Tytuł Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku Autor Sławomir Kościelak Język polski Wydawnictwo Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-013-3 Rok wydania 2012 Gdańsk liczba stron 516 Format pdf Spis treści Wykaz skrótów 9
Wstęp 11
Przedmiot i cel badań 11
Literatura przedmiotu 14
Źródła 19
Uwagi techniczne i podziękowania 25
Rozdział 1. Etapy luteranizacji Gdańska w XVI wieku 27
Sytuacja religijna w mieście na przełomie XV i XVI wieku. Przyczyny reformacji w Gdańsku 27
Przebieg pierwszych wystąpień reformacyjnych w latach 1518–1526 34
Reformacja utajona – sukcesy działalności Pankratiusa Klemmego (1526–1546) 44
Reformacyjny przełom w Gdańsku – ustanowienie wolności wyznaniowej (1546–1557) 51
Ugruntowanie protestanckiego porządku w mieście (1557–1577) 58
Rozdział 2. Kościół katolicki w Gdańsku około 1580 roku – raport punktu wyjścia 69
Miejsce w strukturze lokalnego kościoła – przynależność diecezjalna, archidiakonalna i dekanalna Gdańska przed 1580 rokiem. Parafie dekanatu gdańskiego 69
Sieć parafialna na terenie miasta i jego terytorium wiejskim w późnym przeciętniewieczu, a także jej wymuszone reformacją przemiany w XVI wieku 71
Zachowane w Gdańsku instytucje kościelne – ich stan i możliwości wykorzystania około 1580 roku 73
Obiekty sakralne w ręku katolików w Gdańsku około 1580 r. – ich stan i możliwości użycia 82
Liczebność i przekrój społeczny gdańskich katolików u schyłku XVI wieku. Kondycja religijna wiernych 90
Wczesna kontrreformacja w Gdańsku: od (biskupów) Drzewickiego do Karnkowskiego. Metody, koncepcje, wydajność 94
Rozdział 3. Kontrreformacja i reforma Kościoła w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku. Sukcesy i porażki katolickiej ekspansji do wnętrza miasta 101
Działalność biskupa Hieronima Rozrażewskiego – kierunki kontrreformacji i reformy Kościoła w Gdańsku u progu epoki potrydenckiej 101
Procesy o Kościół Mariacki 106
Próby odzyskania innych kościołów parafialnych w mieście 114
Ustanowienie świątyni zastępczej – Kaplicy Królewskiej 116
Próba założenia we wnętrzu miasta placówki jezuickiej, jezuickie kapelanie (wikariaty) i stacje misyjne w Gdańsku 120
Dominikanie – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, użycie 128
Zakon Zbawiciela (brygidki i brygidianie) – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentów. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, wykorzystanie 134
Karmelici – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty sakralne – innowacje, zastosowanie 144
Próby odnowienia klasztoru franciszkanów, a także osadzenia w Gdańsku innych zakonów 150
Rozdział 4. Prawne uwarunkowania egzystencji katolików w Gdańsku 153
Uwarunkowania prawne sprzed reformacji 153
Pozycja Kościoła i katolików w Gdańsku po zwycięstwie reformacji. Podstawy prawne. Dostęp do organów władzy, członkostwa w cechach i obywatelstwa. Ograniczenia w sprawowaniu kultu 154
Jurysdykcja kościelna na terenie miasta. Jurysdykcja miejska wobec katolików 163
Próba przechwycenia prawa patronatu nad klasztorem brygidek 170
Egzekwowanie jurysdykcji miejskiej na terenie klasztornych jurydyk 173
Problem jurysdykcji nad Biskupią Górką 177
Realizacja prawa małżeńskiego. Gdańszczanie przed konsystorzem gdańskim 179
Katolicka posługa na rzecz pensjonariuszy szpitali i skazańców w świetle przepisów prawnych 199
Inne prawne aspekty funkcjonowania Kościoła w Gdańsku 201
Rozdział 5. Własność i dochody Kościoła w Gdańsku w XVII i XVIII wieku 203
Uposażenie ziemskie gdańskich instytucji kościelnych 203
Nieruchomości w mieście należące do gdańskich instytucji katolickich: grunty i domy 206
Nieruchomości w mieście należące do pozamiejskich instytucji katolickich: grunty i domy 217
Podsumowanie zasobu nieruchomości katolickich instytucji w Gdańsku 225
Działalność gospodarcza w jurydykach 227
Kapitały i lokaty gdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii 231
Kapitały i lokaty pozagdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii 237
Problem dziesięciny 240
Zwyczajowe subsydia i wypłaty z kasy miejskiej (fundacji) – stałe świadczenia na rzecz katolików ze strony luteran 241
Subsydia jednorazowe. Jałmużna. Darowizny testamentowe 244
Opłaty za czynności duszpasterskie 246
Zarząd nad posiadajątkami kościelnymi w mieście 248
Rozdział 6. Posługa duszpasterska w kościołach parafii gdańskiej w świetle ksiąg metrykalnych 251
Wezwanie i granice parafii w XVII–XVIII wieku. Podział na okręgi filialne w 1718 r 251
Proboszczowie 256
Wikarzy w parafii gdańskiej 266
Rozdział 7. Inne formy duszpasterstwa i działalności religijnej. Wspomaganie z terenu podmiejskich osad 303
Msze i nabożeństwa. Kazania. Procesje 303
Katolickie bractwa religijne w mieście 309
Kult świętych, literatura religijna, dewocjonalia 315
Szkoły katolickie na terenie miasta 317
Szpitale, opieka charytatywna wewnątrz miasta 321
Wsparcie z podmiejskich osad – domy zakonne 322
Wsparcie z podmiejskich osad – szkolnictwo 331
Wsparcie z podmiejskich osad – szpitale 336
Wsparcie z podmiejskich osad – bractwa religijne 337
Rozdział 8. Katolicka społeczność w Gdańsku w XVII i XVIII wieku 341
Liczebność – dynamika wzrostu ludności katolickiej w Gdańsku.
Rozmieszczenie katolików w obrębie gdańskiego zespołu miejskiego 341
Elity – w kręgu gdańskich patrycjuszy 346
Elity – funkcjonariusze pozamiejskich urzędów publicznych 349
Elity – zamożni kupcy i armatorzy (aspirujący do Trzeciego Ordynku) 356
Obywatele – członkowie miejskiego pospólstwa (kupcy, rzemieślnicy) 359
Obywatele – artyści, muzycy, przedstawiciele wolnych zawodów 366
Charakterystyka katolickiego plebsu w Gdańsku (służba domowa, inne zawody) 373
Mieszkańcy katolickich jurydyk 376
Emigranci i przybysze z odleglejszych krajów 377
Szlacheccy rezydenci z Prus Królewskich i Rzeczypospolitej 380
Katolicka szlachta cudzoziemskiego pochodzenia 384
Rozdział 9. Koegzystencja z protestancką większością miasta 387
Tumulty i religijne obfity 387
Paszkwile i inwektywy. Przejawy uprzedzeń, niechęci, nienawiści. Zachowania i opinie: negatywne – pozytywne 398
Problem konwersji na katolicyzm i z katolicyzmu na protestantyzm 404
Więzi rodzinne i towarzyskie pomiędzy katolikami a protestantami 413
Kooperacja gospodarcza i kulturalna, wspólne interesy, zamówienia, sprawy posiadajątkowe i sporne (m.in. Posagi brygidek), sąsiedzkie współżycie 419
Gesty prawidłowej woli, wspólne akcje dobroczynne 423
Podsumowanie 427
Miejsce katolików w protestanckim Gdańsku 427
Modele protestancko-katolickich stosunków w miastach Rzeszy i Prusach Królewskich (Polsce) – próba porównania 433
Bibliografia 443
Spis tabel 481
Indeks osób 483
Katholiken im protestantischen Danzig von der 2. Hälfte des 16. Jahrhunderts zum Ende des 18. Jahrhunderts (Inhaltsangabe) 503
Wstęp 11
Przedmiot i cel badań 11
Literatura przedmiotu 14
Źródła 19
Uwagi techniczne i podziękowania 25
Rozdział 1. Etapy luteranizacji Gdańska w XVI wieku 27
Sytuacja religijna w mieście na przełomie XV i XVI wieku. Przyczyny reformacji w Gdańsku 27
Przebieg pierwszych wystąpień reformacyjnych w latach 1518–1526 34
Reformacja utajona – sukcesy działalności Pankratiusa Klemmego (1526–1546) 44
Reformacyjny przełom w Gdańsku – ustanowienie wolności wyznaniowej (1546–1557) 51
Ugruntowanie protestanckiego porządku w mieście (1557–1577) 58
Rozdział 2. Kościół katolicki w Gdańsku około 1580 roku – raport punktu wyjścia 69
Miejsce w strukturze lokalnego kościoła – przynależność diecezjalna, archidiakonalna i dekanalna Gdańska przed 1580 rokiem. Parafie dekanatu gdańskiego 69
Sieć parafialna na terenie miasta i jego terytorium wiejskim w późnym przeciętniewieczu, a także jej wymuszone reformacją przemiany w XVI wieku 71
Zachowane w Gdańsku instytucje kościelne – ich stan i możliwości wykorzystania około 1580 roku 73
Obiekty sakralne w ręku katolików w Gdańsku około 1580 r. – ich stan i możliwości użycia 82
Liczebność i przekrój społeczny gdańskich katolików u schyłku XVI wieku. Kondycja religijna wiernych 90
Wczesna kontrreformacja w Gdańsku: od (biskupów) Drzewickiego do Karnkowskiego. Metody, koncepcje, wydajność 94
Rozdział 3. Kontrreformacja i reforma Kościoła w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku. Sukcesy i porażki katolickiej ekspansji do wnętrza miasta 101
Działalność biskupa Hieronima Rozrażewskiego – kierunki kontrreformacji i reformy Kościoła w Gdańsku u progu epoki potrydenckiej 101
Procesy o Kościół Mariacki 106
Próby odzyskania innych kościołów parafialnych w mieście 114
Ustanowienie świątyni zastępczej – Kaplicy Królewskiej 116
Próba założenia we wnętrzu miasta placówki jezuickiej, jezuickie kapelanie (wikariaty) i stacje misyjne w Gdańsku 120
Dominikanie – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, użycie 128
Zakon Zbawiciela (brygidki i brygidianie) – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentów. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, wykorzystanie 134
Karmelici – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty sakralne – innowacje, zastosowanie 144
Próby odnowienia klasztoru franciszkanów, a także osadzenia w Gdańsku innych zakonów 150
Rozdział 4. Prawne uwarunkowania egzystencji katolików w Gdańsku 153
Uwarunkowania prawne sprzed reformacji 153
Pozycja Kościoła i katolików w Gdańsku po zwycięstwie reformacji. Podstawy prawne. Dostęp do organów władzy, członkostwa w cechach i obywatelstwa. Ograniczenia w sprawowaniu kultu 154
Jurysdykcja kościelna na terenie miasta. Jurysdykcja miejska wobec katolików 163
Próba przechwycenia prawa patronatu nad klasztorem brygidek 170
Egzekwowanie jurysdykcji miejskiej na terenie klasztornych jurydyk 173
Problem jurysdykcji nad Biskupią Górką 177
Realizacja prawa małżeńskiego. Gdańszczanie przed konsystorzem gdańskim 179
Katolicka posługa na rzecz pensjonariuszy szpitali i skazańców w świetle przepisów prawnych 199
Inne prawne aspekty funkcjonowania Kościoła w Gdańsku 201
Rozdział 5. Własność i dochody Kościoła w Gdańsku w XVII i XVIII wieku 203
Uposażenie ziemskie gdańskich instytucji kościelnych 203
Nieruchomości w mieście należące do gdańskich instytucji katolickich: grunty i domy 206
Nieruchomości w mieście należące do pozamiejskich instytucji katolickich: grunty i domy 217
Podsumowanie zasobu nieruchomości katolickich instytucji w Gdańsku 225
Działalność gospodarcza w jurydykach 227
Kapitały i lokaty gdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii 231
Kapitały i lokaty pozagdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii 237
Problem dziesięciny 240
Zwyczajowe subsydia i wypłaty z kasy miejskiej (fundacji) – stałe świadczenia na rzecz katolików ze strony luteran 241
Subsydia jednorazowe. Jałmużna. Darowizny testamentowe 244
Opłaty za czynności duszpasterskie 246
Zarząd nad posiadajątkami kościelnymi w mieście 248
Rozdział 6. Posługa duszpasterska w kościołach parafii gdańskiej w świetle ksiąg metrykalnych 251
Wezwanie i granice parafii w XVII–XVIII wieku. Podział na okręgi filialne w 1718 r 251
Proboszczowie 256
Wikarzy w parafii gdańskiej 266
Rozdział 7. Inne formy duszpasterstwa i działalności religijnej. Wspomaganie z terenu podmiejskich osad 303
Msze i nabożeństwa. Kazania. Procesje 303
Katolickie bractwa religijne w mieście 309
Kult świętych, literatura religijna, dewocjonalia 315
Szkoły katolickie na terenie miasta 317
Szpitale, opieka charytatywna wewnątrz miasta 321
Wsparcie z podmiejskich osad – domy zakonne 322
Wsparcie z podmiejskich osad – szkolnictwo 331
Wsparcie z podmiejskich osad – szpitale 336
Wsparcie z podmiejskich osad – bractwa religijne 337
Rozdział 8. Katolicka społeczność w Gdańsku w XVII i XVIII wieku 341
Liczebność – dynamika wzrostu ludności katolickiej w Gdańsku.
Rozmieszczenie katolików w obrębie gdańskiego zespołu miejskiego 341
Elity – w kręgu gdańskich patrycjuszy 346
Elity – funkcjonariusze pozamiejskich urzędów publicznych 349
Elity – zamożni kupcy i armatorzy (aspirujący do Trzeciego Ordynku) 356
Obywatele – członkowie miejskiego pospólstwa (kupcy, rzemieślnicy) 359
Obywatele – artyści, muzycy, przedstawiciele wolnych zawodów 366
Charakterystyka katolickiego plebsu w Gdańsku (służba domowa, inne zawody) 373
Mieszkańcy katolickich jurydyk 376
Emigranci i przybysze z odleglejszych krajów 377
Szlacheccy rezydenci z Prus Królewskich i Rzeczypospolitej 380
Katolicka szlachta cudzoziemskiego pochodzenia 384
Rozdział 9. Koegzystencja z protestancką większością miasta 387
Tumulty i religijne obfity 387
Paszkwile i inwektywy. Przejawy uprzedzeń, niechęci, nienawiści. Zachowania i opinie: negatywne – pozytywne 398
Problem konwersji na katolicyzm i z katolicyzmu na protestantyzm 404
Więzi rodzinne i towarzyskie pomiędzy katolikami a protestantami 413
Kooperacja gospodarcza i kulturalna, wspólne interesy, zamówienia, sprawy posiadajątkowe i sporne (m.in. Posagi brygidek), sąsiedzkie współżycie 419
Gesty prawidłowej woli, wspólne akcje dobroczynne 423
Podsumowanie 427
Miejsce katolików w protestanckim Gdańsku 427
Modele protestancko-katolickich stosunków w miastach Rzeszy i Prusach Królewskich (Polsce) – próba porównania 433
Bibliografia 443
Spis tabel 481
Indeks osób 483
Katholiken im protestantischen Danzig von der 2. Hälfte des 16. Jahrhunderts zum Ende des 18. Jahrhunderts (Inhaltsangabe) 503
