Tytuł Humanizm performatywny Podtytuł polemika z filozofią w praktyce literackiej Witolda Gombrowicza Autor Alfred Gall Język polski Wydawnictwo Universitas ISBN 978-83-242-1491-4 Rok wydania 2011 Kraków Wydanie 1 ilość stron 504 Format pdf Spis treści Słowo od autora 5
1. Wprowadzenie 7
2. Filozofia jako obsesja: Witold Gombrowicz (1904–1969) 13
2.1. Introitus – Gombrowicz jako przedstawiciel oświeconego sarmatyzmu 13
2.1.1. Gombrowicz i filozofia: pomiędzy fascynacją i sceptycyzmem 13
2.2. Lektury filozoficzne: poszukiwanie śladów 18
2.3. Gombrowiczowska interpretacja innowacyjnej filozofii: „wielka redukcja" 26
2.3.1. Pierwsza redukcja: wątpienie w pewność istnienia świata – Kartezjusz i Kant 27
2.3.2. Redukcja u Schopenhauera: bezsilność rozumu
w wirze woli 30
2.3.3. Rzeczywistość jako stawanie się: dialektyka Hegla 32
2.3.4. Niedocieczona indywidualność: Kierkegaardowski
głos za jednostką 33
2.3.5. Redukcja jako bunt przeciwko filozofii systemowej: egzystencjalizm 35
2.3.6. Redukcja fenomenologiczna 36
2.3.7. Egzystencjalizm jako filozofia subiektywności 37
2.3.8. Jestestwo jako samostwarzanie siebie: uwagi do Heideggerowskiego Sein und Zeit 42
2.3.9. Redukcja socjologiczna: marksizm 47
2.3.10. Redukcja fizjologiczna: Friedrich Nietzsche 49
2.3.11. Podsumowanie: kontury „wielkiej redukcji" 51
2.4. Egzystencjalizm jako główny punkt ciężkości 53
3. Literatura – filozofia: kontury pola napięć 56
3.1. Literatura i filozofia: konstelacje kulturowe 56
3.2. Prakseologia Deleuze’a i Guattariego skontrastowana z tekstualizmem Derridy 64
3.3. Od cytatu do simulakrum: krytyka badań nad Gombrowiczem 71
3.4. Praktyka symulacji: aplikacja filozofii w simulakrum literackim 74
3.5. Performacja repetycyjna: tekst literacki jako simulakrum 80
3.6. Literacka praktyka tworzenia sieci: tekst literacki jako kłącze 84
4. Konfrontacja z „nieludzkim" – humanizm literatury 90
4.1. „Nieludzkie": ból, negatywność i derealizacja 90
4.2. Humanizm performatywny – pragmatyka literatury 108
4.2.1. Doświadczenie negatywności – „pozaludzkie" i rzeczywistość 108
4.2.2. Negatywność literacka jako depragmatyzacja pozytywności filozoficznej 109
4.2.3. Humanizm literacki: operowanie „pozaludzkim" 114
5. Ślub: poza „albo – albo" 118
5.1. Założenia gatunkowe: dramat postdramatyczny 118
5.2. Świadomość uprzestrzenniona – zatrzymane samozapośredniczanie siebie 129
5.3. Przekształcenie mesjanizmu romantycznego
w dialektykę egzystencjalną 132
5.3.1. Poetyka snu i jej rozmiary 132
5.3.2. Sen jako medium wglądu w proces historyczny 134
5.3.3. Teleologia formy: szczeble emanacji ducha 138
5.3.4. „Bóg jest martwy": od „Kościoła Boga" do „Kościoła ludzkiego" 145
5.3.5. Dialektyka czynu 153
5.3.6. Zniżony mesjanizm – wyzwolona egzystencja 162
5.4. Powtórzenie i rozpacz: dialektyka egzystencji u Kierkegaarda 165
5.4.1. Dialektyka egzystencji – formy obcowania z historią 166
5.4.1.1. Możliwości egzystencji: esteta 167
5.4.1.2. Możliwości egzystencji: „bycie sobą" i egzystencja etyczna 169
5.4.1.3. Egzystencja w historii: między powtórzeniem a rozpaczą 173
5.4.1.4. Zniżona egzystencja: zdepotencjalizowane „bycie
sobą" w Ślubie Gombrowicza 179
5.4.2. Powojenna dramatyka: egzystencjalizm – dramat
absurdu 183
5.4.2.1. Praca nad „byciem sobą" I: dywergencje
w porównaniu z Les mouches Jeana Paula Sartre’a 183
5.4.2.2. Praca nad „byciem sobą" II: dywergencje
w porównaniu z teatrem „absurdu" 189
5.4.2.3. Wynik 192
5.5. Podsumowanie 193
6. Pornografia: narracyjna symulacja nowej rzeczywistości antropologicznej 198
6.1. Wprowadzenie 198
6.2. Punkt wyjścia: recepcja powieści – konteksty historii literatury 199
6.2.1. Recepcja 199
6.2.2. Kontekst historii literatury I: doświadczenie wojny 200
6.2.3. Kontekst historii literatury II: dwór wiejski jako chronotopos 204
6.2.4. Kontekst historii literatury III: Pornografia jako powieść nietzscheańska 208
6.3. „Bóg jest martwy" – filozofia Nietzschego w Pornografii 209
6.3.1. Powieść jako simulakrum: powtórzenie filozofii 209
6.3.2. „Śmierć Boga": desakralizacja i dotarcie
do rzeczywistości 211
6.3.3. Nietzscheańska formuła „Bóg umarł" i doświadczenie woli mocy 216
6.3.4. Zwrot perspektywy interpretatorskiej: od „Boga"
ku „młodemu człowiekowi" 221
6.3.5. Desakralizacja w kręgu innowacyjnej literatury:
Thomas Mann i James Joyce 225
6.3.6. Interpretatoryka w duecie: Nietzscheańskie
stwarzanie świata w Pornografii 230
6.3.7. Uspołeczniona wola mocy: postludzki świat
w Pornografii 242
6.3.8. Zanikowe formy „ludzkiego": „dzieciństwo" i „młodość" 252
6.3.9. Przeciwstawienie dwu powieści nietzscheańskich:
Doktor Faustus i Pornografia 268
6.4. Zakończenie: Pornografia jako medium nowego
humanizmu 276
7. Kosmos: rozstanie z ontologią 279
7.1. Kosmos: powstanie – treść; struktura rozdziału 279
7.2. Heideggerowskie Sein und Zeit w maszynerii Kosmosu 282
7.2.1. Afiliacje filozoficzne: Sein und Zeit Martina Heideggera 282
7.2.2. Kosmos: kłopotliwe doświadczenie świata –
rzeczywistość rozproszona 284
7.2.3. Budowa świata w Sein und Zeit: światowość i znaczeniowość 291
7.2.4. „Odświatowienie" w Sein und Zeit a derealizacja w Kosmosie 299
7.2.5. Derealizacja jako temporalny proces 308
7.2.6. Obcowanie ze znaczeniowością – samoutwierdzanie siebie w zderealizowanym świecie 310
7.2.6.1. Leon i technologia samoograniczania siebie 310
7.2.6.2. Leon jako ucieleśnienie egzystencji estetycznej –
echa Kierkegaarda 312
7.2.6.3. Granice samoutwierdzenia siebie 315
7.3. Zmienne konteksty: afiliacje literackie Kosmosu 317
7.3.1. Literackie odświatowienie: kontyngencja i absurd
w La nausée Sartre’a 319
7.3.2. Enigmatyka przedmiotów: Les gommes
Robbe-Grilleta 323
7.3.3. Dywergująca faktyczność: Gumy – Mdłości – Kosmos 328
7.3.4. Poza absurdem: Beckett – Gombrowicz – Camus 329
7.3.5. Tajemnica istnienia jako ocalenie doświadczenia świata: ontologia Stanisława Ignacego Witkiewicza 333
7.3.6. Powieść jako epistemologia narracyjna: Pałuba Karola Irzykowskiego 339
7.3.7. Kosmos w kontekście historii literatury – résumé 344
7.4. Kosmos: narracyjna depotencjalizacja semantyki ontologicznej 345
8. Dziennik: narracyjne operowanie samym sobą 352
8.1. Divertimento: z historii gatunku 352
8.2. Jednostkowość jako praktyka tekstualna:
performatywne „bycie sobą" 362
8.2.1. Nietzscheańska idea samozachowania siebie przez samoposzerzanie siebie 365
8.2.2. Od „ja" do „on": Gombrowiczowskie
samoprzekraczanie siebie w Dzienniku 376
8.3. Performatywne przezwyciężenie Nietzscheańskiej
krytyki subiektywności 377
8.4. Strategia humanizacji: spotkanie z „transludzkim" 382
8.5. Humanizm performatywny: Dziennik między
humanizacją a derealizacją 391
8.6. Historyczne przeciwstawienie: humanizacja poprzez
pracę w ujęciu Stanisława Brzozowskiego 393
8.7. Negatywność „transludzkiego": kłopotliwe założenia moralności 397
8.7.1. Negatywność – obcość świata – samoumiejscawianie
siebie 397
8.7.2. Rozbłysk „transludzkiego" w moralności – wola moralności 400
8.7.3. Retrospektywne spojrzenie na koncepcję Kanta: depotencjalizacja idei celowości świata 404
8.7.4. Narracyjna refleksja nad kłopotliwymi przesłankami moralności 409
8.8. Symulacja derealizacji: wariacje fenomenologiczne I 411
8.8.1. Motyw groteskowości ciała: ciało pokawałkowane 411
8.8.2. W zaklętym kręgu ciała: obsesyjna rzeczywistość 411
8.8.3. Przesłanki filozoficzne: L’etre et le néant Jeana Paula
Sartre’a 416
8.8.4. Proces derealizacji: narracyjne modyfikowanie filozofii 418
8.9. Pobyt w Berlinie: dokuczliwa występowanie nazizmu 421
8.9.1. Wariacje fenomenologiczne II: derealizacja a historia 421
8.9.2. Nierzeczywistość Berlina: obsesyjna obecność historii 422
8.9.3. Narracyjne wspomnienie – między Nietzscheańską autokreacją a derealizacją 429
8.10. Podsumowanie 432
9. Zakończenie 434
10. Bibliografia 440
10.1. Teksty Witolda Gombrowicza 440
10.2. Pozostała literatura 441
Indeks nazwisk 485
1. Wprowadzenie 7
2. Filozofia jako obsesja: Witold Gombrowicz (1904–1969) 13
2.1. Introitus – Gombrowicz jako przedstawiciel oświeconego sarmatyzmu 13
2.1.1. Gombrowicz i filozofia: pomiędzy fascynacją i sceptycyzmem 13
2.2. Lektury filozoficzne: poszukiwanie śladów 18
2.3. Gombrowiczowska interpretacja innowacyjnej filozofii: „wielka redukcja" 26
2.3.1. Pierwsza redukcja: wątpienie w pewność istnienia świata – Kartezjusz i Kant 27
2.3.2. Redukcja u Schopenhauera: bezsilność rozumu
w wirze woli 30
2.3.3. Rzeczywistość jako stawanie się: dialektyka Hegla 32
2.3.4. Niedocieczona indywidualność: Kierkegaardowski
głos za jednostką 33
2.3.5. Redukcja jako bunt przeciwko filozofii systemowej: egzystencjalizm 35
2.3.6. Redukcja fenomenologiczna 36
2.3.7. Egzystencjalizm jako filozofia subiektywności 37
2.3.8. Jestestwo jako samostwarzanie siebie: uwagi do Heideggerowskiego Sein und Zeit 42
2.3.9. Redukcja socjologiczna: marksizm 47
2.3.10. Redukcja fizjologiczna: Friedrich Nietzsche 49
2.3.11. Podsumowanie: kontury „wielkiej redukcji" 51
2.4. Egzystencjalizm jako główny punkt ciężkości 53
3. Literatura – filozofia: kontury pola napięć 56
3.1. Literatura i filozofia: konstelacje kulturowe 56
3.2. Prakseologia Deleuze’a i Guattariego skontrastowana z tekstualizmem Derridy 64
3.3. Od cytatu do simulakrum: krytyka badań nad Gombrowiczem 71
3.4. Praktyka symulacji: aplikacja filozofii w simulakrum literackim 74
3.5. Performacja repetycyjna: tekst literacki jako simulakrum 80
3.6. Literacka praktyka tworzenia sieci: tekst literacki jako kłącze 84
4. Konfrontacja z „nieludzkim" – humanizm literatury 90
4.1. „Nieludzkie": ból, negatywność i derealizacja 90
4.2. Humanizm performatywny – pragmatyka literatury 108
4.2.1. Doświadczenie negatywności – „pozaludzkie" i rzeczywistość 108
4.2.2. Negatywność literacka jako depragmatyzacja pozytywności filozoficznej 109
4.2.3. Humanizm literacki: operowanie „pozaludzkim" 114
5. Ślub: poza „albo – albo" 118
5.1. Założenia gatunkowe: dramat postdramatyczny 118
5.2. Świadomość uprzestrzenniona – zatrzymane samozapośredniczanie siebie 129
5.3. Przekształcenie mesjanizmu romantycznego
w dialektykę egzystencjalną 132
5.3.1. Poetyka snu i jej rozmiary 132
5.3.2. Sen jako medium wglądu w proces historyczny 134
5.3.3. Teleologia formy: szczeble emanacji ducha 138
5.3.4. „Bóg jest martwy": od „Kościoła Boga" do „Kościoła ludzkiego" 145
5.3.5. Dialektyka czynu 153
5.3.6. Zniżony mesjanizm – wyzwolona egzystencja 162
5.4. Powtórzenie i rozpacz: dialektyka egzystencji u Kierkegaarda 165
5.4.1. Dialektyka egzystencji – formy obcowania z historią 166
5.4.1.1. Możliwości egzystencji: esteta 167
5.4.1.2. Możliwości egzystencji: „bycie sobą" i egzystencja etyczna 169
5.4.1.3. Egzystencja w historii: między powtórzeniem a rozpaczą 173
5.4.1.4. Zniżona egzystencja: zdepotencjalizowane „bycie
sobą" w Ślubie Gombrowicza 179
5.4.2. Powojenna dramatyka: egzystencjalizm – dramat
absurdu 183
5.4.2.1. Praca nad „byciem sobą" I: dywergencje
w porównaniu z Les mouches Jeana Paula Sartre’a 183
5.4.2.2. Praca nad „byciem sobą" II: dywergencje
w porównaniu z teatrem „absurdu" 189
5.4.2.3. Wynik 192
5.5. Podsumowanie 193
6. Pornografia: narracyjna symulacja nowej rzeczywistości antropologicznej 198
6.1. Wprowadzenie 198
6.2. Punkt wyjścia: recepcja powieści – konteksty historii literatury 199
6.2.1. Recepcja 199
6.2.2. Kontekst historii literatury I: doświadczenie wojny 200
6.2.3. Kontekst historii literatury II: dwór wiejski jako chronotopos 204
6.2.4. Kontekst historii literatury III: Pornografia jako powieść nietzscheańska 208
6.3. „Bóg jest martwy" – filozofia Nietzschego w Pornografii 209
6.3.1. Powieść jako simulakrum: powtórzenie filozofii 209
6.3.2. „Śmierć Boga": desakralizacja i dotarcie
do rzeczywistości 211
6.3.3. Nietzscheańska formuła „Bóg umarł" i doświadczenie woli mocy 216
6.3.4. Zwrot perspektywy interpretatorskiej: od „Boga"
ku „młodemu człowiekowi" 221
6.3.5. Desakralizacja w kręgu innowacyjnej literatury:
Thomas Mann i James Joyce 225
6.3.6. Interpretatoryka w duecie: Nietzscheańskie
stwarzanie świata w Pornografii 230
6.3.7. Uspołeczniona wola mocy: postludzki świat
w Pornografii 242
6.3.8. Zanikowe formy „ludzkiego": „dzieciństwo" i „młodość" 252
6.3.9. Przeciwstawienie dwu powieści nietzscheańskich:
Doktor Faustus i Pornografia 268
6.4. Zakończenie: Pornografia jako medium nowego
humanizmu 276
7. Kosmos: rozstanie z ontologią 279
7.1. Kosmos: powstanie – treść; struktura rozdziału 279
7.2. Heideggerowskie Sein und Zeit w maszynerii Kosmosu 282
7.2.1. Afiliacje filozoficzne: Sein und Zeit Martina Heideggera 282
7.2.2. Kosmos: kłopotliwe doświadczenie świata –
rzeczywistość rozproszona 284
7.2.3. Budowa świata w Sein und Zeit: światowość i znaczeniowość 291
7.2.4. „Odświatowienie" w Sein und Zeit a derealizacja w Kosmosie 299
7.2.5. Derealizacja jako temporalny proces 308
7.2.6. Obcowanie ze znaczeniowością – samoutwierdzanie siebie w zderealizowanym świecie 310
7.2.6.1. Leon i technologia samoograniczania siebie 310
7.2.6.2. Leon jako ucieleśnienie egzystencji estetycznej –
echa Kierkegaarda 312
7.2.6.3. Granice samoutwierdzenia siebie 315
7.3. Zmienne konteksty: afiliacje literackie Kosmosu 317
7.3.1. Literackie odświatowienie: kontyngencja i absurd
w La nausée Sartre’a 319
7.3.2. Enigmatyka przedmiotów: Les gommes
Robbe-Grilleta 323
7.3.3. Dywergująca faktyczność: Gumy – Mdłości – Kosmos 328
7.3.4. Poza absurdem: Beckett – Gombrowicz – Camus 329
7.3.5. Tajemnica istnienia jako ocalenie doświadczenia świata: ontologia Stanisława Ignacego Witkiewicza 333
7.3.6. Powieść jako epistemologia narracyjna: Pałuba Karola Irzykowskiego 339
7.3.7. Kosmos w kontekście historii literatury – résumé 344
7.4. Kosmos: narracyjna depotencjalizacja semantyki ontologicznej 345
8. Dziennik: narracyjne operowanie samym sobą 352
8.1. Divertimento: z historii gatunku 352
8.2. Jednostkowość jako praktyka tekstualna:
performatywne „bycie sobą" 362
8.2.1. Nietzscheańska idea samozachowania siebie przez samoposzerzanie siebie 365
8.2.2. Od „ja" do „on": Gombrowiczowskie
samoprzekraczanie siebie w Dzienniku 376
8.3. Performatywne przezwyciężenie Nietzscheańskiej
krytyki subiektywności 377
8.4. Strategia humanizacji: spotkanie z „transludzkim" 382
8.5. Humanizm performatywny: Dziennik między
humanizacją a derealizacją 391
8.6. Historyczne przeciwstawienie: humanizacja poprzez
pracę w ujęciu Stanisława Brzozowskiego 393
8.7. Negatywność „transludzkiego": kłopotliwe założenia moralności 397
8.7.1. Negatywność – obcość świata – samoumiejscawianie
siebie 397
8.7.2. Rozbłysk „transludzkiego" w moralności – wola moralności 400
8.7.3. Retrospektywne spojrzenie na koncepcję Kanta: depotencjalizacja idei celowości świata 404
8.7.4. Narracyjna refleksja nad kłopotliwymi przesłankami moralności 409
8.8. Symulacja derealizacji: wariacje fenomenologiczne I 411
8.8.1. Motyw groteskowości ciała: ciało pokawałkowane 411
8.8.2. W zaklętym kręgu ciała: obsesyjna rzeczywistość 411
8.8.3. Przesłanki filozoficzne: L’etre et le néant Jeana Paula
Sartre’a 416
8.8.4. Proces derealizacji: narracyjne modyfikowanie filozofii 418
8.9. Pobyt w Berlinie: dokuczliwa występowanie nazizmu 421
8.9.1. Wariacje fenomenologiczne II: derealizacja a historia 421
8.9.2. Nierzeczywistość Berlina: obsesyjna obecność historii 422
8.9.3. Narracyjne wspomnienie – między Nietzscheańską autokreacją a derealizacją 429
8.10. Podsumowanie 432
9. Zakończenie 434
10. Bibliografia 440
10.1. Teksty Witolda Gombrowicza 440
10.2. Pozostała literatura 441
Indeks nazwisk 485
