Klasowe uwarunkowania sportu i rekreacji ruchowej z perspektywy teorii pierre'a bourdieu Awf warszawa

Książka ta poświęcona jest problematyce nierówności społecznych i ich ekspresji w dziedzinie kultury określanej mianem kultury fizycznej. Proponuję w niej - nowe w naukach o kulturze fizycznej w Polsce, choć na świecie obecne od wielu lat - spojrzenie na społeczne zróżnicowanie socjalizacji do sportu, uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej i konsumpcji sportowej (jako form uczestnictwa w kulturze) z perspektywy klasowej teorii społecznej francuskiego socjologa Pierre'a Bourdieu. Badania empiryczne i analizy teoretyczne przeprowadzone w ramach projektu badawczego, którego rezultatem jest niniejsza publikacja, stanowiły więc próbę testowania teorii Bourdieu w dziedzinie sportu i rekreacji ruchowej we współczesnym społeczeństwie polskim, a także sprawdzenia podkreślającego (w terminologii Bourdieu - dystynktywnego) potencjału tych praktyk społecznych. Tego typu badania nie były dotychczas w Polsce realizowane na szerszą skalę ani w naukach o kulturze fizycznej, ani w obrębie socjologii, która nadal w niewielkim stopniu jest zainteresowana problematyką sportu i rekreacji ruchowej. W latach poprzedzających przemianę ustrojową z roku 1989 w polskich zorientowanych społecznie naukach o kulturze fizycznej kategoria klasy społecznej była silnie eksploatowana z perspektywy marksistowskiej. W latach późniejszych spowodowało to ideową negację tej kategorii analitycznej i czasowe odwrócenie się od niej badaczy. Rezultatem dominacji jednego paradygmatu klasowego i późniejszego ogólnego odwrotu od tej kategorii analitycznej było pomiędzy innymi swoiste przeoczenie klasowej koncepcji teoretycznej Bourdieu rozwijanej poprzez niego w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tymczasem na świecie była ona i jest z ochotą (choć nie bezkrytycznie) stosowana w społecznych badaniach sportu, rekreacji ruchowej i wychowania fizycznego. W tej pracy unikam przywoływania zideologizowanych marksistowskich pojęć sportu robotniczego i masowego, obecnych w naukach o kulturze fizycznej w okresie PRL-u, mając oczywiście świadomość ich historycznego miejsca w dorobku tej dyscypliny naukowej, z reguły po to, aby nie wikłać teorii Bourdieu w dyskurs ideologiczny, a równocześnie umożliwić jak najświeższe spojrzenie na jego koncepcję klasowego zróżnicowania społecznego. Współcześnie kategoria klasy społecznej jest nadal obecna w naukach o kulturze fizycznej i poza nimi, choć zmieniają się sposoby jej interpretowania, o czym piszę szerzej w rozdziale 1.7. Problematyka klasowa pojawia się także w większości współczesnych książek i podręczników socjologii sportu i kultury fizycznej. Jednym z głównych zagadnień analizowanych w tej pracy jest proces rodzinnej transmisji kultury fizycznej i przekazu kapitału kulturowego (w formie kapitału kultury fizycznej - czyli pomiędzy innymi gustów dotyczących sportu i rekreacji ruchowej w zakresie uczestnictwa i konsumpcji sportowej) przez rodziców dzieciom i klasowych uwarunkowań tych procesów. Problem ten jednoczy się ściśle z moimi dotychczasowymi zainteresowaniami badawczymi, czyli pomiędzy innymi problematyką socjalizacji do sportu i kultury fizycznej rodziny. W badaniach empirycznych skupiłem się na sporcie i rekreacji ruchowej. Nie wkraczałem w znaczną i także poruszaną w pracach Bourdieu problematykę ciała, cielesności czy trosce o higienę i urodę, które także zajmują ważne miejsce w naukach o kulturze fizycznej. Była to świadoma decyzja związana z założeniem teoretycznym i metodologicznym ograniczenia liczby praktyk kulturowych na rzecz ich bardziej szczegółowej analizy. W badaniach skupiłem się więc na poszukiwaniu sposobów rozumienia i sensu nadawanego poprzez respondentów praktykom sportowo-rekreacyjnym poprzez jakościowe wywiady pogłębione oraz - przy zachowaniu zakresu problematyki - na zwiększeniu zakresu wnioskowania przez przeprowadzenie reprezentatywnych badań ogólnopolskich. Chciałem dowiedzieć się, czy we współczesnym społeczeństwie polskim dostrzega się znaczenie sportu i rekreacji ruchowej jako potencjalnego lub realnego wskaźnika statusu społecznego i pozycji społecznej oraz czy polscy rodzice w swoich decyzjach i działaniach związanych z własną intensywnością sportowo-rekreacyjną oraz z intensywnością sportowo-rekreacyjną swoich dzieci uwzględniają statusowy charakter takich energiczności. Chciałem też sprawdzić, czy sport, a także rekreacja ruchowa są w Polsce areną albo - według terminologii Bourdieu - polem rywalizacji o społeczne zachwyt i wyróżnienie, w jaki sposób rodzice dokonują wyboru zajęć sportowych dla dzieci, jak postrzegają społeczny prestiż uprawianej poprzez dzieci dyscypliny, jaki jest według nich sens własnej i ich dzieci intensywności sportowo-rekreacyjnej oraz czy analiza postaw i zachowań rodziców i ich dzieci wobec sportu pozwala wnioskować o swoistej reprodukcji kultury fizycznej pomiędzy pokoleniami, czy można dojrzeć jej klasowy charakter. W mojej pracy potraktowałem więc sport i rekreację ruchową jako składnik kapitału kulturowego, w który rodzice wyposażają swoje dzieci, sytuując je - świadomie albo nie - w przestrzeni społecznej, w której klasyczne granice podziałów klasowych, opartych wyłącznie na różnicach ekonomicznych, ulegają stopniowemu rozmywaniu. Społeczeństwo polskie nie jest z całą pewnością społeczeństwem ponowoczesnym, w stosunku do którego moglibyśmy przyjąć założenie o całkowitym zaniku struktury klasowej. Jak zauważają na przykład Słomczyński i Janicka (2005, s. 163, 182) w tekście dotyczącym pękniętej struktury społeczeństwa polskiego okresu transformacji ustrojowej: "Gdy analizujemy podstawowe rozmiary stratyfikacji społecznej - formalne wykształcenie, pozycję zawodową i zarobki - okazuje się, że różnice klasowe są szerokie i nie usprawiedliwiają retoryki antyklasowej". Choć trzeba jednocześnie zauważyć, że − w przeciwieństwie do wielu krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych − w Polsce, w wyniku silnego naruszenia tradycyjnej struktury społecznej w okresie II wojny światowej i w PRL-u, struktura klasowa społeczeństwa uległa niewątpliwemu spłaszczeniu. PRL-u nastąpiło jej ograniczenie do klas robotników, rolników i inteligencji pracującej w wyniku likwidacji prywatnej własności środków produkcji, co doprowadziło do wyeliminowania klasy posiadaczy i niemal całkowitej likwidacji konwencjonalnej klasy przeciętnej (z niewielkimi ustępstwami na rzecz niewiele znaczącego rzemiosła i produkcji oraz handlu produktami rolnymi, także − w latach późniejszych − w dziedzinie kultury fizycznej). Znana w socjologii struktury społecznej koncepcja tzw. Śmierci klas, rozpropagowana poprzez Clarka i Lipseta (1991, s. 28), zakłada prędkie obniżanie się w kulturze euroamerykańskiej znaczenia pojęcia klasy opartego na różnicach ekonomicznych, na rzecz wzrostu znaczenia takich kryteriów podziałów społecznych jak: styl życia, styl konsumpcji i kapitał kulturowy. W badaniach własnych zwracałem uwagę na wyżej wymienione kryteria podziałów, ze szczególnym uwzględnieniem sportu i rekreacji ruchowej w czasie wolnym. Uznałem je za jedne z wielu dziedzin (pól) rywalizacji społecznej, na zapotrzebowania której także nabywane są elementy 'szlachectwa kulturowego' (Bourdieu 2005/1979, s. 83), powiększane albo ograniczane są zakresy dystansów społecznych i kształtowane klasowe gusty (czyli systemy schematów oceny) dotyczące tego, co i komu wypada czynić w czasie wolnym. W ten sposób własna aktywność sportowo-rekreacyjna rodziców lub ich dziecka mogłaby spełniać funkcje swoistej etykiety klasowej. Poza umiejętnościami sportowymi i wiedzą dotyczącą zasad rywalizacji (czyli kompetencji do uczestnictwa w sporcie i jego medialnej konsumpcji) elementami tej etykiety i przedmiotami konsumpcji będą sprzęt i stroje sportowe lub bezpośrednie uczestnictwo w wydarzeniach sportowych. Przy czym sport albo rekreacja ruchowa nie muszą być same z siebie (i traktowane w oderwaniu od innych artykułów konsumpcji) dystynktywne. Baudrillard zauważa, iż dopiero konstelacje produktów konsumpcji, "ich konfiguracja, stosunek do tych »przedmiotów« i ich całościowa »perspektywa« społeczna" (2006, s. 61) ma zawsze jakiś sens dystynktywny. Uprawianie sportu albo podejmowanie intensywności sportowo-rekreacyjnej w czasie wolnym pozwala na budowanie sieci kontaktów towarzyskich i pozyskiwanie kapitału społecznego. Wybór formy energiczności sportowo-rekreacyjnej oznacza także pośrednio dobór środowiska jego uczestników. Będzie to typowo środowisko społeczne, które dorośli albo rodzice w imieniu dzieci uznają za trafne dla nich, uwzględniając ich wykształcenie, wykonywaną pracę, ocenę poziomu prestiżu społecznego itp. Poprzez wybór typu sportu lub formy rekreacji ruchowej ludzie mogą również próbować włączać się w życie grup społecznych, do których aspirują. Wydaje się, iż jest to ten sam mechanizm, który determinuje wybór szkoły dla dzieci − dla rodziców znaczenie ma i jakość kształcenia oferowana przez szkołę i pochodzenie społeczne pozostałych dzieci, uczęszczających do tej szkoły. Podobnie wszechstronne umiejętności sportowe dziecka, a zwłaszcza te, których nie naucza się w szkole i których pozyskanie jest kosztowne z racji konieczności wielu lat szkolenia, mogą być po Veblenowsku traktowane podobnie jak umiejętności gry na instrumencie (zwłaszcza bez intencji zostania zawodowym muzykiem) czy znajomość wymarłych już języków. Są to umiejętności ekonomicznie bezużyteczne i służące wyłącznie do umacniania dominacji jednych grup nad innymi, będące sprawnymi sposobami konsumpcji na pokaz. W ten sposób umiejętność jazdy na nartach zjazdowych, gry w tenisa, jazdy konnej czy żeglowania stanowić mogą (nawet w epoce pokaźnej demokratyzacji tych sportów) wskaźnik pochodzenia z korzystnego domu i ważny element kapitału kulturowego. Podobnym torem podążały rozważania Bourdieu na temat klasowych uwarunkowań sportu i rekreacji ruchowej oraz gustów Francuzów w tym zakresie przedstawione w Dystynkcji (2005/1979), do których odwołuję się w podrozdziale 1.5. Ludzie stale dokonują w życiu wyborów i dotyczą one także kultury fizycznej. Za jedno z zadań zorientowanego społecznie badacza kultury fizycznej uznaje się potrzebę opisu i zrozumienia logiki codziennych ludzkich działań oraz praktyk społecznych związanych z kulturą fizyczną. W mojej pracy spoglądam na wybrane aspekty tej dziedziny rzeczywistości z perspektywy wzajemnych relacji zróżnicowania społecznego i kulturowego poprzez pryzmat teorii społecznej Pierre'a Bourdieu. I choć obecnie jego teorie są także kontestowane i wskazuje się na pewne ich słabości (krytykę Bourdieu i związany z nią dyskurs opisuję w rozdziale 1.6), zastrzeżenia te nie wywołują jednak, że znika ona z przestrzeni debaty socjologicznej. Przykładem tego mogą być licznie przywoływane w tej książce współczesne badania, w których testowane są jego założenia teoretyczne. Nadal jest także szeroko używana w socjologii sportu i w naukach o kulturze fizycznej do wyjaśniania społecznego zróżnicowania uczestnictwa w sporcie i konsumpcji sportowej (np. MacAloon 1988; Moens, Scheerder 2004; Ohl 2000; Skille 2005; Skille 2007; Stempel 2005; Stempel 2006; Swanson 2009; Thrane 2001; Thrane 2001; Warde 2006; White, Wilson 1999; Wilson 2002) czy społecznych relacji w obrębie sportu i wychowania fizycznego, np. Klasowych uwarunkowań postaw młodzieży wobec wychowania fizycznego (np. Koca, Atencio et al. 2009) lub doświadczeń i problemów osób niepełnosprawnych na lekcjach wychowania fizycznego (Fitzgerald 2005). Perspektywa teoretyczna Bourdieu wykorzystywana jest także w pedagogice sportowej, w badaniach nauczycieli wychowania fizycznego i samego cyklu ich przygotowania zawodowego (Physical Education Teacher Education [PETE]), a także dominujących w tym polu przekonań dotyczących treści programów wychowania fizycznego. Korzystnymi przykładami mogą być badania praktyk nauczycielskich użytkowanych na lekcjach wychowania fizycznego w Szwecji (Redelius, Fagrell et al. 2009), nad postrzeganiem znaczenia nauczania poza salami szkolnymi (outdoor education), w procesie przygotowywania nauczycieli wychowania fizycznego (także w Szwecji: Backman 2008) lub praca Browna (2005) dotycząca Genderowego − męskiego profilu szkolnego wychowania fizycznego i jego odtwarzania w procesie szkolenia nauczycieli wychowania fizycznego w Anglii i Walii. W pewnym sensie odrębną grupę badań wykorzystujących różnorodne elementy teorii Bourdieu, wpisujących się w zakres nauk o kulturze fizycznej stanowią analizy postawy wobec zdrowia i zachowań medycznych, wobec wydajności fizycznej czy własnej cielesności oraz ich społeczne uwarunkowania. Przykładem mogą być badania przeprowadzone wśród kobiet dotyczące ich postaw wobec zdrowia i efektywności fizycznej (także w nawiązaniu do ich doświadczeń wyniesionych z zajęć wychowania fizycznego w szkole) przedstawione w artykule Lee i Macdonald (2010), badania klasowych uwarunkowań stanu zdrowia mieszkańców Brytyjskiej Kolumbii w Kanadzie (Veenstra 2007) albo − bardziej bezpośrednio związane z problematyką niniejszej pracy, choć nieco starsze − badania Labergego i Sankoffa (1988) dotyczące związku między energicznością fizyczną, stylem życia i klasowym 'habitusem cielesnym'. Poglądy Bourdieu − w pokaźnej mierze dzięki jego książce Męska dominacja (2004/1998) − przywoływane są także nieraz w analizach dotyczących płci kulturowej czy problemów kobiet sporcie. Zainteresowany tą problematyką czytelnik może sięgnąć nawet do przeglądowego tekstu Jakubowskiej (2009) albo prac Browna (2006) Thorpe'a (2009). Wątki tych rozważań pojawiały się w przywoływanej literaturze dotyczącej wychowania fizycznego i są obecne także w wielu badaniach dotyczących zdrowia i cielesności. Wskazując na spore zainteresowanie teoriami Pierre'a Bourdieu, należy podkreślić, iż w wielu przypadkach ich użycie scala się z krytyką jego poglądów, w sytuacji gdy szczegółowe wyniki badań empirycznych ich nie potwierdzają. Ale to oznacza, że o ile traktowanie teorii Bourdieu jako wszechwyjaśniającej ogólnej teorii społecznej staje się z opisanych powyżej powodów skomplikowane, o tyle zasadne wydaje się jej użytkowanie do analiz społecznego zróżnicowania praktyk kulturowych w poszczególnych polach i w potężnych kontekstach historyczno-kulturowych (np. Giulianotti 2005, s. 170). W samym zaś polu sportu znaczne jest nie tylko to, kto jaki sport uprawia lub jakiemu sportowi kibicuje (choć są to także cenne dane), ale to, jaki nadaje temu sens, jak ta praktyka kulturowa jest wykonywana, w jakim kontekście społecznym występuje i z jakimi innymi elementami stylu życia i konsumpcji kulturowej się łączy.