte nieważnością (ar t. 379 pkt 2 k.p.c.). Nieważność postępowania jest podstawą środka odwoławczego (zaskarżenia), którą sąd drugiej instancji i Sąd Najwyższy biorą pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.); może być także podstawą skargi o wznowienie postępowania (ar t. 401 pkt 1 k.p.c.). Czynności procesowe podjęte przez podmiot nieistniejący lub podjęte w imieniu takiego podmiotu powinny zostać potraktowane jako niedokonane. Pozew powinien zostać zwrócony zarządzeniem wydanym na podstawie ar t. 130 § 2 k.p.c., a jeżeli otrzymał bieg i został doręczony pozwanemu, sąd powinien umorzyć postępowanie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. Na postanowienie o zniesieniu postępowania i odrzuceniu pozwu, zawieszeniu postępowania, a także na zarządzenie o zwrocie pozwu przysługuje zażalenie (art. 394 in principio, ar t. 394 § 1 pkt 6 i pkt 1 k.p.c.), a zatem przy ich wydaniu sąd powinien mieć na względzie art. 357 § 1 i 2 k.p.c. Zawieszenie postępowania z tej przyczyny, że „strona lub jej przedstawiciel ustawowy znajduje

się w miejscowości pozbawionej wskutek nadzwyczajnych wydarzeń komunikacji z siedzibą sądu”

1) 2) 3) 4)

(art. 174 § 1 pkt 3 k.p.c.), jest uzasadnione tylko w sytuacji, gdy w ydarzenia te spowodowały długotrwałe zerwanie komunikacji z siedzibą sądu; przeszkoda przemij ająca będzie stanowić podstawę do odroczenia rozprawy. Podstawa zawieszenia postępowania wskazana w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. pozostaje w związku z ogłoszeniem upadłości. Nie każde jednak postępowanie sądowe dotyczące masy upadłości, gdy ogłoszono upadłość - podlega obligator yjnemu zawieszeniu z urzędu. W ustawie z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.) zostały przyjęte następujące konstr ukcje upadłości: upadłość likwidacyjna powoda, upadłość powoda lub pozwanego z możliwością zawarcia układu z jednoczesnym pozbawieniem upadłego prawa zarządu masą upadłości, upadłość z możliw ością zawarcia układu i ustanowieniem zarządu własnego upadłego, upadłość likwidacyjna pozwanego. W zależności od tego, z którą z wymienionych form upadłości mamy do czynienia oraz która ze stron toczącego się postępowania została dotknięta upadłością, skutki procesowe ogłoszenia upadłości są różne. Regulacja przewidziana w art. 182 1 k.p.c., określająca wpł yw ogłoszenia upadłości na postępowanie cywilne, okazała się błędna. W związku z tym na podstawie ustawy nowelizującej z 16 września 2011 r., z chwilą jej wejścia w życie, tj. z dniem 3 maja 2012 r., nie ma zastosowania ar t. 1821 k.p.c., któr y przewiduje umorzenie postępowania cywilnego w przypadku ogłoszenia upadłości pozwanego obejmującej likwidację jego majątku. Uchylając art. 182 1 k.p.c. ustawodawca zmienił przepisy ar t. 174 § 1 pkt 4 i § 3 k.p.c., które przed zmianą stanowił y, że: „Sąd

zawiesza postępowanie z urzędu, jeżeli postępowanie dotyczy masy upadłości i ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, a strona pozbawiona została prawa zarządu masą upadłości, albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku powoda” (§ 1) oraz „W wypadku, o którym mowa w § 1 pkt 4, sąd zawiadamia syndyka albo zarządcę o trwającym postępowaniu, wyznaczając mu odpowiedni termin do wstąpienia do tego postępowania. Brak oświadczenia syndyka albo zarządcy w wyznaczonym terminie uznaje się za odmowę wstąpienia do postępowania” (§ 3). Przepis art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. według nowego brzmienia stanowi: „Sąd zawiesza postępowanie z urzędu, jeżeli postępowanie dotyczy masy upadłości i ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, a strona pozbawiona została prawa zarządu masą upadłości, albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku strony”. Zgodnie z now ym brzmieniem art. 174 § 3 k.p.c. w

wypadku, o któr ym mowa w § 1 pkt 4, sąd wezwie syndyka albo zarządcę masy upadłości do wzięcia udziału w sprawie, a jeżeli syndyk albo zarządca może odmówić wstąpienia do postępowania, sąd wyznaczy mu odpowiedni termin do złożenia oświadczenia. Niezłożenie w terminie oświadczenia co do wstąpienia do postępowania uważa się za odmowę wstąpienia. Zmienione przepisy - zgodnie z art. 9 ust. 2 i art. 11 ustawy nowelizującej z 16 września 2011 r., stosuje się z dniem wejścia w życie ustaw y, tj. z dniem 3 maja 2012 r. Uchylenie art. 1821 k.p.c. oznacza - jak podkreślono w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej - powrót do stanu prawnego, mającego w Polsce blisko osiemdziesięcioletnią tradycję, zgodnie z którym zawieszenie procesu odnosi się do każdego przypadku ogłoszenia upadłości strony pozwanej, czemu daje w yraz art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. w zmienionym brzmieniu. Po zawieszeniu postępowania, w przypadku gdy chodzi o roszczenia niepodlegające zgłoszeniu do masy upadłości, podjęcie zawieszonego postępowania nastąpi z udziałem syndyka albo zarządcy masy upadłości. Co się zaś tyczy zawieszonego postępowania dotyczącego wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, to w razie odmow y wciągnięcia wierzytelności na listę w postępowaniu upadłościow ym, nastąpi, na podstawie art. 145 ust. 1 pr. up. napr., podjęcie zawieszonego postępowania z udziałem syndyka masy upadłości. Jeżeli zaś wierzytelność zostanie wciągnięta na listę w postępowaniu upadłościowym, to zawieszony proces ulegnie umorzeniu na podstawie art. 355 k.p.c. (wydanie w sprawie wyroku stanie się niedopuszczalne). Odpowiednie regulacje co do podjęcia zawieszonego postępowania zawarte są w zmienionym również przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r. ar t. 180 § 1 pkt 5 k.p.c., który stanowi, że w razie ogłoszenia upadłości strony - z chwilą zgłoszenia się lub wskazania syndyka albo zarządcy masy upadłości, a jeżeli syndyk albo zarządca może odmówić wstąpienia do postępowania - z chwilą złożenia przez niego oświadczenia; w przypadku odmowy wstąpienia do postępowania przez syndyka albo zarządcę masy upadłości, postępowanie podejmuje się z udziałem upadłego. W now ym brzmieniu art. 180 § 1 pkt 5 k.p.c. dodatkowo wyeksponowano fakt, że odmowa wstąpienia do postępowania przez syndyka albo zarządcę masy upadłości nie jest pozostawiona uznaniu tych podmiotów, lecz może nastąpić wyłącznie w przypadku przewidzianym w art. 65 ust. 1 pr. up. napr.

W przypadku ogłoszenia upadłości z możliw ością zawarcia układu z tzw. zarządem własny m upadłego, nie ma przeszkód praw nych do kontynuowania procesu, niezależnie od tego, czy został wszczęty przed, czy też po ogłoszeniu upadłości. Wtedy nadzorca sądowy wstępuje z mocy prawa do toczącego się procesu jako swego rodzaj u pomocnik upadłego; ma uprawnienia interwenienta ubocznego, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym (art. 138 pr. up. napr.). Interpretując art. 1821 § 1 k.p.c. (od dnia 3 maja 2011 r. nie ma zastosowania) oraz art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. w brzmieniu przed nowelizacją, Sąd Najwyższy w uchwale z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/2010, LexPolonica nr 2236190 (OSNC 2010, nr 10, poz. 134) uznał, żeumorzenie postępowania na podstawie art. 1821 § 1 k.p.c. nie powoduje przewidzianego w art. 744 k.p.c. upadku zabezpieczenia polegającego na obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową wpisaną do księgi wieczystej przed ogłoszeniem upadłości. W wyr oku z 23 września 2010 r., III CS K 310/2009, LexPolonica nr 2443263 (Biul. S N 2010, nr 12, poz. 15), Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 1821 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do roszczeń, o któr ych stanowi art. 51 ust. 1 pkt 5 ustaw y pr. up. napr. W sprawach wszczętych przeciw ko upadłemu, w stosunku do którego ogłoszono upadłość likwidacyjną o roszczenia, które nie podlegają procedurze zgłoszenia wierzytelności do masy upadłości, postępowanie powinno zostać zawieszone na podstawie ar t. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. stosowanego przez analogię. Natomiast w w yroku z 3 listopada 2010 r., V CSK 143/2010, LexPolonica nr 2805713 (Pal. 2011, nr 1-2, s. 125) doszedł do w niosku, że jeżeli upadłość pozwanego ogłoszono w toku postępowania kasacyjnego, Sąd Najwyższy może uchylić zas karżony wyrok oraz wyrok sądu pierwszej instancji i umorzyć postępowanie w sprawie (art. 398 19 w zw. z art. 39821 oraz art. 1821 § 1 k.p.c.). Zgodnie z art. 174 § 2 zd. pierwsze k.p.c., w przypadkach wskazanych w art. 174 § 1 pkt 1 i 4 k.p.c. zawieszenie postępowania następuje z chwilą powstania zdarzenia będącego jego przyczyną, a nie od daty w ydania postanowienia (postanowienie działa ex tunc).Według zdania drugiego tego przepisu „Zawieszając postępowanie, sąd z urzędu uchyla orzeczenia wydane po nastąpieniu tych zdarzeń, chyba że nastąpiły one po zamknięciu rozprawy” . Przepis obliguje sąd do uchylenia z urzędu orzeczeń, które zostały w ydane po nastąpieniu zdarzeń, o których mowa w ar t. 174 § 1 pkt 1 i 4 k.p.c., stanowiących podstawę zawieszenia postępowania. Jeśli zatem sąd w ydał wyrok przed zamknięciem rozpraw y, ale po nastąpieniu zdarzenia skutkującego zawieszeniem postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 i 4 k.p.c., to powinien wydać postanowienie, na podstawie którego zawiesi postępowanie oraz uc hyli w ydany wyrok („zawiesza postępowanie i uchyla wyrok Sądu Rejonowego w Zgierzu z 15 września 2010 r., sygn. akt I C 389/09” ), natomiast jeśli zdarzenie to nastąpiło po zamknięciu rozprawy, to sąd wyda tylko postanowienie o zawieszeniu postępowania. WY BRA NE ORZECZENIA 1. Utrata zdolności procesowej następuje nie tylko wskutek ubezwłasnowolnienia, ale także przez popadnięcie strony w stan w yłączający świadome i swobodne powzięcie decyzji i w yrażenie woli. W takim stanie osoba fizyczna pozbawiona jest naturalnej zdolności do czynności prawnych i do działania w procesie. Jeżeli sąd poweźmie uzasadnione wątpliwości co do stanu psychicznego strony, powinien przeprowadzić odpowiednie postępowanie dowodowe. Gdyby sąd ustalił, że strona znajduje się w stanie, o którym wyżej mowa, powinien zawiesić postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., nie czekając na ewentualne jej ubezwłasnowolnienie (postanowienie SN z 7 października 1955 r., 4 CZ 185/55, PiP 1957, nr 3, s. 649 oraz wyrok SN z 8 kwietnia 1970 r. , II PR 223/69, LexPolonica nr 322528). 2. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 12 grudnia 1960 r. (1 CO 25/60, LexPolonica nr 358150, OSN 1961, nr II, poz. 32) - głosząca, że osoba pełnoletnia nieubezwłasnow olniona ma pełną zdolność procesową, choćby nawet była chora psychicznie zachowała aktualność pod rządem obowiązującego Kodeksu postępowania cywilnego (postanowienie SN z 26 sier pnia 1970 r., I CZ 84/70, LexPolonica nr 300941, OS NCP 1971, nr 5, poz. 90). 3. Jeżeli osoba, do której powinien mieć w określonych warunkach zastosowanie np. art. 195 k.p.c., zmarła lub z innych przyczyn nie może być stroną w procesie, to wówczas należy zawiesić postępowanie z urzędu (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Podjęcie postępowania powinno nastąpić stosownie do art. 180 pkt 1 k.p.c. (obecnie art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.) i toczyć się już z udziałem następców prawnych osoby, która pierwotnie powinna wziąć udział w procesie w celu uzupełnienia braków legitymacji biernej łącznej (wyr ok S N z 20 paździer nika 1971 r., III CRN 266/71, LexPolonica nr 314374, OSNCP 1972, nr 4, poz. 76). 4. W postępowaniu nieprocesowym ma również - jako zasada - zastosowanie art. 174 § 2 k.p.c., a to w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zawieszenie postępowania z powodu śmierci wnioskodawcy nie wchodzi

jednak w grę wówczas, gdy postępowanie nieprocesowe dotyczy prawa ściśle osobistego, związanego z osobą wnioskodawcy, za jakie to prawo należy uznać żądanie ustalenia treści aktu stanu cywilnego (art. 23 ustawy o aktach stanu cywilnego ) (postanowienie SN z 7 czerwca 1972 r., III CRN 105/72, LexPolonica nr 2491676, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 228).

C. Śmierć pełnomocnika

Śmierć pełnomocnika w ywiera różne skutki w zależności od tego, czy zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest czy nie jest obowiązkowe. Takie rozróżnienie jest konieczne w świetle art. 1751 k.p.c. Śmierć pełnomocnika procesowego powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa. Kodeks postępowania cywilnego przyjmuje jako zasadę, że wygaśnięcie pełnomocnictwa pr ocesowego w toku postępowania nie może stanowić przeszkody do rozstrzygnięcia r ozpoznawanej spraw y. W art. 174 k.p.c. określone są przyczyny zawieszenia postępowania, lecz do nich nie zalicza się śmierci pełnomocnika. Wychodząc z tego założenia, należy stwierdzić, że w razie śmierci pełnomocnika ustanowionego przez stronę, w sprawie, w której zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych nie jest obowiązkowe, postępowanie toczy się nadal, a sąd na podstawie art. 175 w zw. z art. 214 k.p.c. odroczy posiedzenie, jeżeli śmierć pełnomocnika zostanie ujawniona na tym posiedzeniu pod nieobecność strony procesowej. Odroczenie przez sąd posiedzenia ma na celu wezwanie strony procesowej do wzięcia osobistego udziału w sprawie i równoczesne zawiadomienie jej o zdarzeniu powodującym w przypadku śmierci pełnomocnika wygaśnięcie pełnomocnictwa. W przypadku wygaśnięcia pełnomocnictwa strona pr ocesowa decyduje, czy będzie działała w dalszym ciągu osobiście, czy też ustanowi nowego pełnomocnika. Jeżeli zaś strona stawiła się na posiedzenie sądowe, to wówczas - mimo ujawnienia faktu śmierci pełnomocnika - odroczenie posiedzenia nie jest konieczne, gdyż, co należy podkreślić, określony w art. 175 k.p.c. obowiązek sądu wezwania strony odnosi się tylko do wezwania strony nieobecnej na posiedzeniu sądow ym. Trzeba jednak z całą mocą podkreślić, że jeśli strona złoży w niosek o odroczenie rozprawy, to sąd powinien ten wniosek - jako uzasadniony ważną przyczyną - uwzględnić (ar t. 156 k.p.c.). Zupełnie inaczej - ze względu na szczególną regulację przyjętą w ar t. 1751 k.p.c. - należy określić skutki śmierci pełnomocnika, który zastępował stronę w sprawie, w której zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe. W takiej sytuacji śmierć adwokata lub radcy prawnego stanowi podstawę obligatoryjnego zawieszenia postępowania z urzędu (ar t. 1751 k.p.c.). Zawieszając postępowanie, sąd powinien w yznaczyć odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego i po upływie tego terminu podjąć postępowanie (np. „Postanowienie… Sąd postanowił zawiesić postępowanie. Zarządzenie wykonawcze - wobec

śmierci adwokata Jana Walczaka wyznaczyć powodowi 2 tygodnie do wskazania innego adwokata, a po upływie wyznaczonego terminu przedstawić akta sprawy w celu podjęcia zawieszonego postępowania” ). Jeżeli w sprawie, w której obowiązuje przymus adwokac ko-radcowski, zmarł adwokat (radca prawny) ustanowiony z urzędu, sąd powinien także zawiesić postępowanie (art. 1751 k.p.c.), powiadomić stronę o śmierci peł nomocnika (art. 175 w zw. z ar t. 1751 in fine k.p.c.) oraz zwrócić się do właściwego organu samorządu zawodowego, do którego należał zmarły, aby w wyznaczonym terminie wskazany został inny adwokat (radca prawny). Tak samo powinien postąpić sąd w przypadku skreślenia zastępcy procesowego z listy adwokatów lub radców prawnych, utraty możliwości wykonywania zawodu albo utraty zdolności procesowej (art. 1751 k.p.c.).

WYBRA NE ORZECZENIA 1. Śmierć pełnomocnika procesowego (adwokata - członka zespołu adwokackiego) nie w ywołuje skutków przewidzianych dla sytuacji związanej z zawieszeniem postępowania, w tym - wobec braku wyraźnego przepisu - skutków określonych w art. 179 § 2 i 3 k.p.c. (postanowienie SN z 30 listopada 1999 r., I CZ 105/99, LexPolonica nr 347930, OSP 2000, nr 12, poz. 185). 2. Śmierć pełnomocnika procesowego nie stanowi przyczyny zawieszenia postępowania cywilnego, może natomiast stanowić ważną przyczynę odroczenia posiedzenia sądowego (wyrok S N z 3 kwietnia 2000 r., I CKN 572/98, LexPolonica nr 346018, OSNC 2000, nr 10, poz. 184).

D. Obligatoryjne zawieszenie postępowania na wniosek

Sąd zawiesi postępowanie na wniosek pozwanego spadkobiercy, gdy zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: 1) powód dochodzi przeciw ko niemu w ykonania obowiązku należącego do długów spadkowych, 2) spadkobierca nie złożył jeszcze oświadczenia o przyjęciu spadku, 3) nie upłynął jeszcze termin do złożenia takiego oświadczenia. Jeśli dochodzone roszczenie nie należy do długów spadkowych, lecz jest roszczeniem z tytułu osobistych zobowiązań spadkobiercy, ewentualny w niosek o zawieszenie postępowania powini en zostać oddalony. Przy ocenie, czy nie upłynął jeszcze termin do złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, należy uwzględnić art. 1015 § 1 k.c., zgodnie z któr ym

„Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania”.

E. Fakultatywne zawieszenie postępowania z urzędu

Przyczyny fakultatywnego zawieszenia postępowania z urzędu został y podane w art. 177 k.p.c.; mimo że zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 k.p.c. zależy od uznania sądu, nie może ono być dowolne, powinno nastąpić, gdy przemawiają za tym względy celowości. Przyczyny zawieszenia wskazane w art. 177 § 1 pkt 1-4 k.p.c. mają charakter prejudycjalny, a to ze względu na znaczenie wyniku innego postępowania sądowego czy też administracyjnego dla r ozstrzygnięcia toczącej się spraw y, natomiast przyczyny podane w ar t. 177 § 1 pkt 5-6 k.p.c. powstają na skutek niedziałania stron. Omawiając je, należy poczynić kil ka uwag, a mianowicie: 1) zawieszenie postępowania w związku z inny m postępowaniem cy wilny m(art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.) może mieć miejsce tylko wtedy, gdy toczy się inne postępowanie cywilne. To inne równolegle toczące się postępowanie musi być tego rodzaju, że orzeczenie, które w nim zapadnie, osiągnie powagę rzeczy osądzonej i stanowić będzie przedsąd dla rozpoznawanej sprawy. Nie ma też podstaw do zawieszenia postępowania np. w sprawach jednorodzajowych do czasu rozstrzygnięcia jednej z nich przez sąd wyższej instancji. Względy celowościowe nie uzasadniają zawieszenia postępowania w sprawie do czasu zakończenia postępowania w innej sprawie, gdy sąd może samodzielnie dokonać ustaleń niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy; 2) w przypadku interwencji głównej(art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c.) nie chodzi o prejudycjalność o tak daleko sięgających w ymaganiach, jak w w ypadku określonym w ar t. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. Interwencja główna jest powództwem osoby trzeciej (interwenienta głównego) o rzecz lub prawo, wytoczonym przeciw ko stronom, które o tę rzecz lub prawo prowadzą już spór sądow y (art. 75 k.p.c.). Istotę interwencji głównej można w yjaśnić na następującym przykładzie. Prowadzony jest proces, w któr ym najemca lokalu (N) żąda jego wydania przez podnajemcę (P). Właściciel lokalu (W) dowiedziawszy się o tym procesie (nazwijmy go głównym) w ystąpił z interwencją główną przeciwko najemcy (N) i podnajemcy (P) o w ydanie spornego lokalu. Właściciel lokalu może oczywiście wystąpić z osobnymi powództwami zarówno przeciw ko najem cy, jak i podnajemcy. Występując jednak z interwencją główną, unika ewentualnych sprzecznych orzeczeń, szybciej osiąga cel wyznaczony zgłoszonym żądaniem, ponosi koszty jednego, a nie dwóch procesów. Sprawa główna oraz sprawa wszczęta pozwem interwencyjnym są odrębnymi sprawami. Sąd jednak nie powinien prowadzić ich niezależnie od siebie. Wytoczenie interwencji głównej z reguł y będzie uzasadniać zawieszenie postępowania w sprawie głównej na podstawie ar t. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. Wprawdzie rozstrzygnięcie w sprawie interwencyjnej nie stanowi prejudykatu dla sprawy głównej, to jednak uwzględnienie interwencji głów nej wywoła materialnoprawną bezprzedmiotowość roszczenia w procesie głównym. Jeśli żądanie interwenienta głównego jest w ysoce uprawdopodobnione, to sąd powinien zawiesić postępowanie w sprawie głównej, mimo że zawieszenie na podstawie art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. jest fakultatywne. Po uprawomocnieniu się w yroku w sprawie interwencyj nej sąd powinien w sprawie głów nej wydać - na podstawie art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c. - postanowienie o podjęciu zawieszonego postępowania. Uwzględnienie interwencji głów nej z reguł y spowoduje cofnięcie pozwu w sprawie głów nej i umorzenie postępowania (ar t. 355 k.p.c.). W przypadku popierania powództwa sąd powinien w yrokiem oddalić je z braku czynnej legitymacji procesowej. Należy przyjąć, że skoro popierane przez powoda żądanie było w innej sprawie przedmiotem interwencji głównej i zostało uwzględnione na rzecz interwenienta głów nego, to powód utracił uprawnienie do zgłaszania tego żą dania przeciwko pozwanemu w sprawie głównej; 3) zawieszenie postępowania może nastąpić także wtedy, gdy rozstrzygnięcie spraw y zależy „od uprzedniej decyzji organu administracji publicznej” (art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c.). Wobec tego, że

administracja publiczna dzieli się na rządową i samorządową, nie może budzić wątpliwości, że w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. chodzi o decyzje organów administracji zarówno rządowej, jak i samorządowej. Administracja rządowa wykonywana jest przez wojewódzką administrację zespoloną (wojewoda oraz kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży, działający pod zwierzchnictwem wojewody) i niezespoloną, której organy są podporządkowane właściwym ministrom, a także przez powiatową administrację zespoloną (ustawa z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. Nr 31, poz. 206 ze zm.), natomiast administrację publiczną samorządową wykonują gminy (ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), powiaty (ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.) i województwa (ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.). O zależności rozpoznawanej sprawy od decyzji organu administracji publicznej będzie można mówić tylko wtedy, gdy treść decyzji będzie stanowić konieczny element podstaw y rozstrzygnięcia merytor ycznego lub formalnego sprawy cywilnej; 4) przyczyna zawieszenia postępowania podana w art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., tj. ujawnienie się czynu, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby w ywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, pozostaje w ścisł ym związku z art. 11 k.p.c. (por. rozdział IV, 1). Praktyka sądowa dostarcza przykładów wadliwego zawieszania postępowania w sprawie cywilnej z powołaniem się na podstawę z art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. Niekiedy sądy „zadowalają się” - zwłaszcza w sprawach odszkodowawczych - w yłącznie informacją, że przeciwko pozwanemu toczy się postępowanie karne. Wymaga zatem podkreślenia, że Kodeks postępowania cywilnego nie zna zasady pierwszeństwa procesu karnego przed procesem cywilnym w sprawach o odszkodowanie. Sąd w postępowaniu cywilnym obowiązany jest wyjaśnić i rozważyć w każdej sprawie, czy zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania. Ocena, czy istnieją podstaw y do zawieszenia postępowania w sprawie cywilnej, powinna być dokonana zwłaszcza po zapoznaniu się sądu z aktami spraw y kar nej. Dopiero ten fakt daje podstawę do w niosku, czy ewentualne ustalenia wyroku w ydanego w procesie karnym mogłyby mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Tak więc w yniki postępowania dowodowego w sprawie cywilnej, po porównaniu ich z materiałem zebranym w sprawie karnej w tym zakresie, nie mogą być pominięte. Sąd powinien zawiesić postępowanie cywilne m.in. w razie dojścia do uzasadnionego wniosku, że w świetle dow odów przeprowadzonych w sprawie cywilnej brak byłoby podstaw do uwzględnienia powództwa o odszkodowanie, a jednocześnie nie można wykluczyć, że postępowanie karne zakończy się wyrokiem skazującym, którego ustaleniami byłby związany sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 11 k.p.c. Możliwość zgromadzenia w sprawie kar nej obszernego materiału dowodowego rów nież nie może uzasadniać zawieszenia postępowania cywilnego, nie ma bowiem żadnych przeszkód natur y procesowej, aby sąd w postępowaniu cywilnym dopuścił na w niosek stron (w yjątkowo z urzędu) dowody z tych samych środków dow odow ych, które został y przeprowadzone w sprawie karnej. W okresie zawieszenia postępowania sąd powinien zasięgać informacji, w jakim stadium znajduje się postępowanie w sprawie karnej w celu podjęcia zawieszonego postępowania niezwłocznie po uprawomocnieniu się w yroku karnego; 5) przyczyna zawieszenia postępowania wskazana w art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c. pozostaje w związku z bezczynnością stron. Należy rozróżnić dwie sytuacje przewidziane w tym przepisie: 1) niestawiennictwo obu stron, 2) niestawiennictwo powoda. W pier wszej sytuacji, gdy obie strony nie stawią się na rozprawę, sąd może zawiesić postępowanie tylko w tedy, gdy żadna z nich wcześniej nie zgłosiła wniosku o rozpoznanie spraw y pod jej nieobecność. Zdarza się to niezw ykle rzadko, z reguły bowiem powód w pozwie w nosi „o rozpoznanie sprawy także w razie niestawiennictwa powoda” . W praktyce powstała wątpliwość, czy wniosek taki należy potraktować jako odnoszący się tylko do pierwszego terminu pos iedzenia wyznaczonego na rozprawę, czy też do wszystkich posiedzeń, innymi słowy, czy brak takiego wniosku uzasadnia zawieszenie postępowania tylko w razie niestawiennictwa obu stron na pierwszym terminie rozprawy, czy też należy dopuścić możliwość zawieszenia postępowania także w wypadku niestawiennictwa str on na któr ymkolwiek terminie rozprawy. Jeśli rozprawę potraktujemy jako pew ną całość (nie ma kilku rozpraw, lecz są kolejne terminy jednej rozprawy), to stawiennictw o strony na posiedzeniu w yznaczonym na rozprawę uniemożliwia zawieszenie postępowania, mimo niestawiennictwa stron na kolejnych terminach r ozprawy. Jeśli natomiast kolejne posiedzenia wyznaczone na r ozprawę zostaną potraktowane jako samodzielne stadia postępowania - a

przemawia za tym okolicz ność, że w postępowaniu cywilnym nie obowiązuje zasada ciągłości rozprawy (upływ czasu między kolejnymi terminami nie jest ustawowo ograniczony, skład orzekający może się zmieniać) - to należałoby przyjąć, że przyczyną zawieszenia postępowania może być każ dy kolejny w ypadek niestawiennictwa stron, nawet gdy wcześniej brały one udział w rozprawie. Argumenty na rzecz drugiej ze wskazanych możliwości w ydają się bardziej przekonujące (odmienne stanowisko zajął Sąd Najw yższy w postanowieniu z 13 września 1988 r., IV CZ 125/88, LexPolonica nr 310576, OSPiKA 1989, nr 4, poz. 87, stwierdzając, że stawiennictwo powoda chociażby na jednym posiedzeniu wyznaczonym na rozprawę w yłącza zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c.). Drugi przypadek przewidziany w art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c. zachodzi wtedy, gdy zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: 1) na rozprawę nie stawił się powód, 2) brak jest wniosku pow oda o r ozpoznanie spraw y pod jego nieobecność, 3) pozwany nie zgłosił wniosku o roz poznanie spraw y. Jeśli na rozprawie pozwany w prawdzie nie zgłosi formalnego wniosku „wnoszę o rozpoznanie sprawy mimo nieobecności powoda i braku jego wniosku o rozpoznanie sprawy” , ale swoimi oświadczeniami procesow ymi ujawnia wolę kontynuowania postępowania, sąd powinien przyjąć, że pozwany w sposób dorozumiany zgłosił wniosek o r ozpoznanie spraw y i nie powinien zawiesić postępowania. W celu usunięcia jakichkolwiek wątpliwości w tym zakresie przewodniczący powinien zapytać pozwanego, np. czy podnoszone przez niego zarzuty i zgłaszane w nioski dow odowe oznaczają, że pozwany w nosi o rozpoznanie sprawy mimo niestawiennictwa powoda i braku ze strony powoda żądania rozpoznania sprawy w jego nieobecności. Artykuł 177 § 1 pkt 5 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu nieprocesowy m, w któr ym niestawiennictwo uczestników nie tamuje rozpoznania sprawy (art. 513 k.p.c.), a także w postępowaniach odrębnych - w sprawach małżeńskich (art. 428 § 1 k.p.c.), w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 455 k.p.c.) oraz w sprawach gospodarczych ( art. 4794 § 3 k.p.c., zob. uwagi w rozdziale XX, 3 dotyczące uchylenia postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych). Przepis art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c. nie ma także zastosowania przed sądem drugiej instancji (art. 376 k.p.c.) oraz przed Sądem Najwyższym (art. 398 12 k.p.c.). Ostatni przypadek fakultatyw nego zawieszenia postępowania z urzędu został uregulowany w art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. Sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo niewskazania przez powoda w w yznaczonym terminie adresu pozwanego lub niewykonania przez powoda innych zarządzeń nie można nadać sprawie dalszego biegu. Brak w pozwie adresu pozwanego powinien być usunięty przez wydanie zarządzenia w tr ybie art. 130 k.p.c. (brak w pozwie adresu powoda nie może być z oczywistych względów usunięty w tym trybie). Niewykonanie zarządzenia przez powoda w ywoła skutek w postaci zwrotu pozw u. Inaczej należy ocenić sytuację, gdy w pozwie adres pozwanego nie został wskazany, ale powód zażądał ustanowienia kuratora dla pozwanego jako nieznanego z miejsca pobytu. W takim przypadku przewodniczący powinien w pierwszej kolejności rozpoznać ten wniosek (por. rozdział XII, 1). W razie uznania, że wniosek nie został uprawdopodobniony, przewodniczący w yda zarządzenie o oddaleniu wniosku o ustanowienie kuratora dla pozwanego (zarządzenie przewodniczącego o oddaleniu wniosku nie jest zaskarżalne), a następnie powinien wezwać powoda do wskazania w wyznaczonym terminie adresu pozwanego pod rygorem zawieszenia postępowania. Często pow tarzanym błędem w praktyce sądowej jest zawieszanie postępowania ze względu na niewy konanie zarządzeń zmierzających do przeprowadzenia dowodów, np. zarządzenia wyznaczające termin do wskazania dowodów, do wskazania adresów świadków, które okazał y się wadliwe, do w płacenia zaliczki na koszty dowodu, który ma zostać przeprowadzony. Otóż niewykonanie takich zarządzeń nie powoduje niemożności nadania sprawie biegu, nie ma więc podstaw do zawieszenia postępowania. Strona, która mimo udzielonego jej terminu nie wskazuje dowodów, nie wpłaca zaliczki na koszty związane z przeprowadzeniem dowodu, nie wskazuje adresu świadka - pozbawia się możliwości w ykazania twierdzonych okoliczności, co może skutkować niekorzystnym dla niej rozstrzygnięciem. Nieuiszczenie zaliczki na koszty dowodu z opinii biegłego nie uzasadnia zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., jak rów nież na żadnej innej ustaw owej podstawie zawieszenia. Przyczyną zawieszenia postępow ania nie może być nieprzedstawienie dowodu lub jakakolwiek inna przeszkoda w przeprowadzeniu dowodu, skoro okoliczności te podlegają ocenie sądu, dokonywanej w trybie art. 233 § 2 k.p.c. Zgodnie z art. 1304 § 5 k.p.c. w razie nieuiszczenia zaliczki dowód zostanie pominięty. Według art. 83 u.k.s.c., jeżeli przepisy ustaw y przewidują obowiązek działania i dokonywania czynności połączonej z wydatkami z urzędu, sąd zarządzi w ykonanie tej czynności, a kw otę potrzebną na ich pokrycie

wykłada tymczasowo Skar b Państwa. Dotyczy to także dopuszczenia i przeprowadzenia przez sąd z urzędu dowodu niewskazanego przez stronę. W orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeka o tych w ydatkach, stosując odpowiednio art. 113 u.k.s.c. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Zawieszenie postępowania na zasadzie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. może nastąpić jedynie w razie niewykonania przez powoda zarządzeń przewodniczącego o charakterze formalnym, na skutek czego nie można nadać sprawie dalszego biegu. Nie dotyczy to niewykonania przez powoda postanowienia dowodowego w ydanego przez sąd. Odmowa w ykonania takiego postanowienia może być oceniona przez sąd na podstawie art. 233 § 2 k.p.c., natomiast nie może się stać przesłanką zawieszenia postępowania (postanowienie SN z 3 lipca 1969 r., II CZ 69/69, LexPolonica nr 312120, OSNCP 1970, nr 4, poz. 68). 2. Niemożność złożenia dowodów lub pisma przygotowawczego nie uniemożliwia nadania sprawie dalszego biegu i dlatego nie może stanowić przesłanki zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (postanowienie SN z 4 maja 1973 r., II CZ 53/73, LexPolonica nr 310832, OSNCP 1974, nr 2, poz. 35). 3. Jeżeli postępowanie administracyjne, którego w ynik stanowi przedsąd dla sprawy cywilnej, nie zostało wszczęte, sąd może oddalić powództwo, jako przedwczesne jedynie w razie, gdy w świetle treści zebranego w sprawie materiału i okoliczności niespornych zawieszenie postępowania cywilnego, przewidziane w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., okaże się niecelowe (wyrok SN z 24 lipca 1986 r., I CR 179/86, LexPolonica nr 320774). 4. Jeżeli, mimo istnienia braków formalnych pozwu, przewodniczący nadał mu bieg, powód zaś nie uzupełnił tych braków na wezwanie sądu, wskutek czego niemożliwe jest nadanie sprawie dalszego biegu w celu jej rozpoznania, postępowanie może zostać zawieszone na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (postanowienie SN z 19 października 1988 r., I CZ 111/88, LexPolonica nr 320672). 5. Niezłożenie w sprawie o zniesienie współwłasności zaliczki na koszty opinii biegłego nie może uzasadniać zawieszenia postępowania na podstawie ar t. 177 § 1 pkt 6 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. (uchwała SN z 6 czerwca 1991 r., III CZP 76/91, LexPolonica nr 320569, PS 1994, nr 3, s. 68). 6. Na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. sąd może zawiesić postępowanie w sprawie cywilnej także w przypadku przedstawienia Tr ybunałowi Konstytucyjnemu przez sąd w innej sprawie pytania prawnego dotyczącego zgodności z Konstytucją ustawy, która ma być zastosowana (wyrok SN z 28 września 1994 r., I PRN 61/94, LexPolonica nr 298289, OSNAPiUS 1995, nr 1, poz. 6). 7. Ustalenie czynu karnego w rozumieniu art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. może mieć wtedy w pływ na rozstrzygnięcie spraw y cywilnej, gdy odpowiedzialność cywilna nie jest opar ta na innych podstawach, np. umowa, a materiał dowodow y nie pozwala w ydać w yroku uwzględniającego powództwo (postanowienie SA w Białymstoku z 2 marca 1995 r., I ACz 61/95, LexPolonica nr 304271, OSA 1995, nr 7-8, poz. 53). 8. Możliwość zawieszenia sądowego postępowania cywilnego, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy o d uprzedniej decyzji organu administracji państwowej [art. 177 § 1 pkt 3 ew. w zw. z art. 393 § 1 k.p.c. (obecnie kwestię tę reguluje art. 391 k.p.c.)] powinna być odnoszona do takich sytuacji, w któr ych decyzja administracyjna powinna, jako rozstrzygająca o kwestiach prejudycjalnych, poprzedzać orzeczenie sądu. Zarówno więc decyzja administracyjna, jak i postępowanie administracyjne, o jakich mowa w art. 177 k.p.c., to elementy załatwienia sprawy przez organ administracji co do jej istoty (art. 104 k.p.a.) (wyrok SN z 8 gr udnia 1995 r., III CRN 50/95, LexPolonica nr 325920, Prok. i Pr. 1996, nr 4, poz. 42 - dodatek). 9. Niew ykonanie przez stronę wezwania sądu przewidzianego w ar t. 195 § 1 k.p.c. nie uzasadnia zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. (wyrok S N z 10 czerwca 1997 r., II CKN 326/97, LexPolonica nr 325028, OS NC 1997, nr 11, poz. 183). 10. Zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. ze względu na toczące się postępowanie karne nie jest obligator yjne i zależy od rozważenia w pływu ustaleń postępowania karnego na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Podniesienie w kasacji zarzutu naruszenia tego przepisu wymaga ponadto wykazania istotnego wpływ u jego naruszenia na w ynik spraw y (w yrok SN z 4 grudnia 1998 r., I PKN 486/98, LexPolonica nr 343524, OSNAPiUS 2000, nr 2, poz. 63). 11. Jeżeli toczy się postępowanie karne o popełnienie czynu stanowiącego przyczynę rozwiązania umowy o pracę w tr ybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., to sąd pracy powinien zawiesić postępowanie, gdy dochodzi do wniosku, iż pracow nik nie dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawow ych obowiązków pracowniczych (art. 177 § 1 pkt 4 w zw. z ar t. 11 k.p.c.) (w yrok SN z 5 marca 1999 r., I PKN 610/98, LexPolonica nr 342565, OS NAPiUS 2000, nr 9, poz. 350).

12. Rozstrzygnięcie sprawy o przywrócenie poprzednich war unków pracy i płacy nie zależy od wyniku toczącego się procesu o przywrócenie do pracy na skutek późniejszego rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy między tymi samymi stronami w takim stopniu, żeby zobowiązywało sąd do zawieszenia postępowania w pierwszej sprawie (art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.) (w yrok S N z 14 maja 1999 r., I PKN 42/99, LexPolonica nr 345600, OSNAPiUS 2000, nr 14, poz. 547). 13. Ze sformułowania art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c. wynika, że nawet zaistnienie w ymienionej w nim przesłanki nie obliguje sądu do zawieszenia postępowania; skorzystanie z tej możliwości jest wynikiem oceny przez sąd konkretnych okoliczności spraw y przemawiających za zawieszeniem postępowania lub nieprzekonujących o takiej potrzebie (w yrok S N z 29 listopada 1999 r., III CKN 496/99, niepubl.). 14. Niezłożenie przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sprostowanego aktu stanu cywilnego może uzasadniać zawieszenie postępowania na podstawie ar t. 177 § 1 pkt 3, przy uwzględnieniu art. 177 § 2 w zw. z ar t. 13 § 2 k.p.c. (uchwała SN z 24 października 2001 r., III CZP 64/2001, LexPolonica nr 352770, OSNC 2002, nr 5, poz. 61). 15. Z mocy art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c., w przypadku zawieszenia postępowania na podstawie przewidzianej w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., podjęcie powinno nastąpić w razie zakończenia postępowania administracyj nego decyzją ostateczną (w yrok SA w Warszawie z 22 stycznia 2002 r., I ACa 1944/2001, LexPolonica nr 360900, OSA 2003, nr 2, poz. 3).

F. Fakultatywne zawieszenie postępowania na wniosek

Zgodnie z art. 178 k.p.c. sąd może rów nież zawiesić postępowanie na zgodny wniosek stron. Wniosek taki może być zgłoszony zarów no na piśmie (wspólnym) lub odrębnych pismach stron, jak i ustnie do protokołu rozprawy - na każdym etapie postępowania sądowego. We wniosku strony powinny wskazać przyczynę, aby sąd mógł ocenić celowość zawieszenia postępowania. Wniosek może zawierać oznaczenie terminu zawieszenia, któr y jednak nie może być krótszy od trzech miesięcy (por. art. 181 pkt 2 k.p.c.) ani dłuższy od roku (por. art. 182 § 1 k.p.c.). Jeżeli strony we wniosku oznaczą termin kr ótszy od trzech miesięcy albo w ogóle nie oznaczą terminu zawieszenia, termin zawieszenia wynosić będzie trzy miesiące, gdyż dopiero po upływie tego okresu postępowanie powinno być podjęte (art. 181 pkt 2 k.p.c.). Wniosek o zawieszenie postępowania i samo zawieszenie może dotyczyć tylko niektór ych współuczestników procesow ych, jednakże w przypadku współuczestników jednolitych wnioskiem oraz postanowieniem o zawieszeniu postępowania muszą być objęci wszyscy współuczestnicy. Najczęściej zgodny wniosek o zawieszenie postępowania uzasadniany jest stwier dzeniem, że strony zamierzają zawrzeć ugodę i potrzebują czasu na przeprowadzenie rokowań ugodowych. Zgodny wniosek nie może stanowić podstaw y zawieszenia postępowania, jeśli występuje inna przyczyna zawieszenia, o której mowa w ar t. 174177 k.p.c. lub w przepisach szczególnych (por. postanowienie S N z 14 września 1977 r., III CRN 194/77, OSPiKA 1978, nr 4, poz. 80). Jeśli podstawą zawieszenia postępowania formalnie był zgodny w niosek stron, a w rzeczywistości przyczyna była inna (śmierć strony), sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania, które zostało w ydane w związku z upływem trzyletniego terminu od daty postanowienia o zawieszeniu, będzie mógł - na wniosek strony - zbadać, jaka była rzeczywista przyczyna zawieszenia, co może skutkować uchyle niem postanowienia o umorzeniu postępowania jako wydanym przedwcześnie (por. terminy podane w art. 182 k.p.c.). W kwestii tej w orzecznictwie i doktrynie nie ma jednolitych wypowiedzi. W postanowieniu z 17 grudnia 1998 r. (II CKN 713/98, LexPolonica nr 335016, OSP 1999, nr 10, poz. 176), które spotkało się z kr ytyczną glosą M. Lewandowskiego (PPH 2001, nr 8, s. 46), Sąd Najwyższy nie podzielił wcześniejszych poglądów (por. orzeczenia powołane niżej oraz w pkt 2, B niniejszego rozdziału) i stwierdził, że umarzając postępowanie zawieszone na zgodny wniosek stron oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c., sąd nie bada, czy przyczyna zawieszenia postępowania rzeczywiście istniała. Artykuł 178 k.p.c. nie ma zastosowania w sprawach gospodarczych (art. 4794 § 3 k.p.c.). Na ten temat patrz uwagi w rozdziale XX, 3 dotyczące uchylenia postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych WYBRA NE ORZECZENIA 1. Zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) jest dopuszczalne równie ż w postępowaniu w sprawach małżeńskich (ar t. 425-452 k.p.c.) (postanowienie SN z 7 marca 1968 r., III CRN 36/68, LexPolonica nr 319074, OSNCP 1968, nr 11, poz. 195).

2. Sąd, rozpoznając sprawę w ramach art. 182 § 1 k.p.c., nie jest związany podstawą praw ną wskazaną w postanowieniu o zawieszeniu postępowania (na zgodny w niosek stron), będącą konsekwencją procesow ych oświadczeń stron, jeśli z materiału dow odowego wynika, że inna była rzeczywista przyczyna zawieszenia postępowania, a sąd, opierając się na oś wiadczeniach procesowych - sprzecznie z materiałem dowodow ym w sprawie - powołał zgodny wniosek stron jako podstawę prawną zawieszenia postępowania. Umorzenie postępowania z mocy ar t. 182 § 1 k.p.c. może nastąpić tylko wówczas, gdy istniał y podstaw y do jego zawieszenia (postanowienie S N z 15 kwietnia 1983 r., IV PRN 4/83, LexPolonica nr 312523, OSNCP 1983, nr 10, poz. 167). 3. W wypadku zawieszenia przez sąd postępowania mimo nieistnienia podstaw y do jego zawieszenia, sąd w każdym czasie, w tym także przy rozważaniu przesłanek umorzenia postępowania (ar t. 182 § 1 k.p.c.), postanowi podjąć postępowanie (uchwała SN z 25 lutego 1985 r., III CZP 86/84, LexPolonica nr 311681, OS NCP 1985, nr 11, poz. 168). 4. W postępowaniu przewidzianym w ar t. 436 k.p.c. nie jest w yłączone zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron (ar t. 178 k.p.c.) (uchwała SN z 13 marca 1985 r., III CZP 1/85, LexPolonica nr 311683, OSNCP 1985, nr 11, poz. 171).

G. Skutki zawieszenia postępowania

Zawieszenie postępowania ma wpływ na bie g terminów procesowych zarów no ustawow ych, jak i sądow ych oraz w zakresie dopuszczalności podejmowania w czasie zawieszenia czynności procesowych przez sąd i przez strony. Skutki zawieszenia w zakresie biegu terminów są różne w zależności od tego, czy cho dzi o zawieszenie stanowiące tzw. spoczywanie powstałe wskutek zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) lub bezczynności stron (ar t. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c.), czy też chodzi o zawieszenie właściwe, a więc pozostałe przypadki uregulowane w ustawie. W sytuacji wynikającej z art. 177 § 1 pkt 5 i 6 oraz art. 178 k.p.c. zawieszenie nie ma w pływu na bieg terminów ustawowych (biegną nadal), natomiast ma w pływ na bieg terminów sądow ych, wstrzymując je; terminy te biegną dalej z chwilą podjęcia postępowania, czyli w tej pozostałej części, która nie upł ynęła jeszcze przed zawieszeniem. Przykładowo, jeśli w okresie biegu terminu miesięcznego wyznaczonego powodowi do wskazania adresu świadka, który ma być przesłuchany, sąd zawiesił postępowanie na zgodny w niosek stron, to wskutek zawieszenia bieg tego terminu został wstrzymany i będzie dalej biegł z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania. W pozostał ych przypadkach w pływ zawieszenia na bieg terminów procesow ych sięga o wiele dalej; po pierwsze, skutki zawieszenia dotyczą wszystkich terminów, a więc nie tylko sądow ych, lecz także ustawow ych, po drugie, w okresie zawieszenia terminy te nie biegną, a ponadto terminy te zaczynają biec od początku z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania. Nale ży jednak pamiętać, że jeśli zawieszenie nastąpiło w okresie biegu terminu ustawowego, to rozpocznie on bieg na nowo automatycznie z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania, natomiast w przypadku terminu sądowego, sąd powinien go - zgodnie z art. 179 § 2 zd. dr ugie k.p.c. - wyznaczyć na nowo. Jeśli chodzi o wpływ zawieszenia na dopuszczalność podejmowania w czasie zawieszenia czynności procesow ych przez sąd i strony, to jest on jednakowy zarów no w przypadku zawieszenia stanowiącego tzw. spoczywanie (ar t. 177 § 1 pkt 5 i 6 oraz art. 178 k.p.c.), jak i w przypadku zawieszenia właściwego (pozostałe przypadki). Streszcza się w tym, że sąd w okresie zawieszenia nie podejmuje żadnych czynności z w yjątkiem mających na celu: podjęcie zawieszonego postępowania, zabezpieczenie dow odu, zabezpieczenie powództwa. Przykładowo, bez podejmowania zawieszonego postępowania sąd pierwszej instancji będzie mógł w ydać postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, a sąd drugiej instancji będzie mógł rozpoznać zażalenie na takie postanowienie. W zakresie wspomnianych trzech przedmiotów postępowania w okresie zawieszenia skuteczne są także czynności stron. Inne czynności stron wywołują skutki dopiero z chwilą podjęcia postępowania (ar t. 179 § 3 k.p.c.). Jeżeli na przykład w czasie zawieszenia postępowania powód we wniesionym piśmie procesowym przedmiotow o zmieni powództwo, to czynność ta w ywoła skutek dopiero z chwilą podjęcia zawieszonego postępowania, co jest nie bez znaczenia, chociażby ze względu na materialnoprawny skutek zgłoszenia roszczenia, jakim jest przerwa biegu przedawnienia (por. rozdział XV, 4). WYBRA NE ORZECZENIA

1. Podczas zawieszenia postępowania dopuszczalne jest uchylenie lub zmiana zabezpieczenia powództwa (z wniosku) (uchwała SN z 16 października 1972 r., III CZP 67/72, LexPolonica nr 308969, OSPiKA 1973, nr 5, poz. 87). 2. Podczas zawieszenia postępowania nie może być dokonane doręczenie stronie odpisu w yroku z uzasadnieniem, nawet jeżeli wniosek o doręczenie został złożony przed zawieszeniem (ar t. 179 § 3 zd. pierwsze k.p.c.) (postanowienie SN z 17 sierpnia 2000 r., II CK 895/00, niepubl.). 3. Uprawomocnienie się postanowienia o zawieszeniu postępowania w ywołuje skutek od dnia utraty zdolności sądowej i dopuszcza tylko czynności w yraźnie w ymienione (ar t. 179 § 3 k.p.c.). Zawieszone postępowanie zostaje podjęte z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Sformułowanie to oznacza, że przed w ydaniem postanowienia o podjęciu postępowania zawieszonego z omawianej przyczyny, sąd ma obowiązek prowadzić postępowanie w celu ustalenia rzeczywistego następcy ogólnego. Kontynuacja postępowania dotyczącego roszczenia jest możliwa tylko w stosunku do zgłaszającej się osoby (prawnej) mającej rzeczywisty przymiot następcy (w yrok SN z 23 listopada 2000 r., III CKN 1097/2000, LexPolonica nr nr 388279).

H. Podjęcie zawieszonego postępowania

Podjęcie zawieszonego postępowania zostało uregulowane w ar t. 180 i 181 k.p.c. Dr ugi z wymienionych przepisów (ar t. 181 k.p.c.) przewiduje podjęcie postępowania, które zostało zawieszone na w niosek spadkobiercy (art. 176 k.p.c.) oraz w przypadkach spoczywania postępowania (ar t. 178 i 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c.). Podjęcie postępowania na podstawie art. 181 k.p.c. następuje tylko na wniosek którejkolwiek strony (por. pkt 2, D, E i F niniejszego rozdziału). W art. 180 k.p.c. zostało uregulowane podjęcie postępowania zawieszonego w pozostałych przypadkach (zawieszenie właściwe). Z art. 180 k.p.c., któr y stanowi, że „Sąd postanowi podjąć postępowanie z urzędu, gdy ustanie przyczyna zawieszenia, w szczególności: […]” , w ynika, że samo ustanie przyczyny zawieszenia nie powoduje podjęcia postępowania, następuje ono dopiero z chwilą, gdy „sąd postanowi”, a więc, gdy w yda postanowienie o podjęciu postępowania. Wskazany w części wstępnej ar t. 180 k.p.c. obowiązek sądu podjęcia postępowania nie ogranicza się do przykładowo w dalszych punktach tego przepisu przytoczonych sytuacji procesowych. Dlatego też, jeśli w jakichkolwiek innych okolicznościach sąd dojdzie do przekonania, że przyjęta poprzednio w jego postanowieniu podstawa zawieszenia w rzeczywistości nie istniała, powinien podjąć zawieszone postępowanie. Ocena takiej potrzeby powinna mie ć miejsce zwłaszcza przy rozważaniu daleko idącego w skutkach dla strony umorzenia postępowania (art. 182 § 2 k.p.c.). Przyjmowanie w sposób mechaniczny następstw nieprawidłowego zawieszenia postępowania oznaczałoby kier owanie się niesłusznym formalizmem, prowadzącym w istocie do pozbawienia strony wymiaru sprawiedliwości (por. postanowienie SN z 3 marca 1977 r., I CZ 20/77, LexPolonica nr 312895, OSNCP 1977, nr 12, poz. 238). Chwilą, w której - w odniesieniu do przypadków wskazanych w art. 180 § 1 pkt 1-5 k.p.c. ustaje przyczyna zawieszenia postępowania, jest: 1) w razie śmierci strony - chwila zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo chwila ustanowienia we właściwy sposób kuratora spadku (ar t. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.). Wyjaśniając znaczenie w yrażenia: „z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych”, należy podkreślić, że sąd w każdym wypadku z art. 180 k.p.c. działa z urzędu, a więc podejmuje postępowanie zawieszone wskutek śmierci strony, jeżeli tylko ustali następców prawn ych zmarłego, a słowa „zgłoszenie się” i „wskazanie” następców prawnych oznaczają jedynie możliwość podejmowania pew nych czynności przez strony, czynności sugerujących sądowi w ydanie postanowienia o podjęciu postępowania; sądowi, aby mógł w zakresie tych czynności działać z urzędu, tak jak mu nakazuje Kodeks postępowania cywilnego, potrzebne są informacje pochodzące przede wszystkim od uczestników postępowania. W tym zakresie nie można pomijać dojścia do wiadomości sądu takich informacji, jakie stanowi „zgłoszenie się lub wskazanie następców prawnych”; jeżeli jednak sąd będzie miał podstaw y do ustalenia następców praw nych zmarłej strony niezależnie od tego rodzaju źródeł informacji, to powinien podjąć zawieszone postępowanie z urzędu bez wyczekiwania chwili „zgłoszenia się” lub „wskazania” następców prawnych, na podstawie faktów znanych mu urzędowo, np. z materiałów toczącej się spraw y lub z akt innej spraw y. Do podjęcia postępowania zawieszonego na skutek śmierci strony ustawa nie w ymaga, aby przymiot następcy prawnego był udowodniony. Jeżeli zatem przejście praw nie następuje na podstawie ustaw szczególnych, to przeciwnik procesowy zmarłej strony we wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania czyni zadość w ymaganiu przewidzianemu w powołanym przepisie, jeśli wskaże

2)

3) 4)

5)

spadkobierców ustawow ych zmarłej strony; na sądzie zaś - w razie wątpliwości - ciąży obowiązek sprawdzenia, czy wskazano właściwe osoby. W praktyce sądowej podjęcie zawieszonego postępowania następuje po dołączeniu do wniosku o podjęcie postępowania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku; sąd, który zawiesił postępowanie w związku ze śmiercią strony, może z urzędu zwrócić się do sądu spadku o ustanowienie kuratora spadku, jeżeli w ciągu roku od dnia postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgłoszą się lub nie zostaną wskazani następcy prawni zmarłej strony; w razie utraty zdolności sądowej - chwila ustalenia ogólnego następcy prawnego (ar t. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.); ustalenie ogólnego następcy prawnego podmiotu niebędącego osobą fizyczną m ożliwe jest w przypadkach przejęcia majątku podmiotu mającego zdolność sądową przez inny podmiot mający zdolność sądową, natomiast w przypadku likwidacji podmiotu, któr y był stroną postępowania zgodnie z przepisami o likwidacji lub o upadłości, brak jest możliwości ustalenia ogólnego następcy prawnego; w razie braku przedstawiciela ustawowego - chwila jego ustanowienia (art. 180 § 1 pkt 3 k.p.c.); chodzi tu np. o postanowienie sądu opiekuńczego o ustanowieniu opiekuna; gdy rozstrzygnięcie spraw y zależy od wy niku innego postępowania - chwila uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postępowanie, z tym zastrzeżeniem, że sąd może także, stosow nie do okoliczności, przed uprawomocnieniem się takiego orzeczenia podjąć zawieszone postępowanie (art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c.); z reguły powinien uczynić to wtedy, gdy mając w gląd do akt sprawy prowadzonej „w innym postępowaniu”, stwierdzi, że orzeczenie, jakie zapadnie w tym postępowaniu, nie będzie jednak mogło mieć prejudycjalnego charakter u; jeżeli postępowanie dotyczy masy upadłości z możliwością zawarcia układu, a strona została pozbawiona prawa zarządu masą upadłości, albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku powoda - chwila złożenia przez syndyka lub zarządcę oświadczenia w przedmiocie wstąpienia do postępowania; w razie odmow y wstąpienia przez nich do postępowania sprawa toczy się z udziałem upadłego (art. 180 § 1 pkt 5, zob. też uwagi w pkt B).

3. Umorzenie postępowania

A. Umorzenie postępowania uprzednio zawieszonego W przypadkach przewidzianych w ar t. 182 § 1 k.p.c. sąd umarza postępowanie, co oznacza, że musi wydać postanowienie o umorzeniu postępowania, jeśli tylko stwier dzi, że został y spełnione przesłanki wskazane w tym przepisie. W orzecznictwie przeważa stanowisko, że o umorzeniu postępowania decydują rzeczywiste przyczyny zawieszenia (por. orzeczenia powołane niżej). Jeśli więc sąd stwierdzi, że powołana w postanowieniu o zawieszeniu podstawa jest wadliwa albo w ogóle nie istniała, to w yda postanowienie o umorzeniu w terminie odpowiadającym rzeczywistej przyczynie zawieszenia albo nie w yda postanowienia o umorzeniu. Odmiennie w tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 17 grudnia 1998 r. (II CKN 713/98, LexPolonica nr 335016, OSP 1999, nr 10, poz. 176), w którym stwierdził, że: „Umarzając postępowanie zawieszone na zgodny

wniosek stron oraz z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c., sąd nie bada, czy przyczyna wskazana w postanowieniu o zawieszeniu postępowania rzeczywiście istniała” . Sąd także umorzy postępowanie w razie śmierci strony po upł ywie pięciu lat od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z tej przyczyny. Poza tym przypadkiem sąd umarza postępowanie, które zostało zawieszone: 1) na zgodny w niosek stron (art. 178 k.p.c.) lub na wniosek spadkobiercy (art. 176 k.p.c.), jak również z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 pkt 5 i 6 k.p.c., jeżeli w niosek o podjęcie postępowania nie został zgłoszony w ciągu roku od daty postanowienia o zawieszeniu; 2) w razie stwierdzenia braku następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, a w każdym razie po upływie trzech lat od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z tej przyczyny. Umorzenie postępowania uprzednio zawieszonego następuje, jeżeli w terminie określonym w ustawie nie zostanie zgłoszony wniosek o jego podjęcie. Jeżeli wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania okaże się nieskuteczny, bieg terminów, po upływie których sąd umarza postępowanie, rozpoczyna się na now o od daty postanowienia o odmowie podjęcia zawieszonego postępowania. Przewidziane w art. 182 § 1 k.p.c. terminy roczny i pięcioletni biegną od daty w ydania postanowienia o jego zawieszeniu, a nie od daty uprawomocnienia się takiego postanowienia. W przepisach szczególnych przewidziane są krótsze terminy (np. art. 428 § 2, art. 440 § 2 k.p.c.).

Artykuł 182 § 2 i 3 k.p.c. reguluje odmiennie skutki umorzenia postępowania uprzednio zawieszonego w zależności od tego, czy postępowanie zostało zawieszone przez sąd pierwszej czy wyższej instancji. Zgodnie z art. 182 § 3 k.p .c. umorzenie zawieszonego postępowania przez sąd wyższej instancji pow oduje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia. Skutek ten jednak nie dotyczy spraw o unieważnienie małżeństwa lub o rozw ód oraz o ustalenie nieistnienia małżeństwa. W sprawach tych postępowanie umarza się wówczas w całości (art. 182 § 3 in fine k.p.c.). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Umorzenie postępowania w pierwszej instancji na podstawie art. 182 k.p.c. powoduje uchylenie wszelkich skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem pow ództwa. Na skutek zatem umorzenia postępowania z tego przepisu w pierwszej instancji bezskuteczne stają się nieprawomocne orzeczenia wydane w umorzonym postępowaniu, a więc także nakazy zapłaty i w yroki zaoczne (postanowienie S N z 23 września 1969 r., II CZ 94/69, LexPolonica nr 315490, Biul. SN 1970, nr 1, poz. 5). 2. Początkowym terminem trzyletniego okresu, po upł ywie którego sąd umarza postępowanie, jest zgodnie z art. 182 § 1 k.p.c. - data postanowienia o zawieszeniu postępowania, a nie dzień uprawomocnienia się tego postanowienia (postanowienie SN z 25 października 1974 r., III PRN 45/74, LexPolonica nr 313452, OSNCP 1975, nr 4, poz. 70). 3. Skuteczność wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania (a zwłaszcza, by w sprawie gospodarczej w terminie roku postępowanie zostało przez sąd podjęte) nie jest przesłanką podjęcia postępowania. Podjęcie próby doręczenia odpisu pozw u dla sprawdzenia prawidłowości wskazanego adresu strony pozwanej nie jest czynnością dopuszczalną podczas zawieszenia. Złożenie w niosku o ustanowienie dla strony pozwanej kuratora procesowego w yłącza dopuszczalność umorzenia zawieszonego postępowania (postanowienie SN z 7 kwietnia 1998 r., III CKN 921/97, LexPolonica nr 331560, „Wokanda” 1998, nr 9, poz. 1). 4. Nakaz zapłaty w postępowaniu nakazow ym traci byt prawny z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron (postanowienie SN z 6 maja 1998 r., II CKN 740/97, LexPolonica nr 1617468, „Wokanda” 1998, nr 11, poz. 4).

B. Umorzenie postępowania z mocy prawa oraz postanowienia sądu

W pkt 2, A niniejszego rozdziału zostało omówione umorzenie postępowania, którego przyczyną było zawieszenie postępowania i niemożność jego podjęcia lub długotrwałość zawieszenia. Poza tymi przypadkami postępowanie ulega umorzeniu z mocy prawa, a także z mocy postanowienia sądu ze względu na zbędność albo niedopuszczalność wydania w yroku. Przypadki umorzenia postępowania z mocy prawa został y przedstawione w art. 445 § 2 i 3 i art. 451 k.p.c. W takim przypadku (umorzenia z mocy prawa) sąd powinien wydać postanowienie stwierdzające to umorzenie (np. „Sąd postanowił: stwierdzić, że postępowanie uległo umorzeniu z mocy prawa”). Zbędność wy dania wyroku zachodzi w razie m.in.: 1) skutecznego cofnięcia pozwu, 2) zawarcia ugody ze skutkiem prawnym, 3) skutecznego cofnięcia przez pozwanego sprzeciwu od w yroku zaocznego, 4) skutecznego cofnięcia apelacji, 5) skutecznego cofnięcia zażalenia, 6) cofnięcia skargi kasacyj nej, 7) cofnięcia skargi o stwierdzenie niezgodności prawomocnego orzeczenia z prawem, 8) skutecznego cofnięcia skargi o wznowienie postępowania, 9) śmierci jednego z małżonków w procesie o rozwód (art. 446 k.p.c.), 10) śmierci dziecka w procesie o zaprzeczenie ojcostwa albo o unieważnienie uznania dziecka (art. 456 § 3 k.p.c., ar t. 71 i 83 k.r.o.), 11) śmierci jednej ze stron, a jeżeli w charakterze tej samej strony występuje kilka osób, śmierci ich wszystkich w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi, z tym zastrzeżeniem, że nie dotyczy to śmierci mężczyzny pozwanego w sprawie o ustalenie ojcostwa, męża matki pozwanego przez dziecko w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, mężczyzny, który dziecko uznał, pozwanego przez dziecko o unieważnienie uznania, a także przysposabiającego w procesie o rozwiązanie przysposobienia (art. 456 § 1 i 2 k.p.c. oraz ar t. 125 k.r.o.).

1) 2)

3) 4)

Niedopuszczalność wydania wyroku zachodzi w okolicznościach powodujących niedający się usunąć brak jednej z bezwzględnych przesłanek procesow ych, wskazanych w art. 199 § 1 pkt 1 i 2 i częściowo pkt 3 k.p.c. oraz w ar t. 1099 i 1113 k.p.c. w sytuacjach, gdy postępowanie w chwili wszczęcia było dopuszczalne, a stało się niedopuszczalne dopiero w toku sprawy. W takich wypadkach sąd nie odrzuca pozwu, lecz umarza postępowanie (por. rozdział XV, 6). Postępowanie może być umorzone zarówno przez sąd pierwszej instancji, jak i sąd wyższej instancji. Umorzenie może dotyczyć całego postępowania, pewnego fragmentu lub postępowania w danej instancji - w zależności od rodzaj u i czasu powstania przyczyny umorzenia. Można wskazać następujące przykłady: gdy strony zawrą ugodę przed sądem pierwszej instancji, na podstawie ar t. 355 § 1 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania w całości (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie”), gdy strony zawrą ugodę przed sądem drugiej instancji, na podstawie ar t. 386 § 3 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania w całości (np. „Sąd postanowił uchylić wyrok Sądu Rejonowego w Pabianicach z 16 kwietnia 2007 r., sygn. akt I C 232/07 i umorzyć postępowanie”), gdy powód (pozwany) cofnie wniosek o zw olnienie od kosztów sądowych, na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. nastąpi umorzenie tylko fragmentu postępowania (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie wywołane wnioskiem powoda o zwolnienie od kosztów sądowych”), gdy skarżący cofnie apelację przed sądem drugiej instancji, na podstawie ar t. 391 § 2 k.p.c. nastąpi umorzenie postępowania drugoinstancyjnego (np. „Sąd postanowił umorzyć postępowanie apelacyjne”). WYBRA NE ORZECZENIA 1. Na postanowienie o umorzeniu postępowania przysługuje zażalenie, choćby postanowienie to zostało zamieszczone w sentencji w yroku (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 26 lutego 1968 r., III PZP 44/67, LexPolonica nr 319080, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 130). 2. W razie zawarcia przez strony - w sprawie z zakresu prawa pracy - ugody na posiedzeniu wyznaczonym dla przeprowadzenia czynności wyjaśniających, sędzia przeprowadzający te czynności bez udziału ławników władny jest - uznając zawarcie ugody ze względu na jej treść za dopuszczalne - wydać na tym posiedzeniu postanowienie o umorzeniu postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 1987 r., I PRN 66/86, LexPolonica nr 311517, OSNCP 1988, nr 4, poz. 50). 3. W razie cofnięcia pozwu w postępowaniu rewizyjnym, sąd rewizyjny może uchylić zaskarżony wyrok i umorzyć postępowanie na posiedzeniu niejawnym (art. 393 § 1 zd. pierwsze w zw. z art. 203 § 3 i art. 355 k.p.c.) (postanowienie SN z 28 stycznia 1988 r., II CR 1/88, LexPolonica nr 310536, OSPiKA 1989, nr 1, poz. 5). 4. W sprawie o rozwód sędzia wyznaczony jest uprawniony do wydania na posiedzeniu pojednawczym postanowienia o umorzeniu postępowania w przypadku cofnięcia pozwu w w yniku pojednania się str on (ar t. 436 k.p.c.) (uchwała S N z 16 kwietnia 1993 r., III CZP 35/93, LexPolonica nr 300573, OSNCP 1993, nr 11, poz. 197). 5. Śmierć uczestnika postępowania, przeciw ko któremu skierowano wniosek o jego częściowe ubezwłasnowolnienie, w ywołuje niemożliwość wydania orzeczenia w sprawie. Skutkuje to obowiązkiem umorzenia całego postępowania w sprawie, w obec utraty przez stronę zdolności sądowej (postanowienie SN z 16 marca 2000 r., I CKN 1566/99, LexPolonica nr 347956, Prok i Pr. 2000, nr 10, poz. 43 - dodatek). 6. Jeżeli w ydanie orzeczenia co do istoty spraw y stało się bezprzedmiotowe lub niedopuszczalne, Sąd Najwyższy władny jest, uchylając mer ytoryczne orzeczenia, rozstrzygnąć w tym przedmiocie (art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 39319 k.p.c.). Artykuł 39316 k.p.c. ani art. 386 § 3 k.p.c. nie określają formy, w jakiej powinno zapaść w tym przypadku orzeczenie. Niewątpliwie nie jest to rozstrzygnięcie co do istoty sprawy (ar t. 316 § 1 k.p.c.), lecz orzeczenie dotyczące toku postępowania (art. 354 k.p.c). Z tego powodu orzeczenia te zapadają w formie postanowienia (postanowie nie SN z 29 sierpnia 2001 r., IV CKN 1153/2000, LexPolonica nr 384110). 7. Roszczenie rolnika o r ozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest prawem ściśle związanym z jego osobą i jako takie nie podlega dziedziczeniu (ar t. 922 § 2 k.c.). Z braku ustawowego uregulowania nie jest to także prawo, które przechodzi „na oznaczone osoby” w rozumieniu pow ołanego przepisu. Prawo to zatem gaśnie z chwilą śmierci rolnika. Jeżeli śmierć przypada na okres po wszczęciu postępowania o rozwiązanie umowy, postępowanie jako bezprzedmiotowe podlega umorzeniu, z uwzględnieniem stanu zaawansowania go (ar t. 355 § 1 k.p.c.) (postanowienie SN z 13 września 2001 r., II CKN 642/99, LexPolonica nr 375482).

ROZDZIAŁ XIV Mediacja. Postępowanie pojednawcze. Ugoda sądowa 1. Mediacja Instytucja mediacji stanowi w swym założeniu alternatywny do sądowego postępowania cywilnego sposób załatwienia spraw y cywilnej. Mediacja ma ułatwić dochodzenie roszczeń w sprawach cywilnych, a jednocześnie skutecznie udzielać ochrony prawnej podmiotom, które w ybrały ten tryb ich dochodzenia. Przyjęto, że w drodze mediacji można zakończyć spór cywilnoprawny przez zawarcie ugody przed mediatorem. Ugoda taka ma moc prawną ugody sądowej po zatwier dzeniu jej przez sąd (art. 18315 § 1 zd. pierwsze k.p.c.), a zatwierdzona przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest - jak stanowi zd. drugie tego przepisu, dodane przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r. - tytułem wykonawczym. Takie rozwiązanie powinno sprzyjać kierowaniu przez strony spraw do mediacji. Od tej zasady przewidziany jest w yjątek; sąd odmówi zatwier dzenia ugody zawartej przed mediatorem (wyda postanowienie, np. „Sąd Rejonowy w Pabianicach, po

rozpoznaniu wniosku o zatwierdzenie ugody zawartej w dniu … między X a Y przed mediatorem Z odmawia zatwierdzenia ugody”), jeżeli ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia

1) 2) 3) 4) 1) a) b) 2)

społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności (ar t. 18314 § 3 k.p.c.). Jeżeli ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzenie następuje w postępowaniu o nadaniu klauzuli wykonalności, natomiast ugoda, która nie podlega w ykonaniu w drodze egzekucji, zatwierdzana jest na posiedzeniu niejaw nym (art. 18314 § 2 k.p.c.). Zgodnie z § 21 art. 18312 k.p.c. - dodanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r., który stosuje się po upł ywie 14 dni od ogłoszenia ustaw y, co nastąpiło 2 listopada 2011 r. - przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na w ystąpienie do sądu z w nioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator informuje strony. Postanowienie o zatwierdzeniu ugody, jak i postanowienie o odmowie jej zatwierdzenia, bez względu na to, czy zostało wydane w następstwie ugody zawartej w ramach mediacji prowadzonej na podstawie umow y stron, cz y też skierowania stron do mediacji przez sąd, jako niekończące postępowania w sprawie, jest zaskarżalne zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 101 k.p.c. Postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na takie postanowienie nie jest zaskarżalne zażaleniem do Sądu Najw yższego (por. rozdział X IX, 4, B). Skutkiem procesowym zatwierdzenia przez sąd ugody zawartej przed mediatorem jest postanowienie o umorzeniu postępowania wcześniej wszczętego pozwem lub wnioskiem (art. 355 § 2 k.p.c.). Na postanowienie takie, jako kończące postępowanie w sprawie, przysługuje zażalenie na podstawie art. 394 § 1 in principio k.p.c. Na takie postanowienie przysługuje - na podstawie ar t. 3981 § 1 k.p.c. - skarga kasacyj na, oczywiście w sprawach tzw. kasacyjnych (por. rozdział XIX, 3). W celu umożliwienia stronom stosunku cywilnoprawnego jak najszerszego korzystania z mediacji, art. 10 k.p.c. przewiduje, że przedmiotem mediacji są wszelkie spraw y cywilne, w których zawarcie ugody sądowej jest dopuszczalne. Przedmiotem ugody mogą być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Mogą to zatem być roszczenia wynikające: z zobowiązań powstałych z czynów niedozwolonych, z niew ykonania umów, z faktu bezpodsta wnego wzbogacenia, ze stosunków praw norzeczow ych, z prawa spadkowego, z prawa rodzinnego (np. sposób w ykonywania władzy rodzicielskiej - art. 5702 k.p.c.). Nie mogą być przedmiotem ugody: prawa niepodlegające swobodnej dyspozycji stron, tj.: roszczenia z prawa rodzinnego w ynikające ze stosunku praw nego, który może być uregulowany tylko orzeczeniem sądowym (np. rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, ustalenie nieważności małżeństwa, roszczenia ze stosunków między rodzicami i dziećmi - art. 579 i nast. k.p.c.); roszczenia ze stosunków z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 477 12 k.p.c.); prawa niemajątkowe, a także prawa majątkowe niezbywalne (np. użytkowanie). Por. także pkt 2 i 3, B niniejszego r ozdziału.

Wprowadzono dodatkowo - oprócz takiej ogólnej regulacji prawnej określającej zakres spraw, które mogą być skierowane do mediacji - szczególne przepisy dotyczące mediacji w sprawach rodzinnych oraz opiekuńczych. W sprawach o rozw ód i separację zostały uchylone dotychczasowe pr zepisy regulujące postępowanie pojednaw cze (art. 437 i 438 k.p.c.), które okazał y się nieskuteczne i prowadziły jedynie do przewlekłości postępowania. Nadano nowe brzmienie ar t. 436 k.p.c., zgodnie z któr ym, jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone. Przedmiotem mediacji może być rów nież pojednanie małżonków. W każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spor nych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkow ych podlegających rozstrzygnięciu w w yroku orzekającym rozwód lub separację. W takiej sytuacji zgodnie z art. 4452 zd. drugie k.p.c. - stosuje się odpowiednio przepis art. 436 § 4, zgodnie z któr ym, jeżeli strony nie uzgodnił y osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego w yksz tałcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych. W sprawach opiekuńczych, w któr ych zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd może skierować uczestników do mediacji; przedmiotem mediacji może być także sposób wykonywania władzy rodzicielskiej (ar t. 5702 k.p.c.). W sprawach tych, gdy strony nie uzgodnią osoby mediatora, sąd kieruje ich do mediacji prowadzonej przez stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretycz ną, w szczególności posiadającego w ykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych (art. 436 § 4 i art. 5702 k.p.c.). W przepisach o mediacji, uwzględniając konstytucyj ne prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP), a także istotę mediacji, przyjęto, że w ybór sposobu dochodzenia r oszczeń w drodze mediacji należy do stron, przy czym zasadą jest, że skierowanie spraw y na drogę mediacji następuje na podstawie umowy stron. Przepisy - w celu ułatwienia stronom rozstrzygnięcia spornej spraw y w drodze mediacji - przewidują, że taka umowa może być zawarta w dowolnej formie (ar t. 183 1 k.p.c.), ponadto zawarcie umow y o mediację może być dokonane przez czynności dorozumiane (per facta concludentia), tj. faktyczne podjęcie mediacji (ar t. 183 1 § 2, ar t. 1836 § 2 pkt 4 k.p.c.). Takie rozwiązanie niewątpliwie ułatwia skierowanie spraw y na drogę mediacji. Ze względu jednak na dobrowolny charakter mediacji, a także na wspomniane już prawo do sądu, przyjęto, że zawarcie umowy o mediację nie stanowi przeszkody do rozpoznania spraw y przez sąd w postępowaniu cywilnym. Jeżeli jednak pozwany podniesie zarzut zawarcia umowy o mediację, sąd skieruje sprawę do postępowania mediacyj nego (art. 2021 k.p.c.). Gdyby mimo takiego skierowania strona odmówiła udziału w mediacji, wówczas może zostać obciążona kosztami procesu (art. 103 § 2 k.p.c.). W celu jak najszerszego stosowania mediacji w sprawach cywilnych przepisy przewidują możliwość skierowania stron do mediacji także wtedy, gdy strony nie zawarły umowy o mediację. Postanowienie o skierowaniu stron do mediacji może być w ydane aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę. Jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu niejawnym, doręcza się je obu stronom. Mediacji nie prowadzi się, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia doręczenia takiego postanowienia (albo od dnia ogłoszenia postanowienia wydanego na rozprawie) nie w yraziła zgody na mediację. Po zamknięciu tego posiedzenia (tzw. pierwszej rozprawy - por. rozdział XVI) sąd może skierować strony do mediacji tylko na ich zgodny wniosek (art. 1838 § 1 k.p.c.). Sąd może skierować strony do mediacji tylko raz w toku postępowania (art. 1838 § 2 k.p.c.). Postanowienie takie powinno wskazywać mediatora i zawierać oznaczenie czasu trwania mediacji na okres do miesiąca, chyba że strony wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu. Na zgodny w niosek stron sąd może upoważnić mediatora do zapoznania się z aktami spraw y (np.

„Sąd postanawia: 1) skierować strony do mediacji, którą przeprowadzi mediator Stefan Spolegliwy wpisany na listę stał ych mediatorów, prowadzoną przez Okręgową Radę Adwokacką w Łodzi, 2) czas trwania mediacji określić na 2 tygodnie, 3) upoważnić mediatora do zapoz nania się z aktami sprawy”). Wybór osoby mediatora został pozostawiony stronom. Wyjątek wprowadzono tylko w tych przypadkach, gdy do mediacji str ony będą kierowane przez sąd. W tych sprawach sąd, dla przyspieszenia postępowania, może wyznaczyć osobę media tora. Ze względu na istotę postępowania mediacyj nego przyjęto rozwiązanie, że mediatorem może być każdy mający pełną zdolność do

czynności prawnych, korzystający w pełni z praw publicznych (art. 183 2 k.p.c.). Mediatorem nie może być sędzia; nie dotyczy to jednak sędziów, którzy przeszli w stan spoczynku. Umiejętność prowadzenia mediacji jest w dużej mierze kwestią osobowości mediatora. Dlatego też, aby ułatwić stronom możliwość prowadzenia mediacji, przepisy nie przewidują żadnych w ymagań co do wykształcenia mediatora. Mediator, ze względu na charakter mediacji, nie ma żadnych uprawnień władczych, nie rozstrzyga sporu. Jego zadanie polega na doprowadzeniu stron do zawarcia ugody. Dlatego brak jest ograniczeń co do wyboru mediatora z uwagi na pokrewieństwo z jedną ze stron, nie ma też instytucji w yłączenia mediatora. Sam wybór osoby mediatora został pozostawiony zasadniczo stronom. Dla ułatwienia tego wyboru or ganizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutow ych oraz uczelnie mogą prowadzić listy stał ych mediatorów oraz tworzyć ośrodki mediacyj ne. Informacje o listach stałych mediatorów oraz o ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgowego (art. 183 2 § 3 k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z 16 września 2011 r.). Tworzenie list stałych mediatorów ma na celu ułatwienie stronom pragnącym korzystać z mediacji wyboru osoby mediatora, umożliwia ponadto popular yzację idei mediacji w tych środowiskach, w któr ych alternatyw ne rozstrzyganie sporów cywilnych jest szczególnie pożądane. W celu zwiększenia atrakcyjności instytucji mediacji jako alter natywnego sposobu rozstrzygania sporów cywilnych przyjęto, że postępowanie mediacyjne nie jest jawne (ar t. 183 4 § 1 k.p.c.), mediator obowiązany jest zachować bezstronność w toku prowadzenia media cji (art. 1833 k.p.c.), ponadto zobligowany jest do zachowania w tajemnicy faktów, o których dowiedział się w toku mediacji (art. 1834 § 2 k.p.c.). Na tę okoliczność nie będzie mógł być przesłuchany jako świadek w postępowaniu cywilnym, chyba że obie strony go z tego zwolnią (ar t. 2591 k.p.c.). Strony w postępowaniu cywilnym nie mogą też powoływać się na okoliczności ujawnione w toku mediacji, a w szczególności na propozycje wzajemnych ustępstw zgłoszonych podczas mediacji. Takie powoływanie się w postępowaniu sądow ym czy przed sądem polubownym jest prawnie bezskuteczne (art. 1834 § 3 k.p.c.). W celu ułatwienia mediacji przepisy przewidują, że może być ona prowadzona bądź na posiedzeniu mediacyjnym, bądź też bez posiedzenia, jeżeli strony w yrażą zgodę na to dr ugie rozwiązanie. W tym drugim przypadku mediator będzie przekazywał wzajemnie stronom stanowiska strony przeciwnej (ar t. 18311 k.p.c.). Z prowadzenia mediacji sporządzany jest protokół, w któr ym zamieszcza się wynik mediacji (ar t. 183 12 k.p.c.). Odpisy protokołu po zakończeniu mediacji mediator obowiązany jest doręczyć stronom (art. 183 12 § 3 k.p.c.). Jeżeli zostanie zawarta przed mediatorem ugoda, podpisują ją obie strony. Przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na wystąpienie do sadu z wnioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator informuje strony (art. 183 12 § 21 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą z 16 września 2011 r.). Po przeprowadzeniu mediacji na podstawie umow y stron zakończonej ugodą mediator niezwłocznie składa protokół z mediacji w sądzie, któr y byłby właściwy do rozpoznania sprawy według właściwości ogólnej lub w yłącznej. W razie skierowania przez sąd sprawy do mediacji mediator składa protokół w sądzie rozpoznającym sprawę (art. 183 13 k.p.c.). Wszczęcie postępowania mediacyjnego przer ywa bieg przedaw nienia (por. art. 123 § 1, ar t. 124 § 2 pkt 3 i ar t. 125 § 1 k.c. - w brzmieniu nadanym ustawą z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustaw y - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1438). Koszty mediacji, zarówno prowadzonej na podstawie umowy stron, jak i postanowienia sądu o skierowaniu stron do mediacji, obejmujące wynagrodzenie mediatora i poniesione przez niego wydatki, obciążają strony (art. 1835 k.p.c.), nie stanowią więc kosztów sądowych i nie podlegają regulacji ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądow ych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm). Oznacza to, że zwolnienie strony (stron) postępowania sądowego od kosztów sądow ych nie powoduje przejęcia przez Skarb Państwa obowiązku pokr ycia kosztów związanych z prowadzeniem mediacji. Wysokość w ynagr odzenia mediatora za prowadzenie postępowania mediacyjnego wszczętego na podstawie skierowania sądu i w ydatki mediatora podlegające zwrotowi określa Minister Sprawiedliw ości w drodze rozporządzenia (ar t. 981 § 4 k.p.c.) (zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliw ości z 30 listopada 2005 r. w sprawie w ysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi w ydatków mediatora w postępowaniu cywilnym, Dz.U. Nr 239, poz. 2018 ze zm.). Koszty mediacji zalicza się do niezbędnych kosztów procesu, w przypadku gdy: 1) mediacja została przeprowadzona na skutek skierowania przez sąd; 2) w razie wszczęcia postępowania cywilnego w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą, albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwier dzenia ugody przez sąd; w tym w ypadku koszty mediacji zalicza

się do kosztów procesu w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty. Do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio art. 98 § 2 i 3 k.p.c. (ar t. 98 1 § 1-3 k.p.c.). Z takiego uregulowania wynika, że we wszystkich pozostałych sytuacjach koszty przeprowadzonego postępowania mediacyjnego nie będą mogły być włączone do kosztów późniejszego postępowania sądowego. Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd i zakończonej ugodą znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej (art. 104 1 k.p.c.). Sąd z urzędu zwraca stronie trzy czwarte uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie, jeżeli w toku postępowania sądowego zawarto ugodę przed mediatorem (art. 79 u.k.s.c.).

2. Postępowanie pojednawcze

1) 2) 3) 4)

Sprawy cywilne, któr ych charakter na to zezwala, mogą być uregulowane w drodze ugody sądowej zawartej nie tylko w toku postępowania wszczętego wskutek wniesienia pozwu, ale także w postępowaniu pojednawczym, uregulowanym w art. 184-186 k.p.c., które wszczyna się przed wniesieniem pozwu. Jest to postępowanie w pełni fakultatywne, a więc jego wszczęcie uzależnione jest od złożenia w niosku przez osobę zainteresowaną, a przeciw nik nie może zostać zmuszony do wzięcia w nim udziału. Postępowanie pojednaw cze dopuszczalne jest w sprawach cywilnych, a więc w sprawach należących do drogi sądowej. Przedmiotem ugody mogą być wyłącznie spraw y, któr ych charakter zezwala na jej zawarcie, a więc mogą to być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Mogą to być zatem roszczenia w ynikające: ze zobowiąza ń powstałych z czynów niedozwolonych, z niewykonania umów, z faktu bezpodstawnego wzbogacenia, ze stosunków praw norzeczow ych, z prawa spadkowego, z prawa rodzinnego. Sądem właściwym do przeprowadzenia postępowania pojednawczego zawsze jest sąd rejonowy, choćby sprawa, w której został złożony wniosek, należała do właściwości rzeczowej sądu okręgowego. Sądem miejscowo właściwym jest sąd ogólnej właściwości miejscowej dla przeciwnika. Stronami postępowania pojednawczego są wnioskodawca (wzywający do zawarcia ugody) oraz przeciwnik. Osoby te muszą być podmiotami stosunku prawnego, będącego podstawą roszczenia wskazanego jako przedmiot ugody. Wnioskodawcą może być zarów no ten, komu przysługuje roszczenie, jak i ten, przeciwko komu roszczenie jest skierowane. Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej powinien być złożony na piśmie i odpowiadać ogólnym war unkom pisma procesowego (art. 125-126 k.p.c.), a ponadto zawierać zwięzłe oznaczenie sprawy (ar t. 185 § 1 zd. drugie k.p.c.). Braki formalne wniosku usuwane są w trybie art. 130 k.p.c. Na zarządzenie o zwrocie wniosku, którego braki nie zostały uzupełnione, nie przysługuje zażalenie. Pogląd ten znalazł potwierdzenie w uchwale SN z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 10/2010, LexPolonica nr 2238899 (OSNC 2010, nr 10, poz. 137). Od wniosku pobiera się opłatę w kwocie 40 zł (art. 23 pkt 3 u.k.s.c.). Przewodniczący nadaje bieg wnioskowi przez doręczenie jego odpisu przeciwnikowi. Postępowanie pojednawcze przeprowadza sąd w składzie jednoosobowym na posiedzeniu jawnym. Z przebiegu posiedzenia sporządza się protokół. Celem posiedzenia jest ugodowe załatwienie spor u. Sąd nie przeprowadza żadnego postępowania dowodowego. W razie zawarcia ugody, jej osnowę - niezależnie, czy sąd uznał ją za dopuszczalną czy za niedopuszczalną - wciąga się do protokołu. Ugoda sądowa pozostaje pod kontrolą sądu co do przesłanek wskazanych w ar t. 184 k.p.c. Ugoda zawarta w postępowaniu pojednawczym podlega kontroli sądu w płaszczyźnie takich samych przesłanek jak ugoda zawarta w toku pos tępowania sądowego oraz według takich samym przesłanek jak inne czynności dyspozytywne stron (ar t. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.). Jeśli ugoda jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, sąd zakończy postępowanie pojednawcze wydaniem postanowienia o uznaniu ugody za niedopuszczalną (np. „Sąd Rejonowy … po rozpoznaniu w dniu …

na posiedzeniu jawnym wniosku Jana Kowalskiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie do próby ugodowej, postanawia uznać ugodę za niedopuszczalną”). Na postanowienie takie przysługuje zażalenie (por. uchwałę SN z 18 czerwca 1985 r., III CZP 28/85, LexPolonica nr 310234, OSNCP 1986, nr 4, poz. 48).

W doktrynie nie ma jednolitego poglądu w kwestii, czy w razie uznania ugody za dopuszczalną sąd wydaje odrębne postanowienie o stwierdzeniu dopuszczalności ugody. Wydaje się, że więcej argumentów przemawia za stanowiskiem, według którego sąd powinien wydać postanowienie o uznaniu ugody za dopuszczalną (np. „Sąd Rejonowy … po rozpoznaniu w dniu … na posiedzeniu

jawnym wniosku Jana Kowalskiego przeciwko Kazimierzowi Stasiakowi o zawezwanie do próby ugodowej postanawia uznać ugodę za dopuszczalną” ). Postanowienie takie, jako kończące

postępowanie pojednaw cze, będzie procesow ym w yrazem zakończenia postępowania decyzją sądu, stworzy ponadto możliwość jego zaskarżenia, a więc przeprowadzenia instancyjnej kontroli w zakresie przyjętej przez sąd oceny co do dopuszczalności ugody. Jeżeli na posiedzenie nie stawi się bez usprawiedliwienia cho ciażby jedna ze stron albo ugoda nie zostanie zawarta, postępowanie pojednawcze zostanie zakończone - w pisanym do protokołu posiedzenia - stwierdzeniem sądu, że do ugody nie doszło (np. „Sąd stwierdza, że nie doszło do zawarcia ugody” ). Zwrot kosztów postępowania pojednawczego jest różnie unormowany, a mianowicie: 1) w przypadku zawarcia ugody koszty postępowania pojednawczego ulegną wzajemnemu zniesieniu (art. 104 k.p.c.); strony oczywiście mogą inaczej w tym zakresie postanowić w ugodzie; 2) jeżeli wnioskodawca nie stawi się na posiedzenie, sąd na w niosek przeciw nika zasądzi na jego rzecz od wnioskodawcy - według reguły przewidzianej w ar t. 98 § 2 i 3 k.p.c. - koszty wywołane próbą ugodową; 3) przeciwnik, mimo że nie stawi się bez usprawiedliwienia na posiedzenie, nie poniesie w postępowaniu pojednawczym konsekwencji w zakresie kosztów, jednakże kosztami, jakie poniósł wnioskodawca w tym postępowaniu, przeciwnik może zostać obciążony, jeżeli wnioskodaw ca wytoczy powództwo w sprawie, której miała dotyczyć ugoda, i składając wniosek o zwrot kosztów procesu wskaże także koszty postępowania pojednaw czego; innymi słowy, w przedstawionym przypadku koszty postępowania pojednawczego będą stanowiły składnik kosztów powoda w przyszłym procesie.

3. Ugoda sądowa

A. Rola sędziego (sądu) w dążeniu do zawarcia ugody sądowej Ugoda może być zawarta także w postępowaniu sądowym, wszczętym na skutek wniesionego pozwu w postępowaniu procesowym lub wniosku w postępowaniu nieprocesow ym. Zgodnie z art. 10 k.p.c. w sprawach, w któr ych zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ich ugodowego załatwienia. Artykuł 223 § 1 k.p.c. stanowi z kolei, że przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym w yjaśnieniu stanowiska stron. Zgodnie z § 115 reg. sąd. w sprawach, których charakter zezwala na zawarcie ugody, protokół posiedzenia powinien zawierać wzmiankę o tym, czy strony był y nakłaniane do ugody oraz z jakiej przyczyny do niej nie doszło. Obowiązek dążenia przez sąd do ugodowego załatwienia rozpoznawanej sprawy oraz obciążający przewodniczącego obowiązek skłaniania stron do pojednania, powinien być realizowany w sposób umiejętny, przy zachowaniu pozycji bezstronnego arbitra. Wszelkie propozycje i sugestie sędziego powinny być przedstawiane w trybie warunkow ym, z podkreśleniem, że proponowane ugodowe rozwiązanie sporu oparte jest na pewnych tylko założeniach i wstępnej ocenie. Sędzia nie może ujawniać sw ojego stanowiska w zakresie zasadności roszczenia, będącego przedmiotem postępowania. Dążenie sądu do ugodowego załatwienia sprawy oznacza zwiększoną aktyw ność sędziego. Sędzia jednak swym zachowaniem i przedstawianą argumentacją przemawiającą za celowością zawarcia przez strony ugody sądowej nie może sprawiać wrażenia, że jest osobą najbardziej zainteresowaną takim zakończeniem spraw y. Natarczywe powracanie przez sędziego do koncepcji ugodowego zakończenia sprawy w sytuacji, gdy strony definitywnie odrzuciły takie rozwiązanie, bardzo źle jest odbierane przez strony. Sędzia powinien ograniczyć się do przedstawienia korzyści płynących dla obu stron z ewentualnego zawarcia ugody, może wskazać na różne możliwe rozwiązania w przyszłym orzeczeniu sądowym, wspomnieć o występuj ących w doktrynie i judykaturze rozbieżnościach ocen prawnych w podobnych sprawach. Powinien wskazać na skomplikowany stan faktyczny wynikający m.in. ze skrajnie odmiennych twier dzeń stron, co przy jednocześnie ubogim materiale dowodowym oferowanym przez strony - stwarza szeroki

margines niepewności, które z twierdzeń obu stron zostaną przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia sądowego. Przewodniczący może zwrócić uwagę stron na podstaw owy walor ugody, jakim jest sprawne zakończenie spor u, wyjaśnić, że ugoda sądowa jest, tak samo jak w yrok, tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.), powinien przytoczyć uregulowania zawarte w art. 104 k.p.c. i w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c., które dotyczą sposobu rozliczenia kosztów w sprawie zakończonej ugodą sądową. Sędzia natomiast nie powinien używać argumentów, które mogłyby zostać odczytane przez strony jako pr óba uniknięcia przez niego trudu rozpoznania sprawy, która jak mogą sądzić w takiej sytuacji - przerasta możliwości jej rozstrzygnięcia przez sąd. Nie jest potrzebne do zakończenia sporu ugodą poprzedzenie jej postępowaniem dowodow ym, skoro jednym z celów ugody jest skrócenie i zakończenie postępowania sądowego z chwilą jej zawarcia przed sądem. Nie wyłącza to oczywiście obowiązku sądu dokładnego wyja śnienia okoliczności sprawy i związanych z nimi przesłanek ugody (ar t. 212 i 213 k.p.c.), w granicach niezbędnych do prawidłowej oceny dopuszczalności jej zawarcia. Rów nież w takich granicach, w jakich twierdzenia stron nie budzą uzasadnionych wątpliwości, sąd przyjmie za prawdziwe ich oświadczenie o okolicznościach faktycznych sprawy. Sędzia nie powinien wychodzić z inicjatywą zawarcia przez strony ugody bez wysłuchania stron. Często „właściwą chwilą” , w rozumieniu art. 223 § 1 k.p.c., do skłonienia stron do zawarcia ugody będzie zakończenie informacyjnego przesłuchania stron w trybie art. 212 k.p.c. Zgłoszenie propozycji zawarcia ugody bez w ysłuchania stron godzi w powagę sądu. Sąd, nie znając racji obu stron, które nie zawsze zostają przedstawione w całoś ci w pozwie i odpowiedzi na pozew, nie jest w stanie ocenić, jakiej treści ugoda nie naruszałaby przesłanek wskazanych w ar t. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c. Nie powinien więc - przed wysłuchaniem str on, zwłaszcza w sytuacji gdy pozwany nie złożył odpowiedzi na pozew proponować stronom zawarcia ugody. Innymi słowy, sędzia, realizując obowiązek procesowy wynikający z art. 10 i 223 k.p.c., nie powinien przekroczyć granicy w yznaczonej pozycją bezstronnego i sprawiedliwego sądu.

B. Istota ugody sądowej

Przedstawiając istotę ugody sądowej, należy stwierdzić, że jest ona aktem praw nym złożonym, w któr ym w ystępują zarówno elementy materialnopraw ne, jak i procesowe. Z jednej strony składane przez strony zgodne oświadczenia są czynnościami materialnoprawnymi, zmierzającymi do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego, zawarte porozumienie jest ugodą (umową) w rozumieniu art. 917 k.c., będzie więc oceniane wedł ug przepisów prawa materialnego. Z drugiej zaś strony ugoda sądowa jest czynnością procesową, s kładane bowiem przez strony oświadczenia są oświadczeniami procesow ymi zmierzającymi do zakończenia procesu przez umorzenie postępowania. Ugoda zatem będzie oceniana także według przepisów pr ocesowych, w tym więc przejawia się jej element procesow y. Innymi słowy, ugoda sądowa jest czynnością procesową stron podjętą w celu osiągnięcia skutków materialnoprawnych przewidzianych w art. 917 k.c., w szczególności dla uchylenia sporu w zakresie istniejącego między stronami stosunku prawnego i w drodze wzajemnego porozumienia oraz w celu osiągnięcia skutków procesowych w postaci wyłączenia sporu spod rozstrzygnięcia sądowego przez umorzenie postępowania. Przedmiotem ugody - jak już wspomniano - mogą być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają w swobodnej dyspozycji stron. Co do tej kwestii oraz roszczeń, które nie mogą być przedmiotem ugody - por. pkt 1 niniejszego rozdziału. W judykaturze rozważana była kwestia, czy przedmiotem ugody może być prawo do renty odszkodowawczej. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 3 paździer nika 1966 r. (III CZP 17/66, LexPolonica nr 298991, OSNCP 1968, nr 1, poz. 1) wyraził pogląd, że umowa, na podstawie której poszkodowany otrzymuje zamiast renty z tytułu czynu niedozwolonego jednorazowe odszkodowanie, jest dopuszczalna, jeżeli jej zawarcie usprawiedliwiają ważne powody. Umową taką jednak nie można objąć ewentualnej szkody, jaka może powstać w przyszłości. Badając warunki ważności i dopuszczalności ugody sądowej, sąd powinien pamiętać o jej podwójnej naturze prawnej. Oceniając ugodę sądową jako umowę cywilnoprawną, powinien mieć na względzie art. 58 i 917 k.c., natomiast badając ugodę sądową jako czynność procesową, sąd powinien uwzględnić regulacje procesowe. Ugoda sądowa, będąc umową cy wilnoprawną, powinna spełniać przesłankę „wzajemnych ustępstw”, o jakich stanowi art. 917 k.c. Pojęcie „ustępstwa” należy ujmować subiektywnie, a więc według oceny ustępującego. W pojęciu tym mieści się zapewne ograniczenie roszczenia czy też zrzeczenie się przez str onę zarzutów materialnych lub procesow ych. W ugodzie,

jako umowie wzajemnej, ustępstwo jednej strony musi być zrów noważone ustępstwem drugiej strony (to odróżnia ugodę od uznania). Ugoda musi zawierać oświadczenia woli obu stron. Ważność ugody podlega ocenie według przesłanek z art. 58 k.c., a więc nie może być sprzeczna z ustawą, z zasadami współżycia społecznego ani nie może zmierzać do obejścia ustawy. Badając ugodę jako czynność procesową, sąd powinien zwrócić uwagę przede wszystkim na je j treść. Ugoda powinna uchylać ostatecznie spór co do całości stosunku praw nego lub ściśle określonego roszczenia powinna zawierać sformułowania jasne, niebudzące wątpliwości i umożliwiające jej realizację w drodze egzekucji. Treść ugody powinna określać d okładnie rozmiar świadczeń, sposób i termin ich wykonania oraz wskazywać, jakie roszczenia objęte procesem mają te świadczenia zaspokajać. Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu r ozprawy i stwierdzona podpisami stron. W razie niemożności podpisania przez stronę, sąd stwierdza tę niemożność w protokole (ar t. 158 § 1 i art. 223 § 1 k.p.c.). Do treści ugody sądowej wchodzi tylko to, co zostało wciągnięte do protokołu sądowego. Ugoda sądowa jako czynność procesowa podlega ocenie w płaszczyźnie przesłanek z ar t. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.; nie może więc być sprzeczna z prawem, z zasadami współżycia społecznego ani też zmierzać do obejścia prawa. W sprawach z zakresu prawa pracy dodatkowo nie może naruszać sł usznego interesu pracownika. W razie uznania ugody za niedopuszczalną, sąd wydaje postanowienie (§ 130 reg. sąd.). Zawarcie ugody przed sądem w toku procesu oznacza w świetle przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dorozumianą wolę odstąpienia od zgłoszonego w pozwie żądania udzielenia ochrony sądowej, ponieważ celem ugody sądowej jest niedopuszczenie do dalszego postępowania sądowego, a tym samym w yłączenie rozstrzygnięcia mer ytorycznego przez sąd. Jak w ykazuje praktyka wielu sądów, sędziowie żądają od stron - opr ócz zgłoszenia do protokołu treści ugody również oświadczenia o cofnięciu powództwa czy też zgodnego w niosku o umorzenie postępowania. Wnioski tej treści - wobec podkreślonego j uż znaczenia procesowego zawarcia ugody przed sądem nie są konieczne. Brak takich oświadczeń bowiem nie stanowi przeszkody do podjęcia przez sąd właściwego postanowienia, zwłaszcza że ze sformułowania ugody powinno w ynikać, iż stronom chodzi o zakończenie spor u również w sądzie. Odbierane przez sądy oświadczenia powoda, że w związku z zawarciem ugody cofa pozew, a ponadto od obu stron oświadczenia, że wnoszą o umorzenie postępowania - nie jest jednak praktyką błędną. Można bowiem bronić poglądu, notabene prezentowanego w doktr ynie, że bardziej przejrzysta procesowo jest sytuacja, gdy powód cofa pozew, powodując bezprzedmiotowość procesu, a w konsekwencji niedopuszczalność wyrokowania, niż sytuacja, gdy oświadczenia takie w ynikają konkludentnie z samego faktu zawarcia przez strony ugody sądowej. Wzór protokołu rozprawy, podczas której strony zawar ły ugodę, jest następujący:

„Stawił się powód oraz pozwany i jego peł nomocnik adwokat Adam Nowak. Powód popiera powództwo, podtrzymuje wszystkie twierdzenia podane w pozwie na uzasadnienie żądania zasądzenia kwoty 11 000 zł. Oświadcza, że nie jest w posiadaniu wszystkich przedmiotów, które uległy zniszczeniu, niektóre z nich ze względu na duży stopień zniszczenia zostały wyrzucone. Pełnomocnik pozwanego wnosi o oddalenie powództwa. Podtrzymuje zarzuty zgłoszone w odpowiedzi na pozew. Przyznaje, że tylko niektóre z przedmiotów podanych w pozwie uległy zniszczeniu wskutek przelania się wody z mieszkania pozwanego do mieszkania powoda, jednakże wartość tych rzeczy została w pozwie zawyżona. Przewodniczący zarządził - na podstawie art. 212 k.p.c. - informacyjne przesłuchanie stron: Powód wyjaśnia: ............................................................................................................. . Pozwany wyjaśnia: .......................................................................................................... Przewodniczący zwraca się do stron z zapytaniem, czy skłonne są zawrzeć ugodę. Wskazuje na ujawnione w toku wyjaśnień rozbieżności w zakresie twierdzeń obu stron co do okoliczności mających istotne znaczenie w sprawie, na które powód i pozwany - jak wyjaśnili - nie zgłoszą żadnych dowodów. Przewodniczący ponadto wyjaśnił stronom istotę, znaczenie i skutki zawarcia ugody. Wskazał na art. 777 § 1 pkt 1 i art. 104 k.p.c. oraz 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. Powód oświadcza, że gotów jest zawrzeć ugodę, jeśli pozwany zobowiąże się zapłacić 9000 zł. Pozwany oświadcza, że skłonny jest zapłacić powodowi 5000 zł. Przewodniczący, uwzględniając wniosek pełnomocnika powoda, zarządził 10-minutową przerwę w rozprawie w celu umożliwie nia stronom ustalenia warunków ewentualnej ugody.

Po przerwie strony zgodnie oświadczają, że chcą zawrzeć ugodę. Pełnomocnik pozwanego wyjaśnia, że strony uzgodniły, że pozwany zapłaci powodowi 7500 zł w 6 miesięcznych ratach. Strony zawierają ugodę następującej treści: Ugoda sądowa Pozwany Jerzy Walczak zobowiązuje się zapłacić powodowi Janowi Kowalskiemu kwotę 7500 (siedem tysięcy pięćset) zł w ratach miesięcznych - pierwsza rata w kwocie 1500 (tysiąc pięćset) zł płatna do 20 września 2010 r., a następne raty - każda po 1000 (jeden tysiąc) zł - płatne są do dnia 20 każdego następnego miesiąca z ustawowymi odsetkami od każdej raty w razie uchybienia terminowi ich zapłaty. Powód Jan Kowalski wyraża zgodę na to zobowiązanie pozwanego. Strony zgodnie oświadczają, że niniejsza ugoda wyczerpuje wszelkie roszczenia powoda w stosunku do pozwanego z tytułu szkody wyrządzonej przelaniem się wody z mieszkania pozwanego do mieszkania powoda w dniu 1 stycznia 2010 r., a ponadto, że ugoda ta kończy spór wywołany wniesieniem przez powoda przeciwko pozwanemu powództwa o zapłatę z tego tytułu kwoty 11 000 (jedenastu tysięcy) zł. Podpisy stron Jan Kowalski Jerzy Walczak ……………….. ..……………… Przewodniczący zamknął rozprawę, a następnie po naradzie ogłosił postanowienie Sądu o umorzeniu postępowania. Pouczył powoda występującego bez adwokata o sposobie i terminie zaskarżenia ogłoszonego postanowienia. Protokolant Przewodniczący ……………….. …………………….” Sąd nie jest uprawniony do sprostowania, uzupełniania ani dokonywania wykładni ugody sądowej, a jedynie w yroku, ponieważ sam go w ydał. Nie może natomiast prostować, uzupełniać ani rozstrzygać wątpliwości co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony, chociaż patronował ich rokowaniom. Byłaby to niedopuszczalna ingerencja sądu w treść umowy zawar tej przez strony. Wniosek o uzupełnienie ugody, jej sprostowanie, czy też dokonanie wykładni należy odrzucić, jako nieprzewidziany przez ustawę i przez to niedopuszczalny.

C. Skutki prawne zawarcia ugody sądowej i możliwość uchylenia się od nich

Z chwilą zawarcia przez strony ugody sądowej ze skutkiem prawnym, tzn. jeżeli sąd nie sprzeciwi się jej zawarciu, powinno zapaść postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie. W razie uznania ugody za niedopuszczalną sąd przeprowadza dalsze postępowanie, niezbę dne do rozstrzygnięcia sprawy. Jakkolwiek sprzeciw sądu nie może być odrębnie zaskarżony, to jednak wobec konieczności zamieszczenia w protokole zarówno w niosków stron, jak i orzeczeń sądu dotyczących tych w niosków (art. 158 § 1 i ar t. 356 k.p.c.), stanowisko sądu wyrażające sprzeciw powinno być zamieszczone w protokole (np. „Sąd postanowił stwierdzić niedopuszczalność ugody według zaproponowanej treści”), natomiast uzasadnienie sprzeciwu nawiązujące do projektu uznanej za niedopuszczalną ugody powinno się znaleźć w motywach orzeczenia rozstrzygającego spór. Jest to konieczne do umożliwienia str onie właściwego sformułowania zarzutu, a sądowi dr ugiej instancji (w razie zaskarżenia orzeczenia) - do dokonania kontroli prawidłowości sprzeciwu sądu. W razie zakończenia sprawy ugodą, sąd na podstawie ar t. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c u.k.s.c. z urzędu zwraca powodowi połowę uiszczonej opłaty od pozw u. Stosow nie do art. 117 u.k.s.c. sąd jeśli postanowienia ugody nie stanowią inaczej - obciąża strony w równych częściach nieuiszczoną opłatą od pozw u, przy czym w przypadkach szczególnie uzasadnionych może skorzystać z art. 113 ust. 4 u.k.s.c. Koszty zastępstwa procesowego, jeśli ugoda nie stanowi inaczej, znosi się wzajemnie (art. 104 k.p.c.). Wzór postanowienia: „Sąd Rejonowy […] postanawia: 1) umorzyć postępowanie, 2) znieść

między stronami koszty procesu, 3) zwrócić powodowi kwotę 300 zł tytułem połowy opłaty uiszczonej w znakach opłaty sądowej”.

Ugoda sądowa nie jest wyposażona w taką samą moc prawną jak w yrok, mimo ż e jest - tak jak prawomocny w yrok - tytułem egzekucyjnym (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.). Nie korzysta rów nież, tak jak wyrok, z powagi rzeczy osądzonej; korzysta natomiast z powagi rzeczy ugodzonej ( res transacta). Oznacza to, że gdyby powód ponow nie wystąpił z roszczeniem, które było przedmiotem postępowania zakończonego ugodą, to zarzut powagi rzeczy ugodzonej skutkowałby oddaleniem powództwa.

Ugoda może zostać podważona, podobnie jak wyr ok, przez skuteczne wniesienie środka odwoławczego. W przypadku ugody sądowej będzie to zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania. W odróżnieniu od prawomocnego wyroku ugoda może zostać wzruszona w odrębnym postępowaniu o ustalenie jej nieważności (art. 189 k.p.c.). Wobec tego, że ugoda sądowa składa się z dwóch czynności prawnych, mianowicie umow y cywilnoprawnej i czynności procesowej, rozważenia wymaga kwestia uchylenia się zarówno od jednej, jak i od drugiej czynności. Uchy lenie się od skut ków procesowych może nastąpić w toku postępowania, w któr ym zawarto ugodę. Za ugruntowane należy uznać stanowisko, że oświadczenie zgody na zawarcie ugody i w konsekwencji na zakończenie procesu przez umorzenie postępowania może być - jako czynność pr ocesowa - odwołane z przyczyn uzasadnionych aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania (np. może być odw ołane w zażaleniu na postanowienie o umorzeniu). Inaczej ujmując tę kwestię, należałoby stwierdzić, że strona zawartej ugody, składając zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania, nie uchyla się, jak ma to miejsce w przypadku czynności prawnych, od złożonego oświadczenia będącego składnikiem ugody, lecz odwołuje je. Odwołalność czynności procesow ych jednak nie może być dowolna. Odwołujący musi wykazać następczą przyczynę odwołania swego oświadczenia pr ocesowego. Odw ołanie czynności procesowych ma także swoje granice czasowe. W odniesieniu do oświadczenia wyrażającego zgodę na zawarcie ugody i umorzenie postępowania tą granicą czasową jest uprawomocnienie się postanowienia o umorzeniu postępowania. Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania w sprawie uprawomocniło się, wzr uszenie skutków procesow ych ugody sądowej w drodze odwołania czynności procesowej nie jest możliwe. Uchy lenie się od skut ków mater ialnoprawnych ugody sądowej może nastąpić: 1) w postępowaniu, w którym oświadczenie woli zostało złożone, 2) po prawomocnym zakończeniu postępowania, w którym została zawarta ugoda sądowa. Ad 1. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 lutego 1968 r., II CZ 129/67, LexPolonica nr 296245 (OS NCP 1968, nr 8-9, poz. 158), podkreślił, że „Jeśli chodzi o sporne w doktrynie

zagadnienie, czy uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli zawartego w ugodzie sądowej i badanie wad tego oświadczenia powinno nastąpić w odrębnym procesie, czy też może ono być dokonane w dotychczasowym postępowaniu, to należy się przychylić do drugiego poglądu. Względy bowiem ekonomii procesowej przemawiają stanowczo za tym, aby w przypadku gdy uchylenie się od skutków prawnych ugody nastąpiło przed prawomocnym zakończeniem dotychczasowego postępowania, jeszcze w tym postępowaniu wyjaśnić kwestię skuteczności bądź bezskuteczności ugody. Jeżeli więc strona w zażaleniu na postanowienie umarzające postępowanie na skutek zawarcia ugody sądowej powołała się na materialnoprawne wady oświadczenia woli, to kwestia ta wymagać będzie zbadania w dotychczasowym procesie przez sąd rozpoznający zażalenie albo też - w razie konieczności prowadzenia skomplikowanego postępowania dowodowego - przez sąd pierwszej instancji po uchyleniu postanowienia umarzającego postępowanie. Nie oznacza to jednak, żeby samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody wystarczało do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Strona bowiem musi wyraźnie podać przyczyny wadliw ości oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne do skutecznego uchylenia się od oświadczenia woli zawartego w ugodzie. Sąd Najwyższy podniósł, że w sprawie, którą rozpoznawał, nie został y wskazane takie przyczyny, które w myśl przepisów prawa cywilnego powodowałyby nieważność ugody lub inne jej wady. W szczególności ogólnikowe powoływanie się na chorobę wnioskodawczyni oraz na nakłanianie jej do zawarcia ugody przez przewodniczącego rozprawy nie jest równoznaczne z przytoczeniem podstawy przewidzianej w art. 82 lub art. 87 k.c. Jeśli zaś chodzi o powoływany przez wnioskodawczynię »błąd co do realności i skuteczności ugody«, to przeocza ona, że zgodnie z art. 918 § 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie powstał yby, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Wnioskodawczyni nie przytacza żadnych okoliczności, które by wskazywał y, że w sprawie chodzi o taki właśnie błąd w rozumieniu art. 918 § 1 k.c.” . Z przytoczonych fragmentów uzasadnienia powołanego orzeczenia w ynika, że Sąd Najw yższy dopuszcza możliwość uchylenia się od złożonego oświadczenia w oli przez złożenie zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania. Skuteczność takiego uchylenia uzależniona jest od wykazania wady oświadczenia woli (art. 82, 83, 87, 388, 918 k.c.).

Ad 2. Właściwą drogą będzie pow ództw o o ustalenie nieważności ugody sądowej, opar te na art. 189 k.p.c. Okoliczność, że postanowienie o umorzeniu postępowania stało się prawomocne w wyniku oddalenia zażalenia powołującego zarzuty naruszenia art. 203 § 4 w zw. z ar t. 223 § 2 k.p.c., także nie stoi na przeszkodzie w dochodzeniu w odrębnym procesie ustalenia nieważności lub bezskuteczności zawartej ugody sądowej. Sąd Najwyższy w uchwale z 20 października 2005 r. (III CZP 75/2005, LexPolonica nr 389806, OSNC 2006, nr 9, poz. 142) stwier dził, że postępowanie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców, będących małżonkami, z ich małoletnim dzieckiem ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwiązanie przez rozwód małżeństwa jego rodziców. Dopuszczalne jest zawarcie ugody w s prawie o uregulowanie osobistych kontaktów rodziców z ich małoletnim dzieckiem. WYBRA NE ORZECZENIA 1. Badanie dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli zawartego w ugodzie sądowej może być dokonane także w postępowaniu, w któr ym to oświadczenie zostało złożone (postanowienie S N z 16 lutego 1968 r., II CZ 129/67, LexPolonica nr 296245, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 158). 2. Skutki niewykonania przez dłużnika zobowiązania wynikającego z ugody sądowej określają - w braku odmiennych dopuszczalnych postanowień umownych - art. 471 i nast. k.c. Jeżeli zatem dłużnik opóźnia się ze spełnieniem ugodzo nego świadczenia, wierzyciel może żądać od niego zapłaty odsetek ustawowych (ar t. 481 § 1 i 2 k.c.), choćby w ugodzie nie umówiono obowiązku ich zapłaty. Roszczenie o te odsetki bowiem jest w stosunku do roszczenia będącego przedmiotem sporu i ugody roszczeniem nowym, którego podstawę stanowi ar t. 481 § 1 i 2 k.c. oraz wskazane w nim okoliczności faktyczne - zaszłe już po zawarciu ugody. Skoro zaś w zawartej w dniu 8 listopada 1960 r. ugodzie sądowej strony nie w yłączył y stosowania do umówionych świadczeń pieniężnych art. 481 § 1 i 2 k.c., zarzut naruszenia tego przepisu oraz art. 917 k.c. i art. 223 § 1 k.p.c. jest nieuzasadniony (w yrok SN z 2 paździer nika 1969 r., II CR 508/69, LexPolonica nr 296030, OSPiKA 1971, nr 5, poz. 88). 3. Co do charakteru prawne go ugody sądowej - por. uchwałę peł nego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najw yższego z 20 gr udnia 1969 r. (III PZP 43/69, LexPolonica nr 309010, OS NCP 1970, nr 3, poz. 40), określającą wytyczne w ymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie ugodowego załatwiania spraw pracowniczych przed sądem. 4. W razie zawarcia ugody zbędne jest żądanie od powoda cofnięcia pozwu. Należy bowiem pamiętać, że w myśl art. 203 § 2 k.p.c. pozew cofnięty nie w ywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, a to może mieć znaczenie - z uwagi na upływ czasu - w razie późniejszego dochodzenia roszczeń pominiętych ugodą (postanowienie SN z 10 maja 1972 r., III PRN 23/72, LexPolonica nr 317493). 5. Artykuł 352 k.p.c. nie dotyczy rozstrzygania przez sąd wątpliw ości co do treści zgodnych oświadczeń woli złożonych przez strony w formie ugody zawar tej przed sądem. Wniosek o uzupełnienie ugody, jako nieprzewidziany przez ustawę, jest także niedopuszczalny, przez co podlega w postępowaniu sądowym odrzuceniu (postanowienie S N z 21 lutego 1973 r., III CRN 415/72, LexPolonica nr 296231, OS NCP 1974, nr 1, poz. 10). 6. Jeżeli ugoda rażąco narusza usprawiedliwiony interes osób uprawnionych, to ar t. 223 § 2 w zw. z art. 203 § 4 k.p.c. rozciąga skutki powziętego przez sąd sprzeciwu co do zawarcia ugody również na ugodę zawartą poza sądem, i to niezależnie od tego, czy moment jej zawarcia przypada na okres toczącego się już postępowania sądowego, czy też okres ten poprzedza. Rażące nar uszenie usprawiedliwionego interesu osób uprawnionych ma miejsce wówczas, gdy zawarcie ugody postawiło obiektyw nie jej stronę w zdecydowanie gorszej sytuacji, niż gdyby ugody nie zawierała, zwróciła się do sądu o rozstrzygnięcie sporu i r ozstrzygnięcie to uzyskała (wyr ok S N z 21 lutego 1974 r., II CR 840/73, LexPolonica nr 296557, OS NCP 1974, nr 12, poz. 216). 7. W myśl art. 223 k.p.c. do zawieranych przed sądem ugód stosuje się odpowiednio art. 203 § 4 k.p.c. Zawartą ugodę sąd powinien poddać kontroli i rozważyć, czy można ją uznać za dopuszczalną. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego - ograniczające zasadę dyspozycji stron w procesie odnoszą się do wszystkich spraw, a przede wszystkim jednak mają one zastosowanie w sprawach niemajątkowych oraz majątkowych, znajdujących się pod szczególną ochroną organów państwow ych. Do tych spraw należą spraw y o alimenty i o renty z tytuł u odszkodowania za wywołanie choroby, kalectwa itp. (postanowienie SN z 30 listopada 1978 r., III CRN 228/78, LexPolonica nr 321539).

8. Samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Do obowiązków strony bowiem należy wskazanie przyczyny wadliw ości oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla skutecznego uchylenia się od skutków oświadczenia woli w myśl przepisów prawa cywilnego (postanowienie SN z 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 62/82, LexPolonica nr 320311). 9. W razie zawarcia przez strony w sprawie z zakresu prawa pracy ugody na posiedzeniu wyznaczonym dla przeprowadzenia czynności wyjaśniających, sędzia przeprowadzający te czynności bez udziału ławników władny jest - uznając zawarcie ugody ze względu na jej treść za dopuszczalne - wydać na tym posiedzeniu postanowienie o umorzeniu postępowania (postanowienie SN z 27 stycznia 1987 r., I PRN 66/86, LexPolonica nr 311517, OSNCP 1988, nr 4, poz. 50). 10. Samo „odwołanie ugody”, bez w ykazania przyczyn wadliwości zawartego w niej oświadczenia woli, nie uzasadnia zażalenia na umorzenie postępowania (postanowienie SN z 26 października 1998 r., III CKN 824/98, LexPolonica nr 334403, OSNC 1999, nr 4, poz. 78). 11. Ugoda sądowa, której zawarcie dopr owadziło do umorzenia postępowania na podstawie ar t. 355 § 1 k.p.c., może być zas karżona przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej (ar t. 527 i nast. k.c.) (wyrok SN z 15 października 1999 r., III CKN 388/98, LexPolonica nr 343321, OS NC 2000, nr 4, poz. 75). 12. Ocena, czy zawarte w treści ugody sądowej oświadczenie pracow nika dotyczące „zrzeczenia się wszelkich roszczeń finansowych” w stosunku do pracodawcy, narusza bezwzględnie obowiązujący art. 84 k.p., a w związku z tym, czy cała ugoda sądowa (lub tylko jej część - zgodnie z art. 58 § 3 k.c.) jest dotknięta nieważnością, musi b yć poprzedzona ustaleniem rzeczywistej treści ugody (w yrok SN z 1 lutego 2000 r., I PKN 503/99, LexPolonica nr 346117, OSNAPiUS 2001, nr 12, poz. 411). 13. Brak w ugodzie sądowej, znoszącej współwłasność nieruchomości, postanowienia o odsetkach za opóźnie nie w speł nieniu świadczenia należnego współwłaścicielowi (art. 481 § 1 k.c.), nie w yłącza możliwości dochodzenia ich w odrębnym procesie (uchwała S N z 13 października 2004 r., III CZP 55/2004, LexPolonica nr 369596, Prok. i Pr. 2005, nr 4, poz. 35 - dodatek).

ROZDZIAŁ XV

Pozew. Powództwo 1. Relacje między pozwem i powództwem. Rodzaje powództw. Składniki pozwu A. Uwagi wstępne

1) 2) 3) 4) 5)

Pozew jest pismem procesow ym (por. rozdział X I, 1). Jego szczególne znaczenie polega na tym, że jest pierwszym pismem procesowym, w któr ym powód określa żądanie i na uzasadnienie tego żądania przytacza okoliczności faktyczne. Przez wniesienie pozwu powód w ytacza powództ wo, tzn. zgłasza do sądu żądanie wydania określonej treści w yroku, oparte na przytoczonych okolicznościach faktycznych. Wobec tego, że pozew uzewnętrznia powództwo, stosunek pozwu i powództwa można określić jako stosunek formy do treści. Rozróżnienie obu pojęć jednak nie zawsze jest przestrzegane, niekiedy są one używane zamiennie. Czyni to nawet ustawodawca, na co wskazuje chociażby daw ne i obecne brzmienie ar t. 213 § 2 k.p.c. (dawne: „Sąd nie jest związany uznaniem pozwu…”, obecne: „Sąd nie jest związany uznaniem powództwa…”). Pozew, będąc szczególnym, kwalifikowanym rodzajem pisma procesowego, powinien spełniać ogólne warunki pisma procesowego, które został y określone w ar t. 126 i nast. k.p.c., a ponadto powinien czynić zadość w ymaganiom wskazanym w art. 187 § 1 k.p.c. Jeżeli pow ód, będący usługodaw cą lub sprzedawcą, dochodzi roszczeń w ynikających z umów o: świadczenie usług pocztow ych i telekomunikacyjnych, przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej, dostarczanie energii elektr ycznej, gazu i oleju opałowego, dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, wywóz nieczystości,

6) dostarczanie energii cieplnej - jest obowiązany w nieść pozew na urzędowy m for mularzu. Roszczenia te z reguły są dochodzone w postępowaniu odrębnym uproszczonym (por. art. 187 1 k.p.c. oraz rozdział XX, 6, B). W wypadku zgłoszenia powództwa ustnie do protokołu (art. 466 k.p.c., por. rozdział XX, 1), należy w nim - poza wskazaniem czasu i miejsca sporządzenia oraz osób uczestniczących w jego spisaniu - zamieścić oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, istotne okoliczności faktyczne sprawy i zawnioskowane dowody na poparcie poszczególnych twierdzeń, a przy roszczeniach majątkow ych nie pieniężnych również war tość przedmiotu spraw y. Protokół podpisuje osoba zgłaszająca żądanie oraz pracownik sporządzający protokół. Protokół należy sporządzić w miarę potrzeby z odpowiednią liczbą odpisów dla osób uczestniczących w sprawie (§ 25 instr. sąd. ). Treść pozwu można podzielić na część obligator yjną i fakultatywną. Treść obligatory jna pozwu została wskazana w art. 187 § 1 k.p.c. i obejmuje: 1) dokładnie określone żądanie, 2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, 3) oznaczenie wartości przedmiotu spor u w sprawach o prawa majątkowe, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kw ota pieniężna, 4) przytoczenie w miarę potrzeby okoliczności uzasadniających właściwość sądu. Pierwszy i dr ugi z w ymienionych elementów obligator yjnych pozwu tworzą tzw. roszczenie procesowe, które stanowi przedmiot pr ocesu (por. rozdział II, 1). Należy podkreślić, że ciążący na powodzie obowiązek dokładnego określenia żądania oraz wskazania uzasadniających je okoliczności faktycznych ma dla przebiegu procesu znaczenie podstaw owe. W ten bowiem sposób konkretyzuje się zakres prawa podmiotowego poddanego przez powoda ochronie sądowej, a także zostają w ytyczone granice rozpoznania sprawy oraz - w konsekwencji - granice orzekania, poza które sąd meriti nie może w ychodzić (por. rozdział XVIII, 2, B). Powód, aby spełnić w ymaganie dokładnego określenia żądania, powinien w pozwie precyzyjnie wskazać, jakiej treści rozstrzygnięcia domaga się. Ze względu na treść żądania powództwa dzielą się na: 1) o zasądzenie świadczenia, 2) o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, 3) o ukształ towanie stosunku praw nego lub prawa.

B. Określenie żądania w pozwie o zasądzenie świadczenia

W pozwie zawierającym żądanie zasądzenia świadczenia powód powinien określić dokładnie, jakie świadczenie mu przysługuje, którego zaspokojenia odmawia pozwany. Będą to świadczenia dotyczące zarów no działania, jak i zaniechania. Do najbardziej typow ych pozwów, zawierających żądanie zasądzenia świadczenia, należą pozw y o: zasądzenie określonej kwoty pieniężnej, o wydanie rzeczy, o opróżnienie pomieszczenia, o zobowiązanie pozwanego do dokonania określonej czynności bądź zaniechanie określonej czynności. Gdy żądanie obejmuje odsetki, stosowane powszechnie określenie „z ustawowymi odsetkami od dnia wymagalności wynikającej z załączonej faktury” - jest niewystarczające. Jeśli bowiem sąd, uwzględniając powództwo w całości, zasądzi odsetki od daty późniejszej niż oczekiwał powód, to taki w yrok ani nie będzie mógł być s kutecznie zaskarżony przez powoda (brak substratu zaskarżenia w postaci „oddalenia powództwa w pozostałej części” ), ani też nie będzie podlegał uzupełnieniu (sąd orzekł o całości żądania). Żądanie zasądzenia kw oty, „która wyniknie z rozrachunku”, nie spełnia wymagania „dokładnego określenia żądania”. Taki pozew powinien zostać poddany postępowaniu przewidzianemu w art. 130 k.p.c. Pozew, w któr ym powód pozywając kilku pozwanych, pozostających z nim w różnych stosunkach prawnych, „pozostawił sądowi rozstrzygnięcie w zależności od wyników postępowania, który z nich jest w rzeczywistości odpowiedzialny”, nie tyle nie speł nia wymagania „dokładnego określenia żądania”, lecz niezbędne jest dokonanie oceny, czy twierdzone przez powoda okoliczności uzasadniają w ystąpienie z żądaniem przeciwko kilku osobom łącznie. Jeśli z samych twierdzeń zawartych w pozwie w ynika - jak w podanym przykładzie - że pozwanych nie łączy żaden rodzaj współuczestnictwa, to przewodniczący powinien w ydać zarządzenie zmierzające do wyłączenia przypadkow o połączonych spraw do oddzielnego rozpoznania w tymże sądzie, albo - gdy sąd nie jest właściwy dla jednego ze wskazanych pozwanych - powinien wydać zarządzenia zmierzające do przekazania (na podstawie postanowienia sądu) poszczególnych spraw (s prawy) sądom (sądowi)

właściwym. Przykładowo będzie to, w ydane na podstawie art. 130 § 1 k.p.c., zarządzenie: „wydzielić

do oddzielnych trzech postępowań sprawę wniesioną przeciwko pozwanym X, Y, Z i wezwać powoda do złożenia dodatkowych trzech odpisów pozwu, a także uiszczenia od każdego z nich po 1000 zł opłaty w terminie tygodniowym - pod rygorem zwrotu pozwu” (por. uchwałę SN z 6 września 1991 r., III CZP 77/91, LexPolonica nr 325664, OS NCP 1992, nr 5, poz. 68). Żądanie zasądzenia świadczenia może być sformułowane alternatywnie. Ma to miejsce wtedy, gdy zachodzi w ypadek zobowiązania przemiennego, przy któr ym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi (art. 365 k.c.). W pozwie takim powód w ymienia dwa świadczenia, żądając ich zasądzenia (np. „wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m 3 tarcicy sosnowej albo zapłacił mu kwotę 3000 zł” ). W przypadku uwzględnienia takiego powództwa pozwany jako dłużnik będzie zobowiązany do spełnienia jednego z obu zasądzonych świadczeń, przy czym wyboru świadczenia dokona przy egzekucji. Po stronie dłużnika może istnieć uprawnienie do zwolnienia się od świadczenia przez spełnienie innego świadczenia. Uprawnienie takie może wynikać: z ustawy (np. ar t. 533, 897 k.c.), z umow y, z odpowiedniego sformułowania pozwu (por. orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 198/56, OSPiKA 1957, poz. 36). W przypadku istnienia po stronie pozwanego takiego uprawnienia (facultas alternativa ) żądanie pozwu powinno zostać sformułowane następująco:

„Wnoszę o zobowiązanie pozwanego Jana Walczaka do wydania powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m3 tarcicy sosnowej, z tym zastrzeżeniem, że pozwany może zwolnić się od speł nienia tego świadczenia przez zapłatę kwoty 3000 (trzech tysięcy) zł” . Egzekucja wszczęta na podstawie takiego wyroku będzie dotyczyła w yłącznie świadczenia podstaw owego (w ydanie tarcicy). Inną dopuszczalną formą zgłoszenia powództwa o zasądzenie świadczenia jest zgłoszenie roszczenia ewentualnego. Jest to żądanie zgłoszone w pozwie na w ypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania wskazanego na pierwszym miejscu (np. „wnoszę o nakazanie pozwanemu Janowi

Walczakowi, aby wydał powodowi Stefanowi Nowakowi 6 m 3 tarcicy sosnowej, a na wypadek nieuwzględnienia tego żądania - zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3000 zł” ).

Sformułowanie żądania ewentualnego różni się zarów no od żądania alternatywnego, jak i od żądania facultas alternativa. Sąd orzeknie o żądaniu ewentualnym tylko wtedy, gdy oddali żądanie zgłoszone na pierwszym miejscu, jeśli natomiast uwzględni żądanie w ymienione w pierwszej kolej ności, to o żądaniu ewentualnym nie będzie orzekał. Jest to szczególny wypadek kumulacji roszczeń, a zatem sąd powinien być właściwy dla obu roszczeń, a ponadto oba roszczenia powinny nadawać się do tego samego trybu (ar t. 191 k.p.c., por. pkt 7 niniejszego rozdziału). W przypadku żądania ewentualnego dla oznaczenia wartości przedmiotu sporu nie sumuje się wartości obu roszczeń, skoro sąd nie orzeka o obu roszczeniach jednocześnie. Należy przyjąć wartość żądania wyższego (orzeczenie SN z 20 kwietnia 1966 r., I CZ 29/66, LexPolonica nr 2522561, OSPiKA 1967, poz. 361).

C. Określenie żądania w pozwie o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa

Żadne z powództw, o których mowa w art. 189, 1891 k.p.c. oraz art. 10 u.k.w.h. nie jest powództwem o świadczenie. Powództwa, któr ych podstawę stanowią art. 189 i 189 1 k.p.c. są powództwami o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, mimo że zmierzają do różnych celów. Powództwo przewidziane w art. 10 u.k.w.h. nie jest szczególnym rodzajem powództwa o ustalenie, ale powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem),za pomocą którego powód domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku prawnego, lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej.

CA. Powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa

Podstawę prawną powództwa o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa stanowi - mający charakter przepisu materialnoprawnego - art. 189 k.p.c., zgodnie z którym każdy, kto ma interes prawny, może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Można więc na podstawie tego ar tykułu żądać np. ustalenia nieważności ugody sądowej lub ustalenia prawa własności nier uchomości. Przykładami szczególnych powództw o ustalenie, przewidzianych w przepisach prawa, są powództwa o: ustalenie istnienia umowy (ar t. 34 k.p.c.), ustalenie istnienia stosunku pracy (ar t. 63 1 k.p.c.). Jako przykład

powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego należy wskazać pow ództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej (np. nieważności umow y, nieważności testamentu). Uprawnienie, o którym mowa w art. 189 k.p.c., przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych (art. 189 1 k.p.c.). Szerzej zob. rozdział VII, 1, AE. Pozew o ustalenie będzie spełniać w ymaganie „dokładnego określenia żądania”, jeśli zostanie w nim określony stosunek prawny lub prawo, którego istnienie bądź nieistnienie sąd ma ustalić. Warunek ten nie będzie spełniony, jeśli podlegający ustaleniu (istnienia lub nieistnienia) stosunek prawny nie został precyzyjnie opisany w pozwie. Usunięcie braków we wskazanym zakresie (wezwanie do sprecyzowania pozwu przez wskazanie stosunku prawnego lub prawa) nastąpi w trybie art. 130 k.p.c. Pozwu, w któr ym powód żąda np. ustalenia faktu, właściwości jakiejś rzeczy lub ustalenia istnienia związku przyczynowego między dwoma faktami wskazanymi w pozwie, nie należy kwalifikować jako dotkniętego brakami w zakresie w ymagania „dokładnego określenia żądania”, lecz trzeba ocenić jako zawierający żądanie niemieszczące się w pojęciu pow ództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Powództwo takie podlega oddaleniu (por. orzeczenie SN z 22 maja 1953 r., I C. 22/53, LexPolonica nr 329558, OSN 1954, nr III, poz. 58 oraz orzeczenie SN z 22 maja 1953 r., I C 26/53, PiP 1953, nr 12, s. 905). W j udykaturze dopuszcza się możliwość żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia fakt u mającego charakter prawot wórczy, tzn. takiego, który zmierza do ustalenia prawa lub stosunku prawnego. Kwestia ta budzi kontrowersje. Prezentowany jest pogląd, że fakt prawotwórczy, jeśli zachodzi konieczność jego ustalenia, powinien być badany jako przesłanka powództwa o zasądzenie świadczenia lub powództwa o ustalenie. W doktrynie oraz orzeczeniach Sądu Najwyższego dopuszcza się jednak możliwość żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia faktu prawotwórczego. Określony fakt nosi cechy prawotw órcze, jeżeli jego ustalenie w istocie zmierza do ustalenia prawa lub stosunku prawnego (por. orzeczenie SN z 8 października 1952 r., C 1514/52, PiP 1953, nr 8-9, s. 369, orzeczenie SN z 11 września 1953 r., I C. 581/53, LexPolonica nr 366854, OSN 1954, nr III, poz. 65). W najnowszym orzecznictwie kwestie dotyczące możliwości ustalenia faktu oraz ustalenia faktu prawotwórczego w ramach powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c. omówił Sąd Najwyższy w wyroku z 10 czerwca 2011 r., II CS K 568/2010, LexPolonica nr 2624952 (Biul. S N 2011, nr 9). Sąd Najwyższy podkreślił, że żądanie ustalenia, iż pozwany dokonał wypowiedzenia umowy nie jest żądaniem ustalenia faktu prawotwórczego, bowiem jego ustalenie nie zmierza do ustalenia stosunku prawnego lub prawa. Powód nie ma ponadto interesu prawnego w samym ustaleniu, że pozwany dokonał wypowiedzenia umowy, takie bowiem ustalenie nie uczyni zadość potrzebie ochrony sfery prawnej powoda. W takiej sytuacji fakt w postaci dokonanego wypowiedzenia umowy, jako niemający charakteru prawotwórczego, podlega badaniu wyłącznie jako przesłanka powództwa o zasądzenie świadczenia lub powództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Jeśli jednak mamy do czynienia z żądaniem ustalenia, że dokonane w ypowiedzenie umowy jest nieważne, ewentualnie bezskuteczne, to należy przyjąć, że przedmiotem takiego żądania jest ustalenie faktu prawotwórczego, bowiem w istocie zmierza ono do usunięcia niepew nego stanu prawnego powstałego wskutek dokonanego w ypowiedzenia oraz ma na celu ochronę sfery prawnej powoda powstałej w następstwie zawarcia umowy z pozwanym. Dokonując takiego r ozróżnienia Sąd Najwyższy uznał, że powód może żądać na podstawie ar t. 189 k.p.c. ustalenia, że oświadczenie woli pozwanego o w ypowiedzeniu umowy było bezskuteczne. Niew ykazanie w pozwie interesu prawnego, stanowiącego przesłankę mer ytor yczną powództwa o ustalenie, nie stanowi braku formalnego pozw u podlegającego uzupełnieniu w tzw. postępowaniu naprawczym, które przeprowadza przewodniczący na podstawie art. 130 w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. Przesłankę tę powód może w ykazywać w toku postępowania , a sąd ma obowiązek badać ją w każdym stanie sprawy. W razie gdy nie zostanie w ykazana, sąd wyrokiem oddali powództwo. W pozwie natomiast muszą zostać powołane okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie (ar t. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.), a więc w istocie fakt y wskazujące na istnienie interesu prawnego w ustaleniu. Nieprzytoczenie takich okoliczności uzasadnia wszczęcie postępowania w trybie art. 130 k.p.c. Wobec tego, że pojęcie interesu prawnego należy do zagadnień związanych z oceną zasadności powództwa opartego na art. 189 k.p.c., a nie oceną z punktu widzenia przepisów prawa formalnego, należy ograniczyć się do następujących uwag:

1) z reguł y interes prawny istnieje, gdy została zagrożona sfera prawna powoda ze strony pozwanego, gdy istnieje niepew ność stanu prawnego lub prawa (niepew ność obiektywna, a nie subiektywna wynikająca z odczuć powoda); 2) stosunek prawny podlegający ustaleniu nie musi zachodzić między stronami procesu, powód więc może żądać ustalenia stosunku prawnego, nie będąc jego podmiotem; 3) interes prawny nie zachodzi, gdy możliwe jest w niesienie powództwa o zasądzenie świadczenia (np. brak jest interesu prawnego w żądaniu ustalenia, że pozwany jest dłużnikiem powoda z tytułu udzielonej pożyczki, w sytuacji gdy powód może żądać zwrotu pożyczki); podobnie należy ocenić powództwo o ustalenie, że powód jest właścicielem nieruchomości, gdy jego prawo własności zostało naruszone i może wystąpić przeciwko pozwanemu z roszczeniem, którego źródłem jest naruszenie prawa własności (orzeczenie SN z 13 kwietnia 1965 r., II CR 266/64, LexPolonica nr 325924, OSPiKA 1966, nr 7-8, poz. 166); reguła ta jednak nie zawsze będzie miała zastosowanie, mimo bowiem możliwości żądania zasądzenia świadczenia z określonego stosunku prawnego powód może skutecznie żądać ustalenia takiego stosunku prawnego, gdy wynikają z niego dalsze skutki, któr ych dochodzenie w dr odze powództwa o zasądzenie świadczenia nie jest możliwe lub na razie nie jest aktualne (por. orzeczenia SN z 11 września 1953 r., I C. 581/53, LexPolonica nr 366854, OSN 1954, nr III, poz. 65; z 9 marca 1960 r., 1 CR 642/59, LexPolonica nr 365307, OSN 1961, nr IV, poz. 110); 4) w sprawie o naprawienie szkody wynikłej z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia zasądzenie świadczenia nie wyłącza jednoczesnego ustalenia w sentencji w yroku odpowiedzialności pozwanego za szkody mogące powstać w przyszłości; sentencja wyroku w takiej sprawie może przybrać następującą treść: „1) zasądza od pozwanego na rzecz powoda tytułem zadośćuczynienia kwotę 80

000 zł z ustawowymi odsetkami od 1 kwietnia 2010 r. do dnia zapłaty oraz rentę w kwocie 600 zł miesięcznie płatną do dnia 15 każdego miesiąca, począwszy od miesiąca stycznia 2010 r. z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminu płatności, a ponadto kwotę 6000 zł tytułe m zwrotu kosztów procesu, 2) oddala powództwo w pozostałej części, 3) ustala, że pozwany odpowiada wobec powoda za szkody mogące powstać w przyszłości ze zdarzenia będącego przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie”.

CB. Powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa wytoczone w celu oceny skutków podatkowych

Przepis art. 199a § 3 ustaw y z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) przewiduje, że jeżeli z dow odów zgromadzonych w toku postępowania podatkowego w ynikają wątpliw ości co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, z któr ym związane są skutki podatkowe, organ podatkowy występuje do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia tego stosunku prawnego lub prawa. Or ganami podatkowymi są: naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, w ójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta, marszałek w ojewództwa, dyrektor izby skar bowej, dyrektor izby celnej, samorządowe kolegium odwoławcze lub mi nister finansów. Organami kontroli skarbowej są minister finansów, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej oraz dyrektor urzędu kontroli skar bowej (art. 8 ustawy z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 41, poz. 214 ze zm.). Istotą powództwa z art. 1891 k.p.c. jest ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, które jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych. Postępowanie to ma charakter incydentalny wobec postępowania prowadzonego przez organ kontroli skarbowej, w którym organ ten rozpatruje, a następnie rozstrzyga prowadzoną sprawę z zakresu prawa podatkowego. Celem tej regulacji było wprowadzenie sądowej gwarancji ochrony interesów podatnika. Organ podatkowy, konkretyzując stosunki z zakresu prawa p odatkowego, w zakresie, w jakim stosunki cywilnoprawne mają znaczenie dla stosunków podatkowych, w ystępuje z pow ództwem, gdy z zebranego materiału dowodowego w ynikają wątpliwości dla oceny skutków podatkow ych. W postępowaniu sądowym ustalane są fakty składające się na hipotezę normy prawnej stosowanej przez organ podatkowy lub organ kontroli skarbowej. Sąd Apelacyjny w Biał ymstoku