Książka jest poświęcona przygodom realizmu – jednej z najważniejszych, a zarazem najistotniej trudnych i kontrowersyjnych kategorii w historii literatury. Ewa Paczoska przypomina formuły realizmu, które proponowali pisarze pod koniec XIX wieku, wskazując drogi przemian realizmu w kolejnym stuleciu.
Autorka zanurza się w czas powstania powieści, przywołuje doświadczenia jej ówczesnych czytelników, sięga do literatury i prasy tamtej epoki. Oferuje też wycieczkę w przyszłość i nowe spojrzenie na realizm z punktu widzenia estetyki współczesnego performance’u.
W pierwszej części książki autorka ukazuje, jak pisarze przełomu XIX i XX wieku borykają się z nowymi pytaniami o status realności, wynikającymi z doświadczeń innowacyjnego podmiotu, a także z faktu, że przedstawienia realistyczne wykorzystuje w coraz pokaźniejszym stopniu literatura modna.
Głównymi bohaterami są tu Bolesław Prus i Henry James (jako pisarze i autorzy refleksji z kręgu teorii powieści), którzy przeprowadzają w swojej twórczości charakterystyczne „lekcje uważności” – jako przeciwwagę dla uwagi rozpraszanej przez nowoczesną kulturę miejską (cechującej się nadmiarem znaków), a jednocześnie ściśle kontrolowanej poprzez systemy władzy politycznej oraz ekonomicznej.
Celem artystów było poszukiwanie tego, co przeoczane przez widowiska „uwagi” organizowane poprzez społeczeństwo spektaklu i dyktowane poprzez dysponentów kultury, także poszukiwanie tego, co ukrywa się poza obrębem oficjalnych dyskursów.
Analizując „lekcje uważności”, autorka przywołuje zarówno pisarzy kojarzonych raczej z „konwencjonalnym” realizmem, jak i tych, którzy zaistnieli w historii literatury jako radykalni eksperymentatorzy i burzyciele powieściowej formy.
Dla nich wszystkich, zdaniem autorki, ważny pozostaje imperatyw prawdy. Nie opuszczają oni obszaru realizmu, tylko wciąż, w zróżnicowanych kierunkach, rozszerzają jego pole i testują jego granice. Program nowego realizmu, który proponują Prus i James, zmierza od formuły „reprezentacji” do formuły „obecności”.
Ta propozycja wskazuje już drogi przemian realizmu w XX wieku. Część II książki, Poszerzanie obszaru, rozpoczyna się od szkiców ilustrujących borykanie się z problematyką realności na początku XX wieku na przykładzie fenomenu panoramy i prób jej literackiego dopełnienia.
U schyłku wieku XIX powieść traktuje się często, także w polskiej krytyce literackiej, jako wzór przebrzmiały, bo związany z kanonem realizmu. Odchodzi się od modeli tradycyjnej powieściowej fabuły, zmienia status „zdarzenia”, porzuca reguły gry z czytelnikiem.
równocześnie powieść wciąż pozostaje podstawowym (mimo młodopolskiej kariery dramatu, poezji i powszechnej praktyki międzyrodzajowych mieszanek) gatunkiem umożliwiającym realizację fundamentalnych zadań poznawczych literatury: tych związanych z odkrywaniem tajemnic psychiki i tych skierowanych w stronę demistyfikacji społecznych stereotypów.
Najradykalniejsi z destruktorów wzorców prozy realistycznej (Tadeusz Miciński, Karol Irzykowski) powieściowość negują i kompromitują, aby do niej powracać. Powieściowość łączy się bowiem z poszukiwaniem tak ważnej dla modernistów „całości” – w sensie kompozycyjnym i filozoficznym.
Następnie przedmiotem refleksji są: międzywojenne rozpoznawanie realizmu jako metody twórczej, eksperymenty realistów tego czasu (na przykładzie Karola Irzykowskiego i Virginii Woolf), zmaganie się z kategorią demonstrujelności świata (które autorka analizuje, przywołując utwory zapisujące doświadczenia I wojny światowej i powojennej „normalności”).
Aneks mieści dwa szkice o epopei. W rozdziale zatytułowanym Zamiast zakończenia autorka przedstawia przygody realistów z grupy „Przedmieście” w rzeczywistości PRL-u. Uwagi końcowe kierują ku współczesnej poetyce performance’u – ta forma sztuki organizuje dziś „lekcje uważności” podobne do tych, które proponowali czytelnikowi modernistyczni powieściopisarze.
Książka jest adresowana do studentów literatury polskiej (i innych filologów) i kulturoznawców, zwłaszcza tych, którzy szukają powiązań pomiędzy kulturą dzisiejszą a historią. To też pozycja dla wszelkich fanów literatury XIX-wiecznej.
Tytuł Lekcje uważności moderniści i realizm Autor Ewa Paczoska Wydawnictwo PWN EAN 9788301197896 ISBN 9788301197896 Kategoria Literatura\Literaturoznawstwo ilość stron 378 Format 14.5x20.5x2 cm Rok wydania 2018 Oprawa Miękka Wydanie 1 Waga 0.458 kg
