Tytuł Granice wykładni prawa. Znaczenie językowe tekstu prawnego jako granica wykładni Autor Tomasz Spyra Język polski Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska SA ISBN 978-83-264-1866-2 Rok wydania 2006 ilość stron 282 Format pdf Spis treści Wykaz skrótów 11
Przedmowa 15
Rozdział I Założenia metodologiczne 17
1. Cel pracy 17 2. Podstawowe założenia metodologiczne i perspektywa przyjęta w pracy 19 2.1. Perspektywa opisowa a perspektywa normatywna 19 2.2. Perspektywa wewnętrzna i zewnętrzna 21 2.3. Perspektywa heurezy a perspektywa uzasadnienia 23 2.4. Perspektywa afilozoficzna 26 3. Szkic porządku rozważań 28
Rozdział II Wprowadzenie do koncepcji językowej granicy wykładni 31
1. Pojęcie granic wykładni 31 1.1. Pytanie o granice wykładni a tradycyjne pytania teorii prawa 31 1.2. Specyfika pytania o granice wykładni 32 1.3. Realne granice wykładni 34 1.4. Podstawowa charakterystyka granicy językowej 36 1.4.1. Zasada jednoznaczności 37 1.4.2. Językowe znaczenie przepisu jako granica wykładni 38 2. Historyczny rozwój koncepcji językowej granicy wykładni 40 2.1. Zasada jednoznaczności 40 2.2. Początki koncepcji znaczenia językowego jako granicy wykładni 43 3. Koncepcja językowej granicy wykładni we współczesnej niemieckiej teorii prawa i orzecznictwie 47 3.1. Ujęcie językowego znaczenia przepisu jako granicy wykładni w niemieckiej nauce o metodzie (Methodenlehre) 47 3.2. Zasada jednoznaczności i jej krytyka w niemieckiej Methodenlehre 48 3.3. Koncepcja dominująca 50 3.3.1. Funkcje i uzasadnienie granicy znaczenia językowego 50 3.3.2. Znaczenie językowe, czyli jakie? 52 3.3.3. Dopuszczalne przekroczenie granicy językowej (Rechtsfortbildung 55 3.4. Krytyka koncepcji dominującej w niemieckiej teorii prawa 59 3.5. Poglądy orzecznictwa 63 3.5.1. Zasada jednoznaczności 63 3.5.2. Granica znaczenia językowego 64 3.5.2.1. Prawo karne 64 3.5.2.2. Inne dziedziny prawa publicznego 67 3.5.2.3. Prawo cywilne 68 3.5.2.4. Niemiecki Trybunał Konstytucyjny 70 3.5.3. Podsumowanie poglądów orzecznictwa niemieckiego dotyczących językowej granicy wykładni 71 4. Koncepcja językowej granicy wykładni w polskiej teorii prawa i w orzecznictwie 72 4.1. Poglądy teorii prawa 72 4.1.1. Wstęp 72 4.1.2. Zasada clara non sunt interpretanda 74 4.1.3. Wykładnia a analogia 76 4.1.4. Wykorzystywanie prawa a prawotwórstwo 78 4.1.5. Znaczenie językowe jako granica wykładni 78 4.2. Poglądy orzecznictwa 80 4.2.1. Sąd Najwyższy - orzecznictwo karne 80 4.2.2. Sąd Najwyższy - orzecznictwo cywilne 83 4.2.3. Naczelny Sąd Administracyjny 85 4.2.4. Trybunał Konstytucyjny 87 4.2.5. Podsumowanie poglądów orzecznictwa polskiego 90 5. Językowa granica wykładni w innych krajach - wzmianka 91 5.1. Francja 91 5.2. Pokaźna Brytania 91 5.3. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 93 6. Funkcje granicy językowej w teorii prawa 94
Rozdział III Założenia dotyczące wykładni a granica językowa 97
1. Wstęp 97 2. Pojęcie wykładni a koncepcja granicy językowej 98 2.1. Wykładnia a rozumienie (interpretacja) prawa 98 2.2. Wykładnia sensu stricto a wykładnia sensu largo (Auslegung a Rechtsfortbildung) 102 2.3. Wykładnia operatywna a wykładnia doktrynalna 108 3. Filozoficzne interpretacje procesu użytkowania prawa i wykładni a koncepcja granicy językowej 109 3.1. Dedukcyjny model używania prawa a granica językowa 110 3.1.1. Model sylogizmu jako zupełnego ujęcia prawniczego rozumowania 110 3.1.2. Postępowy model dedukcyjny 111 3.2. Hermeneutyczny model stosowania prawa i wykładni a granica językowa 113 3.2.1. Koło hermeneutyczne a granica językowa 113 3.2.2. Wykładnia (stosowanie prawa) jako analogia a problem granicy językowej 117 3.2.3. Wykładnia jako porównanie typów a granica językowa 118 3.3. Wykładnia jako dyskurs i argumentacja 120 3.4. Model wykładni jako procesu powstawania hipotez interpretacyjnych i wyboru pomiędzy nimi 121 4. Reguły i kanony wykładni a koncepcja granicy językowej 124 4.1. Przeróżne sposoby rozumienia kanonów 125 4.2. Katalogi kanonów 128 4.2.1. Klasyczny katalog kanonów 128 4.2.2. Świeże, wykształcone w praktyce warianty wykładni 130 4.3. Reguły stosowania kanonów (reguły II stopnia) 133 4.3.1. Reguły procedury 133 4.3.2. Reguły preferencji 136 5. Podsumowanie - granica językowa i teoria wykładni 138
Rozdział IV Założenia filozofii języka a koncepcja językowej granicy wykładni 141
1. Wstęp 141 2. Sprecyzowanie i krytyka koncepcji językowej granicy wykładni z punktu widzenia filozofii języka 142 2.1. Sprecyzowanie koncepcji granicy językowej - semantyka logiczna H.J. Kocha i H. Rüßmanna 142 2.1.1. Znaczenie jako intensja znaku 142 2.1.2. Znaczenie jako parametry 144 2.1.3. Znaczenie jako właściwość wyrazów zawartych w tekstach prawnych 145 2.1.4. Znaczenie jako konwencja wyodrębniona regułami 145 2.1.5. Założenie co do możliwości ustalenia treści konwencji językowych 146 2.1.6. Sprecyzowanie koncepcji językowej granicy wykładni 147 2.1.7. Podsumowanie koncepcji semantyki logicznej 148 2.2. Krytyka językowych założeń koncepcji realnego znaczenia językowego z punktu widzenia współczesnych nurtów filozofii języka 148 2.2.1. Pragmatyka językowa - granica woli ustawodawcy zamiast granicy językowej 149 2.2.2. Teoria użycia 154 2.2.3. Sceptycyzm znaczeniowy 161 2.3. Normatywizm językowy i rehabilitacja granicy językowej poprzez M. Klatta 164 2.3.1. Normatywizm językowy 165 2.3.2. Teoria granicy językowej M. Klatta 167 2.3.2.1. Trzy podstawowe problemy 167 2.3.2.2. Sprecyzowanie granicy językowej 170 2.3.2.2.1. System granic językowych w wypadku semantycznej jasności 170 2.3.2.2.2. Specyfika granic językowych w wypadku semantycznej niejasności 172 3. Analiza założeń językowych koncepcji językowej granicy wykładni 173 3.1. Dwa modele podstawowych założeń językowych koncepcji granicy wykładni 173 3.1.1. Pre- i postinterpretacyjna koncepcja znaczenia 174 3.1.2. Ustalający albo ustanawiający charakter procedury poznania znaczenia 175 3.1.3. Istnienie albo nieistnienie jednoznaczności w prawie 176 3.2. Znaczenie semantycznej jasności w prawie 177 3.2.1. Dwie formy pytania o jednoznaczność w prawie 177 3.2.2. Znaczenie sytuacji jednoznacznie podpadających pod przepisy z punktu widzenia kontekstu heurezy i kontekstu uzasadnienia 179 3.3. Możliwość semantycznej argumentacji w przypadku niejasności 181 4. Podsumowanie 182
Rozdział V Normatywny rozmiar koncepcji językowej granicy wykładni 185
1. Wstęp 185 2. Wartości uzasadniające ograniczenie wykładni 187 2.1. Pojęcie wartości 187 2.2. Zasada podziału władz i zasada demokracji jako uzasadnienie granicy językowej 188 2.3. Pewność prawa jako uzasadnienie granicy językowej 192 2.3.1. Pojęcie pewności prawa 192 2.3.2. Pozakonstytucyjny i konstytucyjny wymiar pewności prawa 193 2.3.3. Wymóg określoności prawa 195 2.3.4. Pewność prawa a ochrona zaufania 196 2.3.5. Ochrona zaufania jako uzasadnienie granicy językowej 200 2.3.5.1. Początki koncepcji związku wykładni z ochroną zaufania 200 2.3.5.2. Współczesne ujęcie związku wykładni z ochroną zaufania 202 2.3.5.3. Ocena argumentów krytycznych wobec ochrony zaufania przez wykładnię 204 2.3.5.4. Koncepcja wykładni prima facie zamiast wykładni językowej 206 3. Szczególne zasady poszczególnych gałęzi prawa 209 4. Czynniki istotne dla ważenia wartości ochrony zaufania 210 4.1. Obciążający albo uprawniający charakter przepisu 211 4.2. Publicznoprawny lub prywatnoprawny charakter przepisu 212 4.2.1. Podział prawa na publiczne i prywatne 212 4.2.2. Porównanie roli ochrony zaufania w prawie publicznym i prywatnym 214 4.2.3. Ważenie wartości ochrony zaufania w prawie publicznym i prywatnym 215 4.3. Technologiczny sposób sformułowania przepisu - klauzule generalne i pojęcia nieostre 218 4.4. Uwzględnianie czynników ważenia wartości w procesie wykładni 221 5. Podsumowanie 222
Rozdział VI Granica językowa jako granica argumentacyjna 225
1. Wstęp 225 2. Podstawy argumentacyjno-dyskursywnego ujęcia wykładni 225 2.1. Filozoficzna interpretacja wykładni jako dialogu 227 2.2. Reguły argumentacji 229 2.3. Typologia argumentów 235 2.4. Kryterium dobrześci argumentacji 236 3. Metoda ważenia wartości 239 3.1. Metoda ważenia interesów H. Hubmanna 241 3.2. Model ważenia zasad R. Alexego 242 3.3. Model ważenia zasad J.R. Sieckmanna 243 3.4. Ważenie wartości a teoria argumentacji prawniczej 246 4. Próba oceny argumentacyjnego ujęcia wykładni 247 4.1. Filozoficzna interpretacja argumentacji 247 4.2. Struktura argumentacji 249 4.2.1. Perspektywa odkrycia 249 4.2.2. Perspektywa uzasadnienia 251 4.3. Typologia argumentów 252 4.4. Kryterium korzystnieści decyzji interpretacyjnej 255 5. Wyznaczenie granicy językowej w drodze ważenia wartości 257 5.1. Wykładnia jako ważenie wartości 257 5.2. Ważenie pomiędzy hipotezami wykładni i ważenie w ramach hipotezy wykładni 258 5.3. Wyznaczenie granicy językowej przez ważenie wartości ochrony zaufania w ramach hipotezy wykładni 261 5.4. Granice metody ważenia 263 6. Granica ochrony zaufania a panująca koncepcja granicy językowej 264
Rozdział VII Podsumowanie - znaczące tezy rozprawy 267
Bibliografia 273
Przedmowa 15
Rozdział I Założenia metodologiczne 17
1. Cel pracy 17 2. Podstawowe założenia metodologiczne i perspektywa przyjęta w pracy 19 2.1. Perspektywa opisowa a perspektywa normatywna 19 2.2. Perspektywa wewnętrzna i zewnętrzna 21 2.3. Perspektywa heurezy a perspektywa uzasadnienia 23 2.4. Perspektywa afilozoficzna 26 3. Szkic porządku rozważań 28
Rozdział II Wprowadzenie do koncepcji językowej granicy wykładni 31
1. Pojęcie granic wykładni 31 1.1. Pytanie o granice wykładni a tradycyjne pytania teorii prawa 31 1.2. Specyfika pytania o granice wykładni 32 1.3. Realne granice wykładni 34 1.4. Podstawowa charakterystyka granicy językowej 36 1.4.1. Zasada jednoznaczności 37 1.4.2. Językowe znaczenie przepisu jako granica wykładni 38 2. Historyczny rozwój koncepcji językowej granicy wykładni 40 2.1. Zasada jednoznaczności 40 2.2. Początki koncepcji znaczenia językowego jako granicy wykładni 43 3. Koncepcja językowej granicy wykładni we współczesnej niemieckiej teorii prawa i orzecznictwie 47 3.1. Ujęcie językowego znaczenia przepisu jako granicy wykładni w niemieckiej nauce o metodzie (Methodenlehre) 47 3.2. Zasada jednoznaczności i jej krytyka w niemieckiej Methodenlehre 48 3.3. Koncepcja dominująca 50 3.3.1. Funkcje i uzasadnienie granicy znaczenia językowego 50 3.3.2. Znaczenie językowe, czyli jakie? 52 3.3.3. Dopuszczalne przekroczenie granicy językowej (Rechtsfortbildung 55 3.4. Krytyka koncepcji dominującej w niemieckiej teorii prawa 59 3.5. Poglądy orzecznictwa 63 3.5.1. Zasada jednoznaczności 63 3.5.2. Granica znaczenia językowego 64 3.5.2.1. Prawo karne 64 3.5.2.2. Inne dziedziny prawa publicznego 67 3.5.2.3. Prawo cywilne 68 3.5.2.4. Niemiecki Trybunał Konstytucyjny 70 3.5.3. Podsumowanie poglądów orzecznictwa niemieckiego dotyczących językowej granicy wykładni 71 4. Koncepcja językowej granicy wykładni w polskiej teorii prawa i w orzecznictwie 72 4.1. Poglądy teorii prawa 72 4.1.1. Wstęp 72 4.1.2. Zasada clara non sunt interpretanda 74 4.1.3. Wykładnia a analogia 76 4.1.4. Wykorzystywanie prawa a prawotwórstwo 78 4.1.5. Znaczenie językowe jako granica wykładni 78 4.2. Poglądy orzecznictwa 80 4.2.1. Sąd Najwyższy - orzecznictwo karne 80 4.2.2. Sąd Najwyższy - orzecznictwo cywilne 83 4.2.3. Naczelny Sąd Administracyjny 85 4.2.4. Trybunał Konstytucyjny 87 4.2.5. Podsumowanie poglądów orzecznictwa polskiego 90 5. Językowa granica wykładni w innych krajach - wzmianka 91 5.1. Francja 91 5.2. Pokaźna Brytania 91 5.3. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 93 6. Funkcje granicy językowej w teorii prawa 94
Rozdział III Założenia dotyczące wykładni a granica językowa 97
1. Wstęp 97 2. Pojęcie wykładni a koncepcja granicy językowej 98 2.1. Wykładnia a rozumienie (interpretacja) prawa 98 2.2. Wykładnia sensu stricto a wykładnia sensu largo (Auslegung a Rechtsfortbildung) 102 2.3. Wykładnia operatywna a wykładnia doktrynalna 108 3. Filozoficzne interpretacje procesu użytkowania prawa i wykładni a koncepcja granicy językowej 109 3.1. Dedukcyjny model używania prawa a granica językowa 110 3.1.1. Model sylogizmu jako zupełnego ujęcia prawniczego rozumowania 110 3.1.2. Postępowy model dedukcyjny 111 3.2. Hermeneutyczny model stosowania prawa i wykładni a granica językowa 113 3.2.1. Koło hermeneutyczne a granica językowa 113 3.2.2. Wykładnia (stosowanie prawa) jako analogia a problem granicy językowej 117 3.2.3. Wykładnia jako porównanie typów a granica językowa 118 3.3. Wykładnia jako dyskurs i argumentacja 120 3.4. Model wykładni jako procesu powstawania hipotez interpretacyjnych i wyboru pomiędzy nimi 121 4. Reguły i kanony wykładni a koncepcja granicy językowej 124 4.1. Przeróżne sposoby rozumienia kanonów 125 4.2. Katalogi kanonów 128 4.2.1. Klasyczny katalog kanonów 128 4.2.2. Świeże, wykształcone w praktyce warianty wykładni 130 4.3. Reguły stosowania kanonów (reguły II stopnia) 133 4.3.1. Reguły procedury 133 4.3.2. Reguły preferencji 136 5. Podsumowanie - granica językowa i teoria wykładni 138
Rozdział IV Założenia filozofii języka a koncepcja językowej granicy wykładni 141
1. Wstęp 141 2. Sprecyzowanie i krytyka koncepcji językowej granicy wykładni z punktu widzenia filozofii języka 142 2.1. Sprecyzowanie koncepcji granicy językowej - semantyka logiczna H.J. Kocha i H. Rüßmanna 142 2.1.1. Znaczenie jako intensja znaku 142 2.1.2. Znaczenie jako parametry 144 2.1.3. Znaczenie jako właściwość wyrazów zawartych w tekstach prawnych 145 2.1.4. Znaczenie jako konwencja wyodrębniona regułami 145 2.1.5. Założenie co do możliwości ustalenia treści konwencji językowych 146 2.1.6. Sprecyzowanie koncepcji językowej granicy wykładni 147 2.1.7. Podsumowanie koncepcji semantyki logicznej 148 2.2. Krytyka językowych założeń koncepcji realnego znaczenia językowego z punktu widzenia współczesnych nurtów filozofii języka 148 2.2.1. Pragmatyka językowa - granica woli ustawodawcy zamiast granicy językowej 149 2.2.2. Teoria użycia 154 2.2.3. Sceptycyzm znaczeniowy 161 2.3. Normatywizm językowy i rehabilitacja granicy językowej poprzez M. Klatta 164 2.3.1. Normatywizm językowy 165 2.3.2. Teoria granicy językowej M. Klatta 167 2.3.2.1. Trzy podstawowe problemy 167 2.3.2.2. Sprecyzowanie granicy językowej 170 2.3.2.2.1. System granic językowych w wypadku semantycznej jasności 170 2.3.2.2.2. Specyfika granic językowych w wypadku semantycznej niejasności 172 3. Analiza założeń językowych koncepcji językowej granicy wykładni 173 3.1. Dwa modele podstawowych założeń językowych koncepcji granicy wykładni 173 3.1.1. Pre- i postinterpretacyjna koncepcja znaczenia 174 3.1.2. Ustalający albo ustanawiający charakter procedury poznania znaczenia 175 3.1.3. Istnienie albo nieistnienie jednoznaczności w prawie 176 3.2. Znaczenie semantycznej jasności w prawie 177 3.2.1. Dwie formy pytania o jednoznaczność w prawie 177 3.2.2. Znaczenie sytuacji jednoznacznie podpadających pod przepisy z punktu widzenia kontekstu heurezy i kontekstu uzasadnienia 179 3.3. Możliwość semantycznej argumentacji w przypadku niejasności 181 4. Podsumowanie 182
Rozdział V Normatywny rozmiar koncepcji językowej granicy wykładni 185
1. Wstęp 185 2. Wartości uzasadniające ograniczenie wykładni 187 2.1. Pojęcie wartości 187 2.2. Zasada podziału władz i zasada demokracji jako uzasadnienie granicy językowej 188 2.3. Pewność prawa jako uzasadnienie granicy językowej 192 2.3.1. Pojęcie pewności prawa 192 2.3.2. Pozakonstytucyjny i konstytucyjny wymiar pewności prawa 193 2.3.3. Wymóg określoności prawa 195 2.3.4. Pewność prawa a ochrona zaufania 196 2.3.5. Ochrona zaufania jako uzasadnienie granicy językowej 200 2.3.5.1. Początki koncepcji związku wykładni z ochroną zaufania 200 2.3.5.2. Współczesne ujęcie związku wykładni z ochroną zaufania 202 2.3.5.3. Ocena argumentów krytycznych wobec ochrony zaufania przez wykładnię 204 2.3.5.4. Koncepcja wykładni prima facie zamiast wykładni językowej 206 3. Szczególne zasady poszczególnych gałęzi prawa 209 4. Czynniki istotne dla ważenia wartości ochrony zaufania 210 4.1. Obciążający albo uprawniający charakter przepisu 211 4.2. Publicznoprawny lub prywatnoprawny charakter przepisu 212 4.2.1. Podział prawa na publiczne i prywatne 212 4.2.2. Porównanie roli ochrony zaufania w prawie publicznym i prywatnym 214 4.2.3. Ważenie wartości ochrony zaufania w prawie publicznym i prywatnym 215 4.3. Technologiczny sposób sformułowania przepisu - klauzule generalne i pojęcia nieostre 218 4.4. Uwzględnianie czynników ważenia wartości w procesie wykładni 221 5. Podsumowanie 222
Rozdział VI Granica językowa jako granica argumentacyjna 225
1. Wstęp 225 2. Podstawy argumentacyjno-dyskursywnego ujęcia wykładni 225 2.1. Filozoficzna interpretacja wykładni jako dialogu 227 2.2. Reguły argumentacji 229 2.3. Typologia argumentów 235 2.4. Kryterium dobrześci argumentacji 236 3. Metoda ważenia wartości 239 3.1. Metoda ważenia interesów H. Hubmanna 241 3.2. Model ważenia zasad R. Alexego 242 3.3. Model ważenia zasad J.R. Sieckmanna 243 3.4. Ważenie wartości a teoria argumentacji prawniczej 246 4. Próba oceny argumentacyjnego ujęcia wykładni 247 4.1. Filozoficzna interpretacja argumentacji 247 4.2. Struktura argumentacji 249 4.2.1. Perspektywa odkrycia 249 4.2.2. Perspektywa uzasadnienia 251 4.3. Typologia argumentów 252 4.4. Kryterium korzystnieści decyzji interpretacyjnej 255 5. Wyznaczenie granicy językowej w drodze ważenia wartości 257 5.1. Wykładnia jako ważenie wartości 257 5.2. Ważenie pomiędzy hipotezami wykładni i ważenie w ramach hipotezy wykładni 258 5.3. Wyznaczenie granicy językowej przez ważenie wartości ochrony zaufania w ramach hipotezy wykładni 261 5.4. Granice metody ważenia 263 6. Granica ochrony zaufania a panująca koncepcja granicy językowej 264
Rozdział VII Podsumowanie - znaczące tezy rozprawy 267
Bibliografia 273
