Socjologia kultury fizycznej jest subdyscypliną socjologiczną zajmującą ugruntowaną pozycję w aka-demiach wychowania fizycznego, ale także na wielu uniwersytetach i uczelniach niepublicznych, które prowadzą cykl kształcenia na kierunkach wychowanie fizyczne, rekreacja ruchowa, turystyka, sport, a także rehabilitacja ruchowa.
Podręcznik kierowany jest więc bardzo do studentów wychowania fizycznego i sportu, ale także do studentów z innych obszarów nauki, którzy zainteresowani są sportem rekreacyjnym i wyczynowym osób w pełni skutecznych i niepełnosprawnych, wpływem zmian społeczno-kulturowych i ekonomicznych na współczesny sport, wychowaniem fizycznym, ludzką cielesnością i zdrowiem, czy problemami pań w sporcie.
Ze względu na medialną popularność sportu wyczynowego, jego wysoki poziom komercjalizacji i pokaźny oddźwięk społeczny wydarzeń sportowych, problematyka socjologii kultury fizycznej uwzględniana jest także na takich kierunkach studiów jak dziennikarstwo, antropologia, pedagogika, marketing i kulturoznawstwo, a także na studiach socjologicznych, w trakcie których studenci w mniejszym albo obszerniejszym wymiarze zapoznają się z zagadnieniami omawianej subdyscypliny.
Przygotowując podręcznik chcieliśmy dotrzeć do zróżnicowanego pod względem merytorycznych kompetencji grona odbiorców uczestniczących w procesie kształcenia na poziomie wyższym, ale także do licznego grona pracowników szeroko rozumianej kultury fizycznej, a mianowicie nauczycieli wychowania fizycznego, trenerów i instruktorów, dziennikarzy sportowych, menedżerów sportu, organizatorów sportu i turystyki, a także do osób pragnących poznać społeczne funkcje niebanalnej nas dziedziny.
Wymagało to czasem pewnych kompromisów dotyczących łączenia socjologicznej precyzji wypowiedzi z potrzebami odbiorców, którzy są ekspertami w swoich dziedzinach, ale niekoniecznie wykwalifikowanymi formalnie socjologami albo studentami socjologii.
Socjologia kultury fizycznej jest nauką zajmującą się opisywaniem i wyjaśnianiem związków jakie zachodzą pomiędzy życiem społecznym i kulturą a kulturą fizyczną. Zakres zagadnień obejmujących przedmiot analiz socjologii kultury fizycznej wykracza poza problematykę analizowaną poprzez socjologię sportu, choć większość tematów poruszanych w niniejszym podręczniku można przypisać także bezpośrednio do obszaru zainteresowań socjologów sportu, nad wyraz przy nieraz przyjmowanym przez badaczy i redaktorów czasopism socjologii sportu szczególnie szerokim zakresie tego pojęcia.
Choć, jak stosownie zauważa Stempień, współcześnie − zgodnie z tradycją zachodnią − bardziej spopularyzowana jest w Polsce nazwa socjologii sportu, jednak ze względu na ujęte w podręczniku treści wykraczające poza sport wyczynowy lub sport mistrzowski (m.in.
aktywności sportowo-rekreacyjne poza systemem rywalizacji sportowej, rekreacją ruchową dorosłych, młodzieży i dzieci w czasie wolnym, szkolnym i pozaszkolnym wychowaniem fizycznym), związek prezentowanych treści nie tylko z socjologią, ale także z naukami o kulturze fizycznej oraz tradycję wykorzystywania nazwy, postanowiliśmy ją pozostawić także w tytule niniejszego tomu.
Z uwagi na dużą dostatek podejmowanych zagadnień, socjologia kultury fizycznej nieraz przekracza wyznaczone granice socjologicznej eksploracji i wchodzi na obszar pokrewnych dyscyplin naukowych (i subdyscyplin, których nazwy uzupełniane są nieraz o pojęcie sportu), takich jak filozofia, historia, antropologia, kulturoznawstwo, psychologia, pedagogika i politologia.
Socjologia kultury fizycznej korzysta również z ustaleń teorii wychowania fizycznego, rekreacji ruchowej, turystyki i teorii treningu sportowego. Podręcznik jest próbą systematyzacji dorobku socjologii kultury fizycznej.
Występują w nim jednocześnie aspekty teoretyczne jak i empiryczne. Podręcznik został skonstruowany przez pryzmat pod-stawowych pojęć i kategorii, posiadających ugruntowane miejsce w socjologii ogólnej i zróżnicowanych subdyscyplinach socjologicznych, które równocześnie w sposób najpełniejszy zakreślają obszar socjologii kultury fizycznej.
Zostały w nim wykorzystane explicite bądź implicite przeróżne teorie wypracowane na gruncie socjologii, ale także standardowe dla interesującej nas socjologii kultury fizycznej. Formułowane twierdzenia cechuje zróżnicowany poziom ogólności.
Dotyczy to także interpretacji faktów, których znaczenie ma charakter lokalny bądź globalny. Z uwagi na fakt, iż Socjologia kultury fizycznej jest podręcznikiem, którego poszczególne rozdziały są dziełem wielu autorów, nie ma ona w pełni jednolitego charakteru.
Dotyczy to jednocześnie podejść metodologicznych, używanej terminologii i proporcji pomiędzy zagadnieniami teoretycznymi a empirycznymi. Podręcznik składa się z czterech części, w których usytuowane zostały poszczególne rozdziały.
W procesie systematyzacji zajmującej nas problematyki kierowaliśmy się dwiema podstawowymi zasadami, a mianowicie teoretyczną i dydaktyczną. Obie zasady niejako nawzajem się deter-minowały i sprzyjały eksplikacji poszczególnych problemów według z góry ustalonego porządku.
Uzyskano przy tym taką konstrukcję podręcznika, że poszczególnych rozdziałów nie trzeba koniecznie poznawać w ustalonej spisem treści kolejności, ale można z nich korzystać w zależności od potrzeb i niejako tworzyć nową strukturę podręcznika, optymalną do wymagań w najróżniejszych szkołach, na różnorodnych wydziałach i kierunkach studiów.
Zadaniem podręcznika jest dostarczenie czytelnikom podstawowej wiedzy socjologicznej,z reguły wiedzy o zjawiskach i procesach występujących we współczesnej kulturze fizycznej w Polsce i na świecie.
Dotyczy to niemal wszystkich instytucjonalnych sektorów atrakcyjnej nas dziedziny, takich jak rekreacja ruchowa, turystyka, wychowanie fizyczne,w głównej mierze sport. W najmniejszym zakresie zostały uwzględnione zagadnienia rehabilitacji ruchowej, które pojawiają się w niektórych rozdziałach, lecz nie zostały uwzględnione w takim rozmiarze, na jaki może zasługują.
Każdy z rozdziałów podręcznika ma jednorodną strukturę formalną. Inicjuje się zarysowaniem problematyki, następnie scharakteryzowaniem podstawowych pojęć, a także eksplikacją zagadnień podstawowych. Kończy się natomiast spisem wykorzystanych pozycji bibliograficznych, wykazem zalecanej literatury i pomocniczymi pytaniami sprawdzającymi.
Zespół autorów przyjął zasadę, iż podręcznik powinien być w miarę łatwy w odbiorze. Zrezygnowano zatem ze nieprzystępnych wywodów, zawiłych pojęć, ale także nadmiaru przypisów i bibliograficznych odsyłaczy.
Podręcznik został napisany językiem w miarę jasnym i krystalicznym, jednak bez wykorzystywania nadmiernych uproszczeń. Chodziło bowiem o to, aby mogły z niego korzystać osoby o różnym stopniu przygotowania, jednocześnie słuchacze studiów licencjackich, magisterskich oraz dokto-ranckich, jak i liczna rzesza pracowników sektora kultury fizycznej.
Niniejszy podręcznik w pewnym zakresie nawiązuje do przygotowanego pod redakcją Zbigniewa Krawczyka i wydanego w 1995 roku podręcznika zatytułowanego Socjologia kultury fizycznej. Pod-ręcznik dla studentów wychowania fizycznego, a także do podręcznika pod redakcją Zbigniewa Dziubińskiego i Zbigniewa Krawczyka wydanego w 2011 roku i zatytułowanego też Socjologia kultury fizycznej.
Z drugiej jednak strony stanowi nowe ujęcie problematyki, na ogół poprzez uwzględnienie nowych kategorii socjologicznych, ważnych z punktu wyjaśniania zjawisk i procesów występujących w kulturze fizycznej w schyłkowej fazie społeczeństwa innowacyjnego.
Jeśli chodzi o rozdziały pochodzące z poprzedniego podręcznika, to zostały one skorygowane, uaktualnione, uzu-pełnione treściowo i wzbogacone o świeże pozycje bibliograficzne. Nowe rozdziały zostały przygotowane poprzez nowych autorów na bazie ich dotychczasowego dorobku i wzbogaconego poprzez merytoryczne i bibliograficzne sugestie zespołu redakcyjnego.
Odmienność przygotowanego pod-ręcznika polega na dodatek na tym, iż został on przygotowany najczęściej poprzez zespół byłych i aktualnych pracowników Zakładu Filozofii i Socjologii Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie.
Bowiem jedynie dwa ze wszystkich dwudziestu sześciu rozdziałów zostały przygotowane poprzez autorkę reprezentującą inną szkołę wyższą. Dążąc do nadania Socjologii kultury fizycznej formy podręcznikowej podjęto próbę uporządkowania skatalogowanego materiału.
W wyniku dyskusji członków zespołu redakcyjnego wyszczególniono cztery obszary tematyczne, które ze względu na swą doniosłość i znaczenie w socjologii porządkują skategoryzowany materiał i nadają mu w miarę logiczną całość.
Zaznaczyć jednak należy, iż owa budowa ani nie pretenduje do miana jedynej, aniwspaniałej. Zatem zaprezentowana struktura ma charakter dyskusyjny, ale także może inspirować do poszukiwań w zakresie pomocy dydaktycznych.
Na część pierwszą zatytułowaną Prolegomena składa się siedem rozdziałów o charakterze bar-dziej ogólnym, wprowadzających w problematykę socjologii kultury fizycznej. Dotyczy to zwłaszcza pierwszych dwóch rozdziałów, w których został zaprezentowany dorobek socjologii kultury fizycznej w Polsce i na świecie.
Zostały w nich także przedstawione modele socjologii kultury fizycznej, podstawowe orientacje teoretyczno-metodologiczne w socjologii kultury fizycznej a także poznawcze i praktyczne funkcje atrakcyjnej nas subdyscypliny socjologicznej.
Pięć kolejnych rozdziałów podejmuje kwestie kultury fizycznej w perspektywie społeczeństwa i kultury w szerokim rozumieniu. Ukazano kulturę fizyczną w perspektywie kultury globalnej koncentrując uwagę na zagadnieniach związanych z wyodrębnieniem rozmaitych sfer kultury fizycznej, omówieniem wartości kultury fizycznej, ukazaniem socjologicznego i antropologicznego ujęcia atrakcyjnej nas dziedziny, lecz także problematyki wychowania fizycznego jako procesu przygotowania do uczestnictwa w kulturze fizycznej.
Skoncentrowano także uwagę na ukazaniu uwarunkowań i relacji występujących między zjawiskami i procesami zachodzącymi w społeczeństwie i kulturze a kulturą fizyczną. Ukazano związki kultury masowej z kulturą fizyczną i ujawniające lub nasilające się zjawiska w sporcie w kontekście gwiazd sportu jako idoli kultury konsumpcyjnej, sportu medialnego i zbiorowych tożsamości.
Z kulturą masową w stanowczym stopniu wiąże się zagadnienie globalizacji oraz jej wpływu na przemiany w kulturze fizycznej. Ukazane zostało zagadnienie korzeni globalizacji w sporcie, a także omówione zostały jej wymiary, ekonomiczny i kulturowy.
Obraz kultury fizycznej w społeczeństwie ponowoczesnym przedstawiono przez pryzmat zmieniających się wzorów i wartości ciała, żeby w dalszej kolejności zająć się ponowoczesnym sportem dla wszelkich, sportem widowiskowym oraz ukazać postmodernistyczną refleksję nad kulturą fizyczną.
Część pierwszą zamyka rozdział poświęcony obecności nowoczesności w olimpizmie i ruchu olimpijskim. Zostały w nim zarysowane antynomie i paralele jakie występują między zjawiskami i procesami zachodzącymi w społeczeństwie innowacyjnym a zjawiskami i procesami zachodzącymi na gruncie olimpizmu, którego rewitalizacji dokonał Pierre de Coubertin.
Na część drugą zatytułowaną Człowiek w społeczeństwie i kulturze fizycznej składa się kolejnych siedem rozdziałów demonstrujących różnorodne relacje i zależności występujące w układzie człowiek, spo-łeczeństwo i kultura fizyczna.
Dwa pierwsze rozdziały ukazują jednostkę w świetle podstawowej elementy osobowości, jaką jest ludzkie ciało. Jest ono prezentowane jako fakt społeczno-kulturowy, w sposób zaś szczególny w perspektywie autotelicznych i instrumentalnych wartości i wzorów kultury fizycznej.
Przedstawione jest też zagadnienie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Dokonano także socjologicznej charakterystyki takich kategorii jak zdrowie i choroba. Ukazano ewo-lucję poglądów na temat zdrowia, zachowań społecznych w zdrowiu i chorobie, ale także występujące relacje między socjologią kultury fizycznej a socjologią zdrowia, medycyny i rehabilitacji.
W kolejnym rozdziale podjęto problematykę sportu osób niepełnosprawnych, w tym ewolucji modelu relacji nie-pełnosprawnych ze społeczeństwem, ale także narodzin i rozwoju sportu niepełnosprawnych w Polsce i na świecie.
Przedstawiono na dodatek ujęcia teoretyczne sportu osób niepełnosprawnych, omówiono zagadnienia dotyczące rehabilitacji ruchowej i adaptowanej aktywności fizycznej oraz problemy związane z klasyfikacją w sporcie niepełnosprawnych.
Kolejne trzy rozdziały drugiej części poświęcone są ukazaniu relacji między socjologią kultury fizycznej a zagadnieniami socjalizacji i kontroli społecznej, a także socjologią moralności. Zagadnienie socjalizacji do kultury fizycznej przedstawiono w kontekście sposobów nabywania tego rodzaju kultu-ry, roli osobowości w procesie przyswajania kultury fizycznej, lecz także rodzajów socjalizacji, w tym pierwotnej i wtórnej.
Problematyka kontroli społecznej w kulturze fizycznej została ukazana przez pry-zmat wpływu prawa, moralności i religii. Zwrócono także uwagę na rolę i znaczenie zwyczaju oraz oby-czaju w zakresie kreacji i rekreacji fizycznej, lecz także na rolę opinii publicznej w kształtowaniu postaw i zachowań wobec kultury fizycznej.
Problematyka moralności w kulturze fizycznej została przedstawiona na bazie podstawowego stwierdzenia, iż moralność w omawianej dziedzinie jest pochodną moral-ności danego społeczeństwa. Przedstawiono także zagadnienie podstawowej zasady moralnej w sporcie, a mianowicie fair play, ale także kwestię moralności sportowej w kontekście orientacji na sukces oraz moralne przesłanki ruchu olimpijskiego.
Część drugą wieńczy rozdział poświęcony roli i znaczenia turystyki w życiu współczesnych społeczeństw. Przedstawione w nim zostało zagadnienie turystyki w perspektywie badań socjologicznych, ale także ukazano przeróżne typologie zachowań turystów.
Skoncentrowano na dodatek uwagę na relacjach występujących między funkcjami turystyki a rolami społecznymi. Dokonano diagnozy uczestnictwa społeczeństwa polskiego w turystyce, a także zarysowano wizję ponowoczesnej turystyki.
Część trzecią zatytułowaną Zbiorowości społeczne a kultura fizyczna konstytuuje sześć rozdziałów, z których trzy pierwsze ukazują kulturę fizyczną w perspektywie makrospołecznej. Bowiem dotyczą one związków pomiędzy procesami narodotwórczymi i świadomością narodową a kształtowaniem się modeli aksjologicznych i instytucjonalnych kultury fizycznej.
Ukazują rolę kultury fizycznej w budowaniu więzi narodowych, likwidowaniu bądź osłabianiu konfliktów i stereotypów narodowych. Przedstawiają zagadnienie klasowych i warstwowych uwarunkowań kultury fizycznej.
Polega ono na ukazaniu klasowych i warstwowych determinant uczestnictwa w kulturze fizycznej, a także jej miejsca w stylu życia. Dopełniającym elementem problematyki narodu i klas i warstw społecznych jest zagadnienie dotyczące charakteru państwa i stosunków politycznych, a także ich wpływu na znaczenie kultury fizycznej w różnorodnych formacjach społeczno-politycznych.
Kolejne trzy rozdziały niniejszej części podejmują zagadnienie relacji występujących między kulturą fizyczną a ważnymi organizacjami społecznymi, takimi jak szkoła, Kościół i rodzina. Zagadnie-nie dotyczące edukacji fizycznej i sportu w szkole zostało przedstawione w układzie ewolucyjnym, a mianowicie od organizacji owych dziedzin w społeczeństwach przednowoczesnych do ich organizacji w rozwiniętych społeczeństwach (po)nowoczesnych.
Problematyka występujących relacji między Kościołem rzymskokatolickim a kulturą fizyczną została ukazana w wymiarze teoretycznym i empirycznym. Przedstawione zostało nauczanie Jana Pawła II na temat kultury fizycznej, a następnie postawy Kościoła hierarchicznego wobec kultury fizycznej oraz organizacja sportu katolickiego w rozmiarze krajowym i międzynarodowym.
Problematyka występujących powiązań pomiędzy kulturą fizyczną a ro-dziną została przedstawiona przez zestawienie funkcji rodziny i funkcji kultury fizycznej, ale także poprzez ukazanie roli i znaczenia rodziny w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej, w tym na przy-kładzie rodziny polskiej.
Na część czwartą, ostatnią, zatytułowaną Procesy społeczne w kulturze fizycznej składa się ponadto sześć rozdziałów. W trzech z nich skoncentrowano uwagę na ukazaniu zachodzących procesów w kulturze fizycznej, które są wynikiem zmian i procesów zachodzących w społeczeństwach modernistycznych i postmodernistycznych.
Należą z pewnością do nich procesy profesjonalizacji, komercjalizacji, lecz także społecznych uwarunkowań kariery sportowej, ściśle powiązanej z ruchliwością spo-łeczną. Procesy te, każdy na swój sposób, przenikają ze społeczeństwa i kultury do kultury fizycznej i wywierają przemożny wpływ na niebanalną nas dziedzinę.
stwarza się niepowtarzalny rynek pracy w dziedzinie kultury fizycznej, wyodrębnia się i następuje krystalizacja zawodów oraz zarysowuje się wyraźny podział na sportowców amatorów i zawodowców. Obecność środków finansowych w kulturze fizycznej a także jej komercjalizacja czynią z niej strukturę podobną do organizacji formalnej nastawionej na zysk.
Pewnym dopełnieniem omówionych rozdziałów czwartej części jest prezentacja zagadnienia kariery sportowej i jej społecznych uwarunkowań. Ukazuje ona specyfikę zawodu sportowca i kariery sportowej, lecz także ruchliwości społecznej w sporcie, a także procesu odchodzenia od sportu, kończenia kariery sportowej.
Dwa kolejne rozdziały dotyczą społecznego zróżnicowania uczestnictwa w kulturze fizycznej. W pierwszym z nich przedstawiona została problematyka uczestnictwa w kulturze fizycznej jednostek i grup społecznych, które jest determinowane miejscem zamieszkania (miasto-wieś), czynnikami społeczno-ekonomicznymi, demograficznymi, kulturowymi, historycznymi i obyczajowymi.
Ukazane też zostały społeczne bariery uczestnictwa w kulturze fizycznej. W drugim natomiast skoncentrowana została uwaga na płci, jako przyczynie różnic i nierówności występujących na gruncie kultury fizycznej.
Przedstawiono socjologiczne założenia teoretyczne na temat płci i nierówności płciowych, ale także uwarunkowania społeczne sportu pań. Skoncentrowano także uwagę na zagadnieniu społecznego konstruowania różnicy płci w kulturze fizycznej oraz kwestie dotyczące nierówności płciowych w organizacjach sportowych, w kulturze masowej, ale także w konsumpcji sportowej.
Część czwartą podręcznika zamyka rozdział poświęcony zagadnieniom dewiacji w sporcie wyczynowym. Do analizy zjawiska wykorzystano podstawowe perspektywy teoretyczne, a mianowicie funkcjonalizmu strukturalnego i symbolicznego interakcjonizmu.
Dokonano próby wyjaśnienia zróżnicowanych dewiacji specyficznych dla współczesnych społeczeństw, ale także dewiacji standardowych dla samego sportu. Omówiono zgubną rolę dewiacji w społeczeństwie i sporcie oraz sposoby przeciwdziałania nim.
