Pierwsza część szerokiej Trylogii Henryka Sienkiewicza. Akcja powieści toczy się w XVII wieku, podczas powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Sienkiewicz demonstruje walki Rzeczpospolitej z Kozakami zaporoskimi i Tatarami.
To pierwsza od czasów romantycznych powieść opiewająca siłę i męstwo Rzeczpospolitej, która momentalnie zyskała sukces i popularność. Na tle konfliktu politycznego rozgrywa się tragiczna historia miłosna Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczównej rozdzielonych poprzez wojnę.
O względy Heleny zabiega także Bohun, który nie cofnie się przed niczym, aby zdobyć ukochaną. Humoru dodaje postać Jana Onufrego Zagłoby, a także naiwnego Litwina Longinusa Podbipięty. Na tle fikcyjnych postaci pojawiają się także dwaj historyczni bohaterowie: Bohdan Chmielnicki i Jeremi Wiśniowiecki.
"Ogniem i mieczem" wraz z "Potopem" i "Panem Wołodyjowskim" tworzą cykl najistotniej znanej polskiej trylogii, pisanek ku pokrzepieniu serc.-
